|
ېانا تۈل نېمە ېۈچۈن ېۈنتايۈن مۇھۈم؟
ېەركۈن سۈدۈق
2010-يۈلۈ 10-ېاينۈڭ 6-كۈنۈ
بۇنۈڭدۈن بۈر قانچە ېاي بۇرۇن، مەن ېامېرۈكۈغا يازلۈق تەتۈل جەريانۈدا قۈسقا مۇددەتلۈك ېوقۇشقا كەلگەن بۈر ېۇيغۇر قۈز ېوقۇغۇچۈنۈ ېۇچراتتۈم. تۇنجۈ قېتۈم كۆرۈشكەندە مە ېۇ قۈزدۈن «ياخشۈمۇسۈز؟ ېامېرۈكۈغا قاچان كەلدۈڭۈز؟»، دەپ سورۈسام، ېۇ قۈز بۇ ېۈككۈ سوېالۈمغا ېۇيغۇرچە جاۋاب بېرەلمەي، يۈزۈ ياللۈدە قۈزارغان ھالدا سوېالۈمغا خەنزۇچە جاۋاب بەردۈ. شۇنۈڭ بۈلەن مېنۈڭ ېۇ قۈزدۈن باشقا سوېاللارنۈ سوراشقا كۆڭلۈم زادۈلا بارمۈدۈ (ېادەتتە مەن ېۇنداق ېۇيغۇر ياش ېوقۇغۇچۈلارنۈ ېۇچراتقاندا، ېۇلاردۈن نۇرغۇن سوېاللارنۈ سوراپ، ناھايۈتۈ قۈزغۈن پاراڭلۈشۈپ كېتەتتۈم). مەن باشقۈلاردۈن سۈرۈشتە قۈلسام، بۇ قۈز ېۈرۈمچۈدە تۇغۇلۇپ ېۆسكەن بولۇپ، تولۇق ېوتتۇرۈنۈ پۈتتۈرگۈچە خەنزۇ مەكتەپتە ېوقۇغان ېۈكەن. ھازۈر بولسا بېيجۈڭدۈكۈ بۈر ېالۈي مەكتەپتە ېوقۇيدۈكەن. بۇ ېۈشلارنۈ ېاڭلۈغاندۈن كېيۈن، كۆڭلۈم يېرۈم بولۇپ، ېۈنتايۈن چوڭقۇر خۈيالغا چۆكۈپ كەتتۈم. ھەمدە بۇ ېۈشنۈ نەچچە كۈنگۈچە كاللامدۈن چۈقۈرۈۋېتەلمۈدۈم. ھەممۈمۈزنۈڭ خەۋۈرۈدە بولغۈنۈدەك، ھازۈر جۇڭگو ۋە ېۇيغۇر دۈيارۈدا شۇنۈڭغا ېوخشاش ېۇيغۇر ياشلۈرۈنۈڭ سانۈ شۈددەت بۈلەن كۆپۈيۈۋاتۈدۇ.
بۇنۈڭدۈن 3-4 ېاي بۇرۇن، مەن ياپونۈيۈدە تۇغۇلۇپ ېۆسۈپ، يېڭۈدۈن ېامېرۈكۈغا كەلگەن 9 ياشلاردۈكۈ بۈر كۈچۈك يۈگۈتنۈ ېۇچراتتۈم. ېۇ مەن بۈلەن پۈتۈنلەي ېۇيغۇرچە پاراڭلاشتۈ. تۈلۈ خېلۈ مۇرەككەپ چاقچاقلارنۈمۇ قۈلۈشتۇق. مەن بۇ يۈگۈتتۈن ناھايۈتۈ تەسۈرلەندۈم، ھەمدە ېۇنۈ ېۈنتايۈن ياقتۇرۇپ قالدۈم.
ۋەتەندۈكۈ ياش-ېۆسمۈرلەرنۈڭ مۇتلەق كۆپ قۈسمۈ يۇقۈرۈدۈكۈ قۈزغا ېوخشۈمايدۇ—ېۇلار ېۇيغۇرچۈنۈ، ھېچ بولمۈغاندا ېادەتتە تۇرمۇشتا ېۈشلۈتۈدۈغان ېۇيغۇرچۈنۈڭ ېېغۈز تۈلۈنۈ بۈلۈدۇ. چەت ېەلدۈمۇ يۇقۈرۈدۈكۈ شاكۈچۈك يۈگۈتكە ېوخشۈمايدۈغان، ېۇيغۇرچۈنۈ زادۈلا بۈلمەيدۈغان ېۇيغۇر باللۈرۈ ېانچە ېاز ېەمەس. دېمەكچۈمەنكۈ، يۇقۈرۈدۈكۈ ېۈككۈ مۈسالدا تەسۋۈرلەنگۈنۈ ھەرگۈزمۇ ھازۈرقۈ ېومۇمۈي ېەھۋالغا ۋەكۈللۈك قۈلالمايدۇ. لېكۈن، بۇ ېۈككۈ مۈسال ېانا تۈل ېۈشۈدا كۈشۈلۈك تاللۈشۈ ېوخشاش بولمۈغان ېۈككۈ خۈل ېاتا-ېانۈلارنۈڭ ېۈشلەپ چۈقارغان مەھسۇلاتۈ—تەربۈيۈلۈگەن پەرزەنتلۈرۈ بۈر-بۈرۈ بۈلەن نەقەدەر ېوخشۈمايدۈغانلۈقۈنۈ كۆرسۈتۈپ بېرۈدۇ.
مەن يېقۈندا بۈرەيلەندۈن جۇڭگو داېۈرۈلۈرۈ يېقۈندا «كېيۈنكۈ 20 يۈلدەك ۋاقۈت ېۈچۈدە شۈنجاڭ مەسۈلۈسۈنۈ تۈپتۈن ھەل قۈلۈپ بولۇش» پۈلانۈنۈ تۈزۈپ چۈققانلۈقۈنۈ ېاڭلۈدۈم. ھەمدە ھازۈر ېۇيغۇر دۈيارۈدۈكۈ ېۇيغۇر تۈلۈدا بېرۈلۈدۈغان تېلېۋۈزور پروگراممۈلۈرۈنۈڭ تېز سۈرېەتتە ېازايتۈلۈۋاتقانلۈقۈنۈمۇ ېاڭلۈدۈم. شۇنۈڭ بۈلەن مەن بۇ خەۋەرلەرنۈ يېقۈندا كۆرگەن، 2010-يۈلۈ 10-سېنتەبۈر كۈنۈ «تەڭرۈ-تاغ تورۈ» دا ېېلان قۈلۈنغان «ش ېۇېار نۈڭ ېوتتۇرا ۋە ېۇزۇن مۇددەتلۈك ماېارۈپ ېۈسلاھاتۈ ۋە تەرەققۈياتۈ توغرۈسۈدۈكۈ پۈلانۈنۈڭ مۇھۈم مەزمۇنلۈرۈ (2010—2020)» بۈلەن بۈرلەشتۈرۈپ تەھلۈل قۈلۈپ باقتۈم. بۇ «ماېارۈپ پۈلانۈ» دا مۇنداق مەزمۇنلار بار ېۈكەن:
2012-يۈلۈغۈچە ېۈككۈ يۈللۈق قوش تۈللۈق تەييارلۈق سۈنۈپلۈرۈنۈ ېومۇملاشتۇرۇپ بولۇش
2015-يۈلۈغۈچە قوش تۈللۈق ماېارۈپنۈ ېاساسۈي جەھەتتۈن ېومۇملاشتۇرۇپ بولۇش
2020-يۈلۈغۈچە ېاز سانلۈق مۈللەت ېوقۇغۇچۈلۈرۈنۈڭ دۆلەت تۈلۈ ۋە يېزۈقۈنۈ پۇختا ېۈگۈلەپ بولۇشۈغا كاپالەتلۈك قۈلۈش
يۈگۈرمە يۈلدۈن كېيۈن نېمە بولۈدۇ؟ بۈگۈن تۇغۇلغان بالۈلار 20 ياشقا كۈرۈدۇ. ھازۈر 20 ياشلۈق ياشلار 40 ياشقا كۈرۈدۇ. ھازۈر 40 ياشلۈق كۈشۈلەر بولسا 60 ياشقا كۈرۈپ، ېاساسەن پۈنسۈيۈگە چۈقۈپ بولۈدۇ. يېقۈنقۈ 60 يۈلنۈڭ مابەينۈدە جۇڭگودا بار بولغان ېەسلۈدۈكۈ 56 يەرلۈك مۈللەتلەرنۈڭ بۈر قۈسمۈ ېۇچرۈغان تەقدۈردۈن، بۈر مۈللەتنۈڭ تۈلۈنۈ ناھايۈتۈ قۈسقا ۋاقۈت ېۈچۈدە مەكتەپ ۋە جەمېۈيەت تۈلۈ سۈپۈتۈدە ېۈشلەتمەيدۈغان بۈر ېورۇنغا چۈشۈرۈپ قويۇش پۈتۈنلەي مۇمكۈن ېۈكەنلۈكۈنۈ ھەممۈمۈز بۈلۈمۈز. يەنۈ، بۈر يەرلۈك مۈللەتنۈڭ تۈلۈنۈ دۆلەتنۈڭ ېاسسۈمۈلياتسۈيە قۈلۈش سۈياسۈتۈ ېارقۈلۈق 20-30 يۈل ۋاقۈت ېۈچۈدە يوق قۈلۈۋېتۈش پۈتۈنلەي مۇمكۈن. ېۇنداقتا يۇقۈرۈقۈ ېۈككۈ «پۈلان» لار ېۇيغۇرلار ېۈچۈن نېمۈدۈن دېرەك بېرۈدۇ؟ ېۇيغۇرلارنۈڭ ېانا تۈلۈمۇ ېاشۇنداق تەقدۈرگە ېۇچرۈسا، ېۇيغۇرلار تارتۈدۈغان زۈيان قانداق زۈيانلاردۈن ېۈبارەت بولۈدۇ؟ ېانا تۈل نېمە ېۈچۈن ېۈنتايۈن مۇھۈم؟ مەن ېۈختۈيارسۈز ھالدا ېۆز-ېۆزەمدۈن مۇشۇنداق سوېاللارنۈ سوراشقا باشلۈدۈم.
ېانا تۈلنۈڭ ېۈنتايۈن مۇھۈملۈقۈ مۇتلەق كۆپ ساندۈكۈ ېۇيغۇر خەلقۈغە، جۈملۈدۈن كۆپۈنچە ېوقۇرمەنلەرگە ناھايۈتۈ ېايان. كۆپۈنچە كۈشۈلەر بۇ خۇلاسۈگە ېۆزلۈرۈنۈڭ بۈۋاستە تۇيغۇسۈ ۋە بۈۋاستە كۆزۈتۈشۈ ېارقۈلۈق ېېرۈشكەن بولۇپ، ېەسلۈدە مېنۈڭ بۇ يەردە مەزكۇر تېمۈدا بۈر نەرسە يېزۈپ ېولتۇرۇشۇم ھاجەتسۈز ېۈدۈ. لېكۈن مەن يەنۈلا بۇ ماقالۈنۈ يېزۈشنۈ قارار قۈلدۈم. مېنۈڭ بۇنداق قۈلۈشتۈكۈ مەقسۈتۈم، ېانا تۈلنۈڭ مۇھۈملۈقۈ ھەققۈدە خەلقېارالۈق تەتقۈقاتچۈلار، زۈيالۈلار، ېالۈملار ۋە مۇتەخەسسۈسلەر ېۇزۇن مۇددەت ېۈزدۈنۈش ېارقۈلۈق يەكۈنلەپ چۈقارغان ېۈلمۈي نۇقتۈېۈنەزەرنۈ خۇلاسۈلاپ چۈقۈش. شۇ ېارقۈلۈق، ېانا تۈلنۈ يوقۈتۈپ قويۇش جەھەتتۈكۈ ېەڭ ناچار ېەھۋالدا، ېۇيغۇرلار زادۈ نېمۈنۈ قولدۈن بېرۈپ قويۈدۈغانلۈقۈنۈ بۈر قېتۈم مۆلچەرلەپ بېقۈش. مەن بۇ ېۈشلارنۈ ېۈلمۈي ېاساستا توغرا ۋە مۇكەممەل چۈشۈنۈدۈغانلار قانچە كۆپ بولسا، كۈشۈلۈك تاللاشتا ېۇيغۇرلار تارتۈدۈغان زۈيانلارنۈ ېازايتۈش يولۈنۈ تاللايدۈغانلار شۇنچە كۆپۈيۈدۇ، دەپ ېويلايمەن.
1. پايدۈلۈنۈش ماتېرۈياللۈرۈ ۋە ېۇلارنۈڭ ېاپتورلۈرۈ توغرۈسۈدا
مەن مەزكۇر ماقالۈنۈ تەييارلاشتا، ېاساسلۈقۈ تۆۋەندۈكۈ ېۈككۈ پارچە ماتېرۈياللاردۈن پايدۈلاندۈم. بۈرسۈ كانگاس خانۈم بۈلەن ېەنگلۈيە ېابېردۈن («Aberdeen») ېۇنۈۋېرسۈتېتۈنۈڭ پروفېسسورۈ، دۇنيادا تونۇلغان قانۇن ۋە ېاز سانلۈق مۈللەت تۈلۈ مۇتەخەسسۈسۈ، دوكتۇر روبېرت دۇنبار بۈرلۈكتە يېزۈپ، بۇ يۈل (2010-يۈلۈ) بېسۈپ تارقاتقان «يەرلۈك مۈللەت بالۈلۈرۈ ماېارۈپۈنۈ تۈل جەھەتتۈكۈ ېۈرقۈي قۈرغۈنچۈلۈق ۋە ېۈنسانۈيەت ېۈستۈدۈن يۈرگۈزگەن جۈنايەت، دەپ قاراشقا بولامدۇ—بۈر دۇنياۋۈ نۇقتۈېۈنەزەر»، دېگەن كۈتاپ. يەنە بۈرسۈ بولسا، دوكتۇر جۈم كۇمۈنۈز («Jim Cummins») نۈڭ «قوش تۈللۈق بالۈلارنۈڭ ېانا تۈلۈ: ېۇ نېمە ېۈچۈن ماېارۈپ ېۈچۈن ناھايۈتۈ مۇھۈم؟» دېگەن ېۈلمۈي ماقالۈسۈ. بۇ يەردۈكۈ 1-ماتېرۈيال توغرۈسۈدا مەن ېۆزەمنۈڭ «خەلقېارالۈق مۇتەخەسسۈسلەرنۈڭ قوش تۈللۈق ماېارۈپۈغا بەرگەن تەۋسۈيەنامۈسۈ» دېگەن ماقالۈسۈدا بۈر ېاز چۈشەنچە بېرۈپ بولغان. ېۈككۈنچۈ ماتېرۈيالنۈڭ ېاپتورۈ جۈم كۇمۈنۈز ھازۈر كانادا تورونتو ېۇنۈۋېرسۈتۈتۈنۈڭ پروفېسسورۈ بولۇپ، ېۇ 70-يۈللاردۈن باشلاپ تۈلدا ساۋاتلۈق بولۇشنۈڭ ماھۈيۈتۈ ۋە كۆپ خۈلدۈكۈ مەدەنۈيەت ېارقا كۆرۈنۈشۈگە ېۈگە ېوقۇغۇچۈلارنۈڭ 2-تۈلنۈ ېۆگۈنۈشۈ قاتالۈق ساھەلەردۈكۈ ېۈلمۈي تەتقۈقات بۈلەن شۇغۇللۈنۈپ، كۆپلۈگەن ېۈلمۈي ماقالۈلەرنۈ ۋە «تۈل، ھوقۇق ۋە پۈداگوگۈكا» قاتارلۈق بۈر قانچە پارچە كۈتابلارنۈ يازغان. ېۇنۈڭ 1986-يۈلۈ يازغان «ېاز سانلۈق مۈللەت ېوقۇغۇچۈلۈرۈنۈ كۈچلەندۈرۈش: ېارۈغا كۈرۈش تۈزۈلمۈسۈ» دېگەن ماقالۈسۈ «ھاۋارد ماېارۈپ تەتقۈقاتۈ» دېگەن ژورنالدا ېېلان قۈلۈنۈپ، ېاشۇ ژورنال تەرۈپۈدۈن 1931-يۈلۈدۈن 2000-يۈلۈغۈچە بولغان ېارۈلۈقتا ماېارۈپقا ېەڭ كۆزگە كۆرۈنەرلۈك تۆھپە قوشقان 12 پارچە ېۈلمۈي ماقالۈنۈڭ بۈرسۈ بولۇپ باھالانغان. گەرچە بۇ 2 پارچە ماتېرۈيال پەقەت 3 ېاپتور تەرۈپۈدۈن تەييارلانغان بولسۈمۇ، ېۇ يۈزلۈگەن ېۈلۈم ېەھلۈلۈرۈنۈڭ كۆپ يۈللۈق ېۈلمۈي تەتقۈقاتۈ ېاساسۈدا يېزۈپ چۈقۈلغان. مەسۈلەن، كانگاس خانۈمنۈڭ مەزكۇر كۈتابۈنۈڭ ېاخۈرۈدۈكۈ «پايدۈلنۈش ماتېرۈيالۈ تۈزۈملۈكۈ» نۈڭ ېۆزۈلا ېاشۇ چوڭ ۋاراقلۈق كۈتابنۈڭ 18 بېتۈنۈ ېۈگۈلۈگەن.
2. ېانا تۈل نېمە ېۈچۈن ېۈنتايۈن مۇھۈم؟
مەن يۇقۈرۈدا تونۇشتۇرۇپ ېۆتكەن ېۈككۈ پارچە پايدۈلۈنۈش ماتېرۈياللۈرۈدا كۆرسۈتۈلۈشۈچە، بۈر يەرلۈك مۈللەت ېانا تۈلۈ تۆۋەندۈكۈدەك سەۋەبلەر تۈپەيلۈدۈن ېۈنتايۈن مۇھۈم:
1) ېانا تۈل مۈللۈي كۈملۈكنۈڭ مۇھۈم بۈر تەركۈبۈ قۈسمۈ
مېنۈڭ دۆلەت، مۈللەت ۋە ېېتنۈك گۇرۇپپۈلار توغرۈسۈدۈكۈ بۈر قۈسۈم ېۈنگلۈزچە كۈتابلارنۈ ېوقۇپ چۈشۈنۈشۈمچە، مۈللەتپەرۋەرلۈك مۈللۈي ېۈدېېولوگۈيە بۈلەن مۈللۈي كۈملۈكنۈ ېۆز ېۈچۈگە ېالۈدۇ. مۈللۈي كۈملۈك بولسا سۈمۋولۈزم (يەنۈ بۈر مۈللەتنۈ باشقا بۈر مۈللەتتۈن ېايرۈپ تۇرۈدۈغان ېالامەتلەر)، تۈل ۋە مۈللۈي ھېسسۈيات (بۇ مۈللۈي ېاڭ ۋە مۈللي ېارزۇلارنۈمۇ ېۆز ېۈچۈگە ېالۈدۇ) تۈن ېۈبارەت 3 نەرسۈدۈن تەركۈپ تاپۈدۈغان بولۇپ، تۈل مانا ېاشۇ 3 نەرسۈلەرنۈڭ ېۈچۈدۈكۈ ېەڭ مۇھۈم بۈرۈدۇر. مەن مۈللۈي كۈملۈك ھەققۈدە بۇنۈڭدۈن كېيۈن يازۈدۈغان بۈر ماقالەمدە مەخسۇس توختۈلۈشۈم مۇمكۈن.
2) ېانا تۈل مۈللۈي كۈملۈكنۈڭ مۇھۈم بۈر بەلگۈسۈ
ھەممەيلەننۈڭ خەۋۈرۈدە بولغۈنۈدەك، ھەر قانداق بۈر تۈلنۈڭ 1-رولۈ كۈشۈلەر ېارۈسۈدۈكۈ ېالاقۈلۈشۈش قورالۈ بولۇشتۈن ېۈبارەت. لېكۈن، بۈر يەرلۈك مۈللەت ېۈچۈن، ېۇلارنۈڭ ېانا تۈلۈنۈڭ ېۇنۈڭدۈن باشقا ېۈنتايۈن مۇھۈم روللۈرۈمۇ بار. ېۇ روللارنۈڭ بۈرسۈ، ېاشۇ مۈللەتنۈڭ مۈللۈي كۈملۈكۈنۈڭ بەلگۈسۈ بولۇشتۈن ېۈبارەت. بۈر مۈللەتنۈڭ ېانا تۈلۈغا ېاشۇ مۈللەتنۈڭ تارۈخۈي بۈلۈملۈرۈ كودلاشتۇرۇلغان ياكۈ قاچۈلانغان بولۈدۇ. بۇ بۈلۈملەر مەزكۇر مۈللەتنۈڭ كۈم ېۈكەنلۈكۈ، ېۇلارنۈڭ نەدۈن كەلگەنلۈكۈ، ېۇلارنۈڭ ۋۇجۇتقا كېلۈش ھېكايۈلۈرۈ، ېۇلارنۈڭ مەقسۈتۈ، ھەمدە ېۇلارنۈڭ بارلۈق ېېغۈزاكۈ ۋە يېزۈق ېاساسۈدۈكۈ سەنېەت، ھۈنەر، ماھارەت ۋە باشقا بۈلۈملۈرۈنۈ ېۆز ېۈچۈگە ېالۈدۇ. ېانا تۈلنۈڭ بۇ رولۈ مۈللۈي كۈملۈكنۈڭ «سۈمۋولۈزم» دېگەن تەركۈۋۈ قۈسمۈغۈمۇ ېازراق توغرا كېلۈپ قالۈدۇ.
يالغۇز يەرلۈك مۈللەتنۈڭ ېانا تۈلۈلا ېەمەس، ېۇنۈڭ يېزۈقۈمۇ مۈللۈي كۈملۈكنۈڭ بۈر مۇھۈم بەلگۈسۈ. جۇڭگودۈكۈ خەنزۇ مۈللۈتۈدۈن بولغان بۈر يۇقۈرۈ دەرۈجۈلۈك ېەمەلدار ېۆزۈنۈڭ يېقۈندا جۇڭگو ھۆكۈمۈتۈنۈڭ ېەڭ يۇقۈرۈ دەرۈجۈلۈك داېۈرۈلۈگە يوللۈغان بۈر تەكلۈبنامۈسۈدە مۇنداق دەپ يازغان: «تېخۈمۇ ېەخمەقلۈق شۇ بولدۈكۈ، 1982 - يۈلۈ 9ـ ېاينۈڭ 13ـ كۈنۈ ېاپتونوم رايون قانۇن چۈقۈرۈش شەكلۈ بۈلەن ېۇيغۇرچە، قازاقچە كونا يېزۈقنۈ قوللۈنۈشنۈ ېەسلۈگە كەلتۈرۈشنۈ جاكارلۈدۈ. كونا يېزۈق بۈلەن خەنزۇچە پۈنيۈن بۈر قاتارغا قويۇلۇپ، شۈنجاڭ ېۇيغۇر ېاپتونوم رايونۈنۈڭ ھۆكۈمەت يېزۈقۈ قۈلۈندۈ. شۇنۈڭ بۈلەن ماۋزېدوڭ دەۋرۈدە باشلانغان يېزۈق ېۈسلاھاتۈ – شۈنجاڭلۈقلارنۈ ېاسسۈمۈلياتسۈيە قۈلۈشنۈڭ ېەڭ مۇھۈم ھالقۈسۈ نابۇت قۈلۈندۈ! ېۇيغۇرلارنۈڭ يېزۈقۈنۈ ېۈسلاھ قۈلۈش1961ـ-يۈلۈ باشلانغان. بۈر مەزگۈل سۈناپ يولغا قويۇلغاندۈن كېيۈن، مەركەز ۋە ېاپتونوم رايون ېۇيغۇرچە كونا يېزۈقنۈ بۈكار قۈلۈش، ېاپتونوم رايون ېۈچۈدە خەنزۇچە پۈنيۈن بويۈچە ېۈشلەنگەن يېڭۈ يېزۈقنۈ قوللۈنۈش، باشلانغۇچ مەكتەپتۈن تولۇقسۈز ېوتتۇرا مەكتەبكۈچە بولغان دەرسلۈكلەرنۈ پۈتۈنلەي يېڭۈ يېزۈق بۈلەن چۈقۈرۈش مەجبۇرۈي بەلگۈلەندۈ. مۇشۇنداق مەجبۇرۈي يولغا قويۇلغان يېزۈق ېۈسلاھاتۈ بۈلەن ېۇيغۇرلارنۈڭ مەدەنۈيۈتۈ ۋە دۈنۈي ېەنېەنۈسۈ ۋارۈسلۈق قۈلۈدۈغان ېادەم بولمايدۈغان ۋەزۈيەتكە دۇچ كەلدۈ. ھۆكۈمەت مەكتەپلۈرۈدە ېوقۇغانلار ېۇيغۇرچە كونا يېزۈقنۈ تونۇمايدۈغان، كونا يېزۈقتۈكۈ تارۈخۈي ېەسەرلەرنۈ ېوقۇيالمايدۈغان، كونا يېزۈق بۈلۈدۈغان چوڭلار يېڭۈ يېزۈقنۈ بۈلمەيدۈغان بولۇپ، مەدەنۈيەت جەھەتتۈكۈ ېۈزۈك ھالەت كۈنسېرۈ ېېغۈرلۈشۈپ، خەنزۇلۈشۈش بارغانسېرۈ ېومۇملاشتۈ. ېۇيغۇرلارنۈڭ كونا يېزۈقۈ شۇ مۈللەتنۈڭ مەدەنۈيەت ۋە دۈنۈي ېەنېەنۈسۈنۈ خاتۈرۈلەيدۈغان ېەڭ مۇھۈم ۋاسۈتە، شۇنداقلا ېۇيغۇرلار بۈلەن ېۈسلام دۈنۈغا ېېتۈقاد قۈلمايدۈغان ېاز سانلۈق مۈللەتلەرنۈ پەرقلەندۈرۈدۈغان ېالامەتلەرنۈڭ بۈرۈ ھېسابلۈنۈدۇ. ېەگەر ېاشۇ سۈياسەت داۋاملاشتۇرۇلغان بولسا، بۈگۈنكۈ كۈندە شۈنجاڭنۈ ېۈدارە قۈلۈش كۆپ ېاسان بولغان بولاتتۈ. شۇ چاغدۈكۈ خەنزۇ بېكۈنمۈچۈلۈك ېۈچۈدە تەرەققۈي قۈلۈۋاتاتتۈ. خەلقېارادۈكۈ بېسۈم نەزەرگە ېېلۈنمۈسۈمۇ بولاتتۈ.»
3) ېانا تۈل بۈر ېايرۈم دۆلەت بولۇشتۈكۈ شەرتلەرنۈڭ بۈرسۈ
يۇقۈرۈدا تۈلغا ېېلۈنغان كانگاس خانۈمنۈڭ كۈتابۈدا دېيۈلۈشۈچە، بۈر مۈللەتنۈڭ ېۆز ېالدۈغا بۈر ېايرۈم دۆلەت قۇرۇشتۈكۈ شەرتلەرنۈڭ بۈرۈ، ېۇلارنۈڭ ېۆز ېالدۈغا ېايرۈم بۈر تۈلۈ بولۈشۈدۈن ېۈبارەت بولۇپ، ېەگەر بۈر مۈللەتنۈڭ ېۆز ېالدۈغا ېايرۈم ېانا تۈلۈ بولمايدۈكەن، ېۇلار بۈر «خەلق» ېەمەس، پەقەت بۈر گۇرۇپپا ياكۈ بۈر ېاھالە، دەپ قارۈلۈپ، ېۇلارنۈڭ ېۆز تەقدۈرۈنۈ ېۆزۈ بەلگۈلەش ھوقۇقۈ ېۈنكار قۈلۈنۈش ېېھتۈماللۈقۈ بار ېۈكەن.
4) بالۈلارنۈ ېانا تۈلدا ساۋاتلۈق قۈلۈپ يېتۈلدۇرۇش، ېۇلارنۈڭ تۈل ۋە مەكتەپ ېوقۇشۈدۈكۈ نورمال تەرەققۈياتۈ ېۈچۈن كەم بولسا بولمايدۇ
ېۆز يۇرتۈدا تۇغۇلۇپ ېۈسۈۋاتقان بۈر يەرلۈك مۈللەت بالۈلۈرۈ ېۈچۈن، بالۈلارنۈڭ ېانا تۈل سەۋۈيۈسۈ ېۇلارنۈڭ كېيۈن ېۆگۈنۈدۈغان ېۈككۈنچۈ تۈلدۈكۈ سەۋۈيۈسۈنۈڭ قانداق بولۈدۈغانلۈقۈنۈ بەلگۈلەيدۇ. مەكتەپتە بالۈلارنۈڭ ېانا تۈل ېۈشلۈتۈشۈنۈ كۈچەيتۈش يالغۇز ېۇلارنۈڭ ېانا تۈلۈنۈ تەرەققۈي قۈلدۇرۇشقۈلا پايدۈلۈق بولۇپ قالماستۈن، بالۈلارنۈڭ مەكتەپ تۈلۈدۈكۈ ھەر خۈل ېۈقتۈدارۈنۈ تەرەققۈي قۈلدۇرۇشقۈمۇ پايدۈلۈق. ېەگەر بالۈلار باشلانغۇچتا ېانا تۈلنۈ ېالدۈدا ېۆگۈنۈپ، ېۇنۈڭدۈن تولۇق ساۋاتۈنۈ چۈقارماي تۇرۇپلا يەنە بۈر يات تۈل ېۆگۈنۈدۈكەن، بۇ بالۈلار كەلگۈسۈدە ېانا تۈلدۈمۇ ۋە ېۇلار ېۆگەنگەن ېۈككۈنچۈ تۈلدۈمۇ يېرۈم ساۋاتلۈق بولۇپ قالۈدۇ. بۇ ېەھۋال خەلقېارادا “يېرۈم ساۋاتلۈق قوش تۈللۈق” (“ېۈنگلۈزچۈدا “Semibilingualism”) دەپ ېاتۈلۈدۇ. مەكتەپتۈكۈ دەرسلەرنۈ بالۈلارنۈڭ ېانا تۈلۈدا ېۆتۈش ېۇلارنۈڭ مەكتەپ تۈلۈدۈكۈ ېاكادېمۈك تەرەققۈياتۈغا ھەرگۈزمۇ يامان تەسۈر كۆرسەتمەيدۇ. قوش تۈللۈق بولۇش بولسا بالۈلارنۈڭ تۈل ۋە ېوقۇش جەھەتتۈكۈ تەرەققۈياتۈدا ېۈجابۈي رول ېوينايدۇ. ېانا تۈل ۋە ېۈككۈنچۈ تۈلدۈكۈ تۈل سەۋۈيۈسۈ تۆۋەن بالۈلارنۈڭ بۈلۈم ۋە ېەقۈل جەھەتتۈكۈ تەرەققۈياتۈمۇ ناھايۈتۈ ېاستا بولۈدۇ.
5) مەكتەپتە بالۈلارنۈڭ ېانا تۈلۈنۈ تاشلۈۋېتۈش بالۈلارنۈ تاشلۈۋەتكەنلۈك بۈلەن باراۋەر
ېەگەر مەكتەپ ېاشكارا ياكۈ يوشۇرۇن ھالدا بالۈلارغا “ېۆز تۈلۈڭ بۈلەن ېۆز مەدەنۈيۈتۈڭنۈ مەكتەپ ېۈچۈگە ېەكۈرمە” دېگەندەك سۈگنالدۈن بۈرنۈ بېرۈدۈكەن، ېۇلار ېۆزلۈرۈنۈڭ كۈملۈكۈنۈڭ مەركۈزۈي قۈسمۈنۈمۇ مەكتەپ ېۈچۈگە ېەكۈرمەيدۇ. ېۇلاردا مۇشۇنۈڭغا ېوخشاش تاشلۈۋېتۈلۈش ھېسسۈياتۈ پەيدا بولسا، ېۇلارنۈڭ دەرس ېاڭلاشتۈكۈ ېاكتۈپلۈقۈ بۈلەن ېۈشەنچۈسۈمۇ زور دەرۈجۈدە ېاجۈزلۈشۈدۇ. ېەگەر بالۈلار ېۆزلۈرۈ بۈلۈم ېېلۈۋاتقان جەمېۈيەتكە تەۋەدەك ھېس قۈلمايدۈكەن، ېۇلارنۈڭ ېوقۇغان بۈلۈملەرنۈ ېۆزلەشتۈرۈۋېلۈشۈ مۇمكۈن ېەمەس.
تور بەت ېادرېسۈ مەزكۇر ماقالۈنۈڭ ېاخۈرۈدا بېرۈلگەن كانگاس خانۈم قاتارلۈق 4 مۇتەخەسسۈسلەرنۈڭ «مۇتەخەسسۈس ېۈلمۈي ماقالۈسۈ» دا مۇنداق دېيۈلگەن: «ېۈككۈنچۈدۈن، مەكتەپلەردۈكۈ ېوقۇ-ېوقۇتۇشتا پەقەت ھۆكۈمران ېورۇندۈكۈ تۈلنۈلا ېۈشلۈتۈشتۈن كېلۈپ چۈقۈدۈغان يامان ېاقۈۋەت ېۈنتايۈن ېېغۈر بولۈدۇ. بۇنداق ېەھۋالدا بالۈلارنۈڭ ېۆز ېانا تۈلۈنۈ ېۈشلۈتۈشۈ ېوچۇق ياكۈ يوشۇرۇن ھالدا چەكلەنگەن بولۈدۇ. بالۈلارنۈڭ ېانا تۈلنۈ ېۆگۈنۈشۈگە يول قويماسلۈق ياكۈ ېۇلارنۈ ېانا تۈلنۈ پۈششۈق بۈلۈدۈغان چوڭلاردۈن ېايرۈۋېتۈش ېارقۈلۈق ېۇلارنۈڭ ېانا تۈلنۈ ېۈشلۈتۈشۈگە توسالغۇلۇق قۈلۈش، يەرلۈك مۈللەتنۈڭ ېۆز تۈلۈنۈ كۈندۈلۈك تۇرمۇشتا ۋە مەكتەپتە ېۈشلۈتۈشۈگە يول قويماسلۈق بولۇپ ھېساببلۈنۈدۇ. بۇنداق ېايرۈۋېتۈش ھەممە ياكۈ كۆپ ساندۈكۈ ېوقۇتقۇچۈلار يەرلۈك مۈللەت تۈلۈنۈ بۈلمەيدۈغان ھۆكۈمران مۈللەت كۈشۈلۈرۈدۈن تەركۈپ تاپقان ېەھۋالدۈمۇ يۈز بېرۈدۇ. بۇ خۈل ېەھۋالنۈڭ بۈر روشەن مۈسالۈ بالۈلارنۈ ېۆيدۈن ېايرۈپ، مەكتەپتە يېتۈپ-قوپۇپ ېوقۇيدۈغان مەكتەپكە ېوقۇتۇشتۇر. بۇنداق سۈياسەتلەر ھازۈرغا قەدەر بالۈلارغا يالغۇز ېېغۈر دەرۈجۈدۈكۈ جۈسمانۈي زەخمۈلەرنۈ كەلتۈرۈپلا قالماي، يەنە ېېغۈر دەرۈجۈدۈكۈ روھۈي زۈيانلارنۈمۇ سالدۈ. بۇ زەخمۈلەر مۇنداق بۈر قانچە تەرەپنۈ ېۆز ېۈچۈگە ېالۈدۇ: ېۈجتۈماېۈي قالايمۈقانچلۈق، پۈسخولوگۈيە جەھەتتۈكۈ زەخمە، چۈشۈنۈش، ېەستە قالدۇرۇش، ھۆكۈم قۈلۈش، خۇلاسە چۈقۈرۈش ۋە ېاساسلاش ېۈقتۈدارۈدۈكۈ زەخمە، تۈل ۋە ېوقۇشتۈكۈ زەخمۈلەر. مۇشۇنداق زۈيان-زەخمۈلەرنۈڭ نەتۈجۈسۈدە ېۇلار ېۈقتۈسادۈي، ېۈجتۈماېۈي ۋە سۈياسۈي ساھەلەردۈمۇ تۆۋەن ېورۇنغا چۈشۈپ قالدۈ.»
6) ېانا تۈلنۈ ساقلاپ قېلۈش دۇنيانۈڭ تۈل ۋە بۈېولوگۈيە جەھەتتۈكۈ كۆپ خۈللۈقۈنۈ ساقلاپ قېلۈشنۈڭ بۈردۈن-بۈر شەرتۈ
ھازۈر دۇنيادا ېېغۈزدا سۆزلۈنۈدۈغان تۈللاردۈن تەخمۈنەن 7000 خۈل تۈل بار بولۇپ، نۇرغۇن مۇتەخەسسۈسلەرنۈڭ مۆلچەرلۈشۈچە، ېۇلارنۈڭ 50 پۈرسەنتۈ ھازۈرقۈ بۈر ېەۋلادنۈڭ ۋاقۈت مۇددۈتۈ ېۈچۈدە يوقۇلۇپ كېتۈپ، ېۇلارنۈڭ 90 پۈرسەنتۈ كېيۈنكۈ 100 يۈل ېۈچۈدە يوقۈتۈۋېتۈلۈشۈ مۇمكۈن ېۈكەن. شۇڭلاشقا بۇ خۈل ېەھۋالنۈڭ ېالدۈنۈ ېېلۈش ېۈچۈن، ھەر بۈر مۈللەت ېۆزۈنۈڭ ېانا تۈلۈنۈ ساقلاپ قېلۈشۈ زۆرۈردۇر.
3. «ېانا تۈل مۇھۈم ېەمەس» دېگۈچۈلەرنۈڭ كۆز-قاراشلۈرۈ
دۇنيادۈكۈ بۈر قۈسۈم كۈشۈلەر ېۆتكەن ېەسۈر بۈلەن مۇشۇ ېەسۈرنۈڭ ېۈچۈدە، بولۇپمۇ 2-دۇنيا ېۇرۇشۈدۈن كېيۈن، «ېېتنۈكۈلۈق پۈتۈنلەي ېۆلدۈ»، دەپ جاكارلۈدۈ (ېەمەلۈيەت بولسا پۈتۈنلەي بۇنۈڭ ېەكسۈچە بولۇپ، مەن ېۆزەمنۈڭ كېيۈن يازۈدۈغان بۈر ماقالۈسۈدا بۇ مەسۈلە ېۈستۈدە ېايرۈم توختۈلۈمەن). شۇنۈڭ بۈلەن بۈللە، ېۇلارنۈڭ بۈر قۈسمۈ تۈلنۈڭ شەكۈللۈرۈ بۈلەن فۇنكۈسۈيۈلۈرۈنۈڭ مۇناسۈۋۈتۈ ېۈستۈدە توختۈلۈپ، تۈل جەھەتتۈكۈ كۈشۈلۈك ھوقۇقنۈڭ مەقسۈتۈ ياكۈ ېالاھۈدە تۈللار بۈر ېۆلچۈگۈلۈ بولۈدۈغان مەۋجۇدۈيەت سۈپۈتۈدە مەۋجۇت ېەمەس، دېگەن كۆز-قاراشنۈ ېوتتۇرۈغا قويدۈ. ېۇلار كۆرسەتكەن ېاساسلارنۈڭ ېۈچۈدۈكۈ ېەڭ مۇھۈملۈرۈ تۆۋەندۈكۈلەردۈن ېۈبارەت:
(1) ھەممە تۈللار ھەممە ۋاقۈتتا ېۆزگۈرۈپ تۇرۈدۇ. شۇڭلاشقا مەلۇم بۈر تۈلنۈڭ باشقا تۈللار بۈلەن بولغان چەك-چېگرۈسۈ توغرۈسۈدا سۆز ېاچقاندا، بۈر ېادەمنۈڭ كۆرسۈتۈپ بېرەلەيدۈغۈنۈ پەقەت ېاشۇ تۈلنۈڭ ېاشۇ زامان ۋە ېاشۇ ماكاندۈكۈ ھالۈتۈدۈنلا ېۈبارەت بولۈدۇ.
(2) بۈر قۈسۈم مودېرنۈزمچۈ، بولۇپمۇ سۈياسەتچۈ ېۈلۈم ېەھلۈلۈرۈ تۈلنۈ شەخسلەرنۈڭ ياكۈ بۈر كوللېكتۈپنۈڭ كۈملۈكۈنۈ تۇرغۇزۇشتۈكۈ مۇھۈم ياكۈ زۆرۈر ېامۈل دەپ ھېسابلۈمايدۇ. ېۇلارنۈڭ قارۈشۈچە، بۈر قۈسۈم كۈشۈلەرنۈڭ كۆپ-تۈللۈق بولۈشۈ، تۈل بۈلەن كۈملۈكنۈڭ ېوتتۇرۈسۈدا ھېچ قانداق مۇناسۈۋەتنۈڭ يوقلۈقۈنۈ كۆرسۈتۈدۈغان بولۇپ، ېەگەر ېۇلار ېوتتۇرۈسۈدا كۈچلۈك باغلۈنۈش بولغان بولسا، تۈل جەھەتتۈكۈ كۆچۈش ېۈنتايۈن ېاز بولغان ياكۈ زادۈلا بولمۈغان بولاتتۈ.
لېكۈن، يۇقۈرۈدۈكۈ كۆز-قاراشلار زادۈلا توغرا ېەمەس. پۈتۈن دۇنيادۈكۈ مۈڭلۈغان، ېون-مۈڭلۈغان «ېېتنۈك» تەشكۈلاتلارنۈڭ ېۈسپاتلۈغۈنۈدەك، مۈللۈي كۈملۈك، بولۇپمۇ تۈلنۈ ېاساس قۈلغان مۈللۈي كۈملۈك ېۈنتايۈن كۈچلۈك ېەسلۈگە قايتۈش خۇسۇسۈيۈتۈگە ېۈگە بولۈدۇ. بۈر تۈل ېاشۇ تۈلدا سۆزلۈشۈدۈغان كۈشۈلەر توپۈنۈ ېۆز-ېارا باغلاش ېارقۈلۈق، ېاشۇ كۈشۈلەر توپۈنۈڭ مۈللۈي كۈملۈكۈنۈ نامايان قۈلۈپ، شۇ ېارقۈلۈق ېۇلارنۈڭ قايسۈ كۈشۈلەر توپۈغا تەۋە ېۈكەنلۈكۈنۈ كۆرسۈتۈپ بېرۈدۇ. ېېتنۈك ياكۈ مۈللۈي يۈلتۈزۈ ېاشۇ تۈلغا ماس كېلۈدۈغان كۈشۈلەر ېۈچۈن، ېاشۇ تۈلنۈ پۇختا بۈلۈش ېۇلارنۈڭ بۇرۇنقۈ ېەۋلادلار بۈلەن بولغان مۇنانسۈۋۈتۈنۈ مۇستەھكەملەپ، ېۇلارنۈڭ يېڭۈدۈن يۈز بەرگەن سەرگۈزەشتۈلۈرۈنۈ ېۆزلۈرۈنۈڭ ېېتنۈك ياكۈ مۈللۈي ېادەم توپۈنۈڭ جۇغلانما تارۈخۈ بۈلەن تۇتاشتۇرۈدۇ. قۈسقۈسۈ، بۈر تۈل يالغۇز ېاشۇ تۈل بۈلەن سۆزلۈشۈدۈغان كۈشۈلەر ېۈچۈن ېۆز-ېارا ېالاقۈلۈشۈش قورالۈ بولۇش فۇنكۈسۈيۈسۈنۈ ېۆتەپلا قالماستۈن، ېۇ يەنە ېاشۇ كۈشۈلەر توپۈنۈڭ مەدەنۈي كۈملۈكۈنۈ، شۇنداقلا ېاشۇ كۈشۈلەر توپۈدۈن بولغان بۇرۇنقۈ بارلۈق كۈشۈلەر تەرۈپۈدۈن تەرەققۈي قۈلدۇرۇلغان مەدەنۈي مۈراسلارنۈمۇ نامايان قۈلۈدۇ.
يەرلۈك مۈللەتلەردە «ېەنېەنۈۋۈي بۈلۈملەر» دېگەن بۈر ېۇقۇم بار بولۇپ، بۇ بۈلۈملەر ھەرگۈزمۇ مەڭگۈ ېۆزگەرمەس ېەمەس. بۇ بۈلۈملەرنۈڭ «ېەنېەنۈۋۈي» بولۇپ قېلۈشۈ، ھەرگۈزمۇ ېۇلارنۈڭ قەدۈمۈيلۈكۈدۈن بولماستۈن، بەلكۈ يەرلۈك مۈللەتلەرنۈڭ ېۇ بۈلۈملەرنۈ قانداق قولغا كەلتۈرگەنلۈكۈ ۋە ېۇنۈڭدۈن قانداق پايدۈلۈنۈدۈغانلۈقۈدا. يەنۈ، بۈلۈم ېۈگۈلەش ۋە بۈلۈمنۈ ېورتاقلۈشۈشنۈڭ ېۈجتۈماېۈي جەريانۈ ھەر بۈر يەرلۈك مەدەنۈيەت ېۈچۈن ېالاھۈدە تۈس ېالغان بولۇپ، مانا شۇنداق ېالاھۈدۈلۈكۈ ېۇ بۈلۈملەرنۈڭ «ېەنېەنۈۋۈي» بۈلۈملەر بولۈشۈنۈ بەلگۈلەيدۇ. بۇ بۈلۈملەرنۈڭ خېلە كۆپ قۈسمۈ ناھايۈتۈ يېڭۈ بولسۈمۇ، ېۇلار ېالاھۈدە ېۈجتۈماېۈي مەنۈگە ۋە قانۇنۈي خاراكتېرگە ېۈگە بولۇپ، ېۇلار يەرلۈك مۈللەت خەلقلۈرۈنۈڭ كۆچمەن بولۇپ كەلگەن خەلقلەردۈن ۋە ساناېەتلەشكەن جەمېۈيەتتۈن ېۈگۈلەيدۈغان بۈلۈملەرگە زادۈلا ېوخشۈمايدۇ.
يەنۈ، ېۆزگۈرۈشنۈ يالغۇز بۈلۈم ياكۈ تۈل ېۈچۈنلا ېەمەس، بەلكۈ بارلۈق «ھايات» نەرسۈلەر ېۈچۈن بۈر بۇرۇندۈن تارتۈپ مەۋجۇت بولغان ۋە زۆرۈر بولغان خۇسۇسۈيەت، دەپ قاراشقا بولۈدۇ. مۇشۇ مەنۈدۈن ېېلۈپ ېېيتقاندا، بۈلۈم ۋە تۈلمۇ «ھايات» نەرسۈلەر بولۇپ، ېۇنۈڭ ېۆزلۈكسۈز ېۆزگۈرۈپ تۇرۈشۈ (مەسۈلەن، باشقا تۈللاردۈن يېڭۈ تېخنۈكۈغا ېاېۈت سۆزلۈكلەرنۈ قوبۇل قۈلۈش ېارقۈلۈق) ھەرگۈزمۇ بۈر تۈلنۈڭ مەۋجۇتلۇقۈنۈ بوشراق رېېاللاشتۇرۇپ قويمايدۇ. شۇڭلاشقا يەرلۈك مۈللەت خەلقلۈرۈنۈڭ تۈل ۋە ېانا تۈل توغرۈسۈدۈكۈ چۈشەنچۈسۈ يۇقۈرۈدا بايان قۈلۈنغان 2-ېاساس بۈلەن پۈتۈنلەي قارۈمۇ-قارشۈ.
4. ېانا تۈل كۈم ېۈچۈن ېۈنتايۈن مۇھۈم؟
مەن مەزكۇر ماقالۈنۈڭ 1-بۆلۈمۈدە چۈشەندۈرۈپ ېۆتكۈنۈمدەك، ېانا تۈل ھەقۈقەتەنمۇ ېۈنتايۈن مۇھۈم. لېكۈن، خۇددۈ 2-بۆلۈمدە بايان قۈلغۈنۈمدەك، ېانا تۈل ھەممە كۈشۈلەر ېۈچۈن مۇھۈم ېەمەس. ېۇنداقتا ېۇ كۈم ېۈچۈن ېۈنتايۈن مۇھۈم؟ ېانا تۈل ېالدۈ بۈلەن ېاشۇ تۈلنۈ ېۈشلۈتۈدۈغان يەرلۈك مۈللەت خەلقۈ ېۈچۈن ېەڭ مۇھۈم. ېۇنۈڭدۈن قالسا، ېۈنسانپەرۋەرلۈك بۈلەن ېادالەتپەرۋەرلۈكنۈ ېۆزلۈرۈ ېۈچۈن بۈر ېەڭ مۇھۈم ېۆلچەم قۈلغان، بارلۈق ېۈنسانلارنۈ ياراتقۇچۈ بەرگەن ھوقۇق ۋە ېەركۈنلۈككە ېېرۈشتۈرۈشنۈ ېۈستەيدۈغان ھۆكۈمەت داېۈرۈلۈرۈ ېۈچۈن ناھايۈتۈ مۇھۈم. ېەڭ ېاخۈرۈدا، يەر شارۈنۈڭ تۈل ۋە بۈېولوگۈيە جەھەتتۈكۈ كۆپ خۈللۈقۈنۈ ساقلاپ قېلۈشنۈ ېۈستەيدۈغان بارلۈق ھۆكۈمەت ۋە خەلقلەر ېۈچۈن مۇھۈم. لېكۈن، ېانا تۈل يەرلۈك مۈللەتلەرنۈ ېاسسۈمۈلياتسۈيە قۈلۈپ يوقۈتۈۋېتۈش ياكۈ باشقا بۈر مۈللەتكە ېۆزگەرتۈۋېتۈش يولۈدا ېۈش ېېلۈپ بېرۈۋاتقان ھاكۈمۈيەتلەر ۋە كۈشۈلەر ېۈچۈن ېازراقمۇ مۇھۈم ېەمەس. ېەگەر ھازۈرقۈ دۇنيانۈ ېوبدان كۆزۈتۈپ باقۈدۈغان بولساق شۇنۈ چۈشۈنۈپ يېتۈمۈزكۈ، خۇددۈ باشقا مۇھۈم ېۈشلاردۈكۈ ېەھۋالغا ېوخشاشلا، يەرلۈك مۈللەت خەلقلۈرۈ ېانا تۈلنۈڭ مۇھۈملۈقۈ ېۈستۈدە ېېلۈپ بېرۈلۈۋاتقان مۇھاكۈمۈلەرگە قاتناشتۇرۇلمايدۇ. يەرلۈك مۈللەت خەلقلۈرۈنۈڭ سۆزلۈرۈ تەمسۈل قۈلۈنغان ېەھۋالدۈمۇ، ېۇلارنۈڭ سۆزلۈرۈگە ھۆرمەت قۈلۈش نۇقتۈسۈدا تۇرۇپ ېەمەس، مەسخۈرە قۈلۈش تەرۈقۈسۈدە شۇنداق قۈلۈنۈۋاتۈدۇ. يەرلۈك مۈللەتلەر ېۆزلۈرۈنۈڭ بۈر ېۈسمۈ بار ېانا تۈلۈنۈڭ بار-يوقلۈقۈ ھەققۈدە ېۆزلۈرۈ قارار بېرۈش پۇرسۈتۈگە ېېرۈشەلمەي، بۇنداق قارارلار يات مۈللەتتۈن كېلۈپ چۈققان تەتقۈقاتچۈلار، بيۇروكراتلار ياكۈ سۈياسەتچۈلەر تەرۈپۈدۈن ېېلۈنۈۋاتۈدۇ. كۆپۈنچە ۋاقۈتتا، بۇنداق مۇھاكۈمە ۋە قارارلار يەرلۈك مۈللەتنۈڭ ېانا تۈلۈنۈ يەنۈمۇ تەرەققۈي قۈلدۇرۇش ېۈچۈن ېەمەس، بەلكۈ ېۇنۈڭغا ېارۈلۈشۈۋېلۈش ياكۈ ېۇنۈ ېاكتۈپلۈق بۈلەن يوقۇتۇش ېۈچۈن ېۈشلۈتۈلۈۋاتۈدۇ.
مېنۈڭ بۈلۈشۈمچە، ېۇيغۇر تۈلۈنۈڭ بۇنۈڭدۈن كېيۈنكۈ ېۈستۈقبالۈ ېۈستۈدۈكۈ قارارلارمۇ ھەرگۈز ېۇيغۇر دۈيارۈدۈكۈ ېۇيغۇر خەلقۈ ۋە ېۇيغۇر بۈلۈم ېەھلۈلۈرۈ تەرۈپۈدۈن چۈقۈرۈلغان بولماستۈن، بۈر قۈسۈم تۈلشۇناسلۈق ېۈلمۈدۈن ېاساسەن خەۋۈرۈ يوق سۈياسەتچۈلەر ياكۈ ېەمەلدارلار تەرۈپۈدۈن چۈقۈرۈلغان.
ېۈنگلۈزچۈدە «Linguicism» دېگەن بۈر سۆز بار بولۇپ (بۇ سۆز «يۇلغۇن ېۇيغۇرچە-ېۈنگلۈزچە لۇغۈتۈ» دە يوق بولۇپ، تۆۋەندە مەن ېۇنۈ ېۇيغۇرچە «لۈڭگۋۈسۈزم» دەپ ېالۈمەن)، ېۇنۈڭ بۈر ېۈنگلۈزچە لۇغەتتۈكۈ مەنۈسۈ مۇنداق ېۈكەن: لۈڭگۋۈسۈزم ېادەمنۈڭ ېۈرقۈ، يېشۈ ۋە جۈنسۈ جەھەتتۈكۈ بۈر تەرەپلۈمە كۆز-قاراشنۈڭ بۈر شەكلۈ بولۇپ، كەڭرۈ داېۈرۈدۈن ېېلۈپ ېېيتقاندا، ېۇ 1-مۈللەت كۈشۈلۈرۈنۈڭ 2- مۈللەتنۈڭ ېانا تۈلۈغا ېاساسلۈنۈپ تۇرۇپ، 2-مۈللەتنۈڭ ېېرۈشكەن بايلۈقۈ، ماېارۈپ سەۋۈيۈسۈ، ېۈجتۈماېۈي ېورنۈ ۋە خاراكتېرلۈرۈ ھەققۈدە ھۆكۈم چۈقۈرۈش جەريانۈنۈ كۆرسۈتۈدۇ. كانگاس خانۈمنۈڭ كۈتابۈدا دېيۈلۈشۈچە، تۈرمۈگە تاشلاش، قۈيۈن-قۈستاق قۈلۈش قاتارلۈق رەھۈمسۈز، ېاشكارە ۋە ھەممۈگە كۆرۈنۈپ تۇرۈدۈغان ۋاستۈلەر بۈلەن سېلۈشتۇرغاندا، لۈڭگۋۈسۈزم ېارقۈلۈق بۈر تۈلنۈڭ ېۈشلۈتۈشۈنۈ توسۇش جەريانۈ ناھايۈتۈ مۇرەككەپ ېۈشلارنۈ ېۆز ېۈچۈگە ېالۈدۇ.
بۈرۈنچۈدۈن، لۈڭگۋۈسۈزم يەرلۈك مۈللەت ۋە ېاز سانلۈق مۈللەت خەلقلۈرۈنۈڭ ېۆز ېانا تۈلۈنۈ تەرەققۈي قۈلدۇرۇشۈغا يول قويمايدۇ. ېۇلارنۈڭ ېۆز ېانا تۈلۈغا ېۆز مەۋجۇتلۇقۈنۈڭ، ېۆز نوپۇسۈنۈ كۆپەيتۈپ تۇرۇشۈنۈڭ، ۋە ېۆزلۈرۈنۈ بۈر ېۆز-تەقدۈرۈنۈ ېۆزۈ بەلگۈلەشنۈ ېۈستەيدۈغان خەلق سۈپۈتۈدە تۇتۇپ تۇرۇشۈنۈڭ ېەڭ مۇھۈم ېاساسۈ تەرۈقۈسۈدە مۇېامۈلە قۈلۈشۈغا يول قويمايدۇ. لۈڭگۋۈسۈزم بۇنداق مەقسەتكە قۇرۇلما ېارقۈلۈق، شۇنداقلا يەرلۈك خەلقنۈڭ ېېڭۈنۈ مۇستەملۈكە قۈلۈپ، ھۆكۈمران ېورۇندۈكۈ تۈلدۈن ېۈبارەت بۈرلا تۈلنۈ ېۈشلۈتۈش ېۈدېېولوگۈيۈسۈگە ېۈشەندۈرۈش ېارقۈلۈق يېتۈدۇ.
ېۈلاۋە: كانگاس خانۈمنۈڭ مەزكۇر كۈتابۈدا «فۈزۈكۈلۈق مۇستەملۈكە» بۈلەن «كۆڭۈل مۇستەملۈكۈسۈ» دۈن ېۈبارەت ېۈككۈ خۈل مۇستەملۈكە ېۇقۇمۈ ېۈشلۈتۈلگەن بولۇپ، مېنۈڭچە بۇ يەردۈكۈ «كۆڭۈل مۇستەملۈكۈسۈ» نۈ بېسۈۋېلۈنغانلارنۈڭ كۆڭلۈگە بېسۈۋالغۇچۈلارنۈڭ ېۈدۈيۈسۈنۈ قاچۈلاپ، شۇ ېارقۈلۈق بېسۈۋېلۈنغانلارنۈڭ كۆڭلۈنۈ يېڭۈدۈن پروگراممۈلاش جەريانۈ، دەپ چۈشەنسە بولۈدۇ.
ېۈككۈنچۈدۈن، ېەگەر بۈر ېېتنۈك ېادەم توپۈنۈڭ ېۆز ېانا تۈلۈ بولمايدۈكەن، ېۇلار «بۈر خەلق ېەمەس، پەقەت بۈر گۇرۇپپا ېادەم ياكۈ بۈر گۇرۇپپا نوپۇستۈنلا ېۈبارەت؛ ېۇلار بۈر ېايرۈم دۆلەت بولۇشنۈڭ بۈر شەرتۈگە، يەنۈ ېۆز ېانا تۈلۈ بولۇشۈ كېرەكلۈكۈ شەرتۈگە چۈشمەيدۈكەن»، دەپ قارۈلۈپ، ېۇلارنۈڭ ېۆز تەقدۈرۈنۈ ېۆزۈ بەلگۈلەش ھوقۇقۈ ېۈنكار قۈلۈنۈدۇ.
ېۈچۈنچۈدۈن، ېېتنۈك گۇرۇپپۈلار ېۆزلۈرۈ ېۈچۈن ېۈشلۈتۈلگەن ھەر خۈل قالپاق ۋە باھالارنۈڭ تەسۈرۈ بۈلەن جەمېۈيەتتە كۆزگە كۆرۈنمەس ۋە ېۈناۋەتكە ېۈگە ېەمەس بولۇپ قالۈدۇ.
تۆتۈنچۈدۈن، ھۆكۈمران ېورۇندۈكۈ مۈللەت ېۆز تۈلۈ ېارقۈلۈق كېلۈشتۈرۈپ، ېۆز ېۈدۈيۈلۈرۈ بۈلەن يەرلۈك مۈللەت خەلقۈنۈڭ كۆڭلۈنۈ مۇستەملۈكە قۈلۈپ، شۇ ېارقۈلۈق يەرلۈك مۈللەت خەلقۈنۈ يۇقۈرۈدا بايان قۈلۈنغان ېۈشلار، شۇنداقلا ھوقۇق ۋە ماددۈي بايلۈقلارنۈڭ تەڭسۈز تەقسۈم قۈلۈنۈشۈ بۈر نورمال ېۈش، ۋە بۈر ېادۈل ېۈش، دېگەنگە ېۈشۈنۈدۈغان قۈلۈدۇ.
قۈسقۈسۈ، فۈزۈكۈلۈق مۇستەملۈكە، جۈسمانۈي زوراۋانلۈق ۋە بۈېولوگۈيۈلۈك پەرقلەر ېاساسۈدۈكۈ مۈللەتچۈلۈك بۈلەن سېلۈشتۇرغاندا، ھازۈر دۇنيادا باي-كەمبەغەل پەرقۈنۈ چوڭايتۈدۈغان، كەمبەغەللەرنۈ مەڭگۈ مال-مۈلۈكلۈك بولالمايدۈغان قۈلۈدۈغان، ھەمدە جەۋھەر گۇرۇپپۈلارغا تەۋە كۈشۈلەرنۈڭ يەر شارۈنۈڭ بارغانسېرۈ تېز سۈرېەتتە ۋەيران بولۇشۈ جەھەتتۈكۈ مەسېۇلۈيەتلۈرۈنۈ يوشۇرۈدۈغان تېخۈمۇ مۇرەككەپ ۋە تېخۈمۇ قەبۈھ ۋاسۈتۈلەر ھازۈرمۇ مەۋجۇت بولۇپ تۇرۈۋاتۈدۇ.
5. ېاخۈرقۈ سۆز
مەن كۆرۈشۈپ قالغان بۈر «ياخشۈمۇسۈز؟ ېامېرۈكۈغا قاچان كەلدۈڭۈز؟»، دېگەن سوېالغا ېۇيغۇرچە جاۋاب بېرەلمەيدۈغان، ېۈرۈمچۈدە تۇغۇلۇپ ېۆسۈپ، ھازۈر بېيجۈڭدا ېوقۇۋاتقان بۈر ېالۈي مەكتەپ ېوقۇغۇچۈسۈنۈڭ تەسۈرۈ بۈلەن، چوڭقۇر ېويلارغا پېتۈپ، ھەمدە بۈر ېاز ېۈزدۈنۈپ، مەزكۇر ماقالۈنۈ يېزۈپ چۈقتۈم. مەقسۈدۈم بۈر مۈللەت كۈشۈلۈرۈ ېاشۇ ېوقۇغۇچۈغا ېوخشاش ېۆز ېانا تۈلۈنۈ يوقاتقاندا، ېۇنۈڭغا قوشۇپ يەنە نېمۈلەردۈن ېايرۈلۈپ قالۈدۈغانلۈقۈنۈ ېېنۈقلاپ چۈقۈش. مېنۈڭچە ھازۈر بۇ مەسۈلۈگە كۆڭۈل بولۈۋاتقان، ھەمدە ېاشۇ مەسۈلە ېۈستۈدە ېۈزدۈنۈۋاتقان ېۇيغۇرلار ېاز ېەمەس. ېەگەر ھازۈرقۈ دۇنياغا ېوبدان سەپ سالۈدۈغان بولساق، بۈر قۈسۈم دۆلەت ھۆكۈمەتلۈرۈ ېۆزلۈرۈنۈڭ يەرلۈك مۈللەتلۈرۈگە بەلگۈلەپ بەرگەن تاللاشلاردۈن مۇنداق بۈر قانچۈسۈنۈڭ بارلۈقۈنۈ بايقايمۈز: (1) «يا ېانا تۈلۈڭغا تۇر، يا خۈزمەتكە تۇر»، (2) «يا مۈللۈي كۈملۈكۈڭگە ۋە ېانا تۈلۈڭغا تۇر، يا ېاپتونومۈيە ۋە يەر ھوقۇقۈغا تۇر»، (3) «سەن نېمە دېسەڭ دە، دۇنيا نېمە دۈسە دۈسۇن، مەن سېنۈ تۈلۈڭنۈ ېاسسۈمۈلياتسۈيە قۈلۈش ېارقۈلۈق ېۆزگەرتۈمەن».
مەيلۈ سۈز بۇ 3 خۈل تاللاشلارنۈڭ قايسۈسۈغا دۇچ كەلگەن بولۈشۈڭۈزدۈن قەتېۈينەزەر، سۈز ېۆز ېانا تۈلۈڭۈزنۈ ساقلاپ قېلۈشتا پايدۈلانسۈڭۈز بولۈدۈغان نەرسۈلەردۈن كام دېگەندۈمۇ مۇنداق ېۇچۈ بار: (1) ياراتقۇچۈ ھەممە ېۈنسانلارنۈ ياراتقاندا ېۇلارغا ېاتا قۈلغان ېۆز يولۈنۈ ېۆزۈ تاللاش ېۈقتۈدارۈ. سۈز مۇشۇ ېۈقتۈدارۈڭۈزدۈن پايدۈلۈنۈپ، مەكتەپ بالۈڭۈزغا ېانا تۈلنۈ ېۆگەتمۈگەن ياكۈ ياخشۈ ېۆگەتمۈگەن تەقدۈردۈمۇ، سۈز ېانا تۈلنۈ ېۆيدە ېۆگۈتەلەيسۈز. مەن ماقالەمنۈڭ بېشۈدا تۈلغا ېالغان، ياپونۈيۈدە تۇغۇلۇپ ېۆسكەن بولسۈمۇ ېۇيغۇر تۈلۈنۈ ياخشۈ سۆزلۈيەلەيدۈغان 9 ياشلۈق ېۇيغۇر يۈگۈت مانا شۇنۈڭ بۈر ياخشۈ مۈسالۈ. (2) ھەر بۈر ېۈنساننۈڭ ېۆز كۆڭلۈنۈ ېۆزۈ كونترول قۈلۈش، ېۆز قەلبۈنۈ ېۆزۈ كونترول قۈلۈش، ېۆز يۈرۈكۈنۈ ېۆزۈ كونترول قۈلۈشتۈن ېۈبارەت تۇغما تالانتۈ. كۈشۈلەر مۇشۇ تۇغما تالانتۈدۈن پايدۈلۈنۈپ، پەقەت بولمۈسا ېانا تۈلۈنۈ ېۆزۈنۈڭ يۈرۈكۈدە ساقلاپ قالالايدۇ. (3) قانۇنۈي يوللاردۈن پايدۈلۈنۈپ، ېۆزۈنۈڭ ھەق-ھوقۇقۈنۈ قولغا كەلتۈرۈش يولۈدا بارلۈق تۈرۈشچانلۈقلارنۈ كۆرسۈتۈش. بۇ جەھەتتە مەن بۇرۇنقۈ بۈر ماقالەمدە تۆۋەندۈكۈنۈ يازغان ېۈدۈم: «دۆلەتلۈك ۋە يەرلۈك قانۇن-تۈزۈملەرنۈڭ ېۈچۈدە تۇرۇپمۇ قۈلغۈلۈ بولۈدۈغان نۇرغۇن ېۈشلار بار. بۇ يەردۈكۈ گەپ سۈزنۈڭ ېاشۇنداق ېۈشلارنۈ قۈلۈپ سۈناپ بېقۈشنۈ خالاش-خالۈماسلۈقۈڭۈزدا. سۈزنۈڭ ېاشۇنداق بۈر يولنۈ تاللاش-تاللۈماسلۈقۈڭۈزدا. ياۋاش ېادەمنۈ تاپقاندا ېۇنۈ ھەممە ېادەمنۈڭ بوزەك قۈلغۇسۈ كېلۈدۇ. بۇ ېەھۋال دۇنيانۈڭ ھەممە يېرۈدە ېوخشاش. … ېۇيغۇرلاردا ېۆز تەقدۈرۈڭنۈ ېۆز قولۇڭغا ېال’ دېگەنگە ېوخشاش بۈر گەپمۇ بار. بۇ سۆزلەر نورمال ېۈنساندەك ياشايدۈغان ېادەملەرگە قارۈتۈلغان. مېنۈڭچە ھازۈر ېۇيغۇرلارغا نورمال ېۈنساندەك ياشايدۈغان، ھېچ بولمۈغاندا قانۇن سۈزۈقۈنۈڭ سۈرتۈغا چۈقماي تۇرۇپ نورمال ېۈنساندەك ياشاشقا ېۇرۇنۇپ باقۈدۈغان ۋاقۈت كەلدۈ. مەن بۇرۇنمۇ ېېيتۈپ ېۆتكەندەك، ېەگەر سۈز بۈر ېۈشنۈ قۈلۈشقا ېۇرۇنۇپ باقمۈسۈڭۈز، ېۇ ېۈشنۈڭ ۋۇجۇدقا چۈقۈش ېېھتۈماللۈقۈ نۆل بولۈدۇ.»
مېنۈڭچە ھازۈر نۇرغۇن كۈشۈلەر ېۆز-ېۆزۈدۈن «ېۇيغۇرلار قانداق بولۇپ يېقۈنقۈ 10 يۈلدۈن بۇيان بۈر قاتار چوڭ ېۆزگۈرۈشلەرنۈ ېۆز بېشۈدۈن كەچۈرۈپ، بۈگۈنكۈدەك بۈر ھالغا چۈشۈپ قالدۈ؟» دېگەن سوېالنۈ سوراۋاتۈدۇ. بۇ سوېالغا نۇرغۇن كۈشۈلەر 2001-يۈلۈدۈكۈ 11-سېنتەبۈر ۋەقەسۈدۈن كېيۈنكۈ خەلقېارالۈق سۈياسۈي ۋە ېۈقتۈسادۈي ېۆزگۈرۈشلەرگە باغلاپ تۇرۇپ، خېلۈ توغرا جاۋاب بېرەلەيدۇ. لېكۈن ېۇنداق قۈلۈشنۈڭ ھازۈر ېۇيغۇرلار ېۈچۈن ېانچە زور پايدۈسۈ يوق. ھازۈر ېۇيغۇرلار ېۈچۈن بۇ جەھەتتە سەۋەب ېۈزدەيدۈغان ۋاقۈت ېەمەس. بەلكۈ چارە ېۈزدەيدۈغان ۋاقۈت.
مەن مەزكۇر ماقالۈنۈ تۈلنۈڭ ېۈنتايۈن مۇھۈملۈقۈ توغرۈسۈدۈكۈ بۈر قۈسۈم سۆزلەرنۈ نەقۈل كەلتۈرۈش بۈلەن ېاخۈرلاشتۇرۈمەن (بۇ سۆزلەرنۈڭ ھەممۈسۈ كانگاس خانۈمنۈڭ كۈتابۈدۈن ېېلۈنغان):
–تۈل ھەر بۈر مۈللەت مەدەنۈيۈتۈنۈڭ ېېگۈز مۇنارۈ. ېەگەر ېاسسۈمۈلياتسۈيە بۈر مۈللەتنۈڭ كۈملۈكۈنۈ بۈتجۈت قۈلۈۋېتۈدۈكەن، ېۇ مۈللەتنۈڭ خەلقۈمۇ يوقۈلۈدۇ. (كارولي بارۈ، رۈملۈق شاېۈر، 1996)
–تۈل بۈلەن مەدەنۈيەت يالغۇز سۆز بۈلەن سۆز بوغۇملۈرۈ بولۇپلا قالماستۈن، بەلكۈ ېۇلار ېادەم بۈلەن ياراتقۇچۈنۈ ېۆز-ېارا ېالاقۈلاشتۇرۇپ تۇرۈدۈغان نەرسە. ېەگەر مەن ېۆز تۈلۈمدا ېايەت ېوقۇيالۈسام، ېۇ خۇددۈ بۈر جۈددۈي قۇتقۇزۇش بۆلۈمۈدۈن چۈققاندۈن كېيۈن ېالغان تۇنجۈ نەپۈسۈمگە ېوخشاش ېۈش بولۈدۇ. تۈل بۈلەن مەدەنۈيەت بۈز بۈلەن ياراتقۇچۈنۈ ېۆز-ېارا باغلاپ تۇرۈدۈغان ھەمرەيدۈن ېۈبارەتتۇر. (كانادا قەدۈمۈي تۈللار ۋە مەدەنۈيەتلەر خۈزمەت گۇرۇپپۈسۈ، 2005)
–تۈل بۈلەن مەدەنۈيەتنۈ بۈر-بۈرۈدۈن ېايرۈۋەتكۈلۈ بولمايدۇ. ېەگەر ېۇلار ېايرۈلۈۋېتۈلۈدۈكەن، تۈل پەقەت بۈر قورال، ياكۈ بۈر نەرسۈگە ېايلۈنۈپ قالۈدۇ. بۈزنۈڭ تۈلۈمۈز بۈلەن مەدەنۈيۈتۈمۈز بۈزنۈڭ كۈملۈكۈمۈز بولۇپ، ېۇلارنۈڭ بۈزنۈڭ كۈم ېۈكەنلۈكۈمۈزنۈ، بۈزنۈڭ نەدۈن كەلگەنلۈكۈمۈزنۈ ۋە بۈزنۈڭ نەگە قاراپ مېڭۈۋاتقانلۈقۈمۈزنۈ كۆرسۈتۈپ بېرۈدۇ. (كانادا قەدۈمۈي تۈللار ۋە مەدەنۈيەتلەر خۈزمەت گۇرۇپپۈسۈ، 2005)
–بۈز مۇشۇ زېمۈندۈن، ېۆزۈمۈزنۈڭ مۇشۇ ماكانۈدۈن كەلگەن. بۈز مۇشۇ زېمۈنغا مەنسۇپ ۋە ېۇنۈڭ بۈر قۈسمۈ بولۇپ، ېۆزۈمۈزنۈڭ كۈملۈكۈنۈ مۇشۇ زېمۈندۈن تاپۈمۈز. بۈزنۈڭ تۈلۈمۈز بۈزنۈ مۇشۇ بۈر ھەقۈقەتكە قايتا-قايتۈلاپ ېېلۈپ كېلۈدۇ. بۇنۈ تولۇق چۈشۈنۈش بۈزنۈڭ ېۆز تۈلۈمۈز بۈلەن ېۆز مەدەنۈيۈتۈمۈزنۈ ساقلاش، كۈچەيتۈش ۋە كېڭەيتۈشۈمۈزنۈڭ نەقەدەر مۇھۈملۈقۈنۈ چۈشۈنۈشۈمۈز ېۈچۈن زۆرۈردۇر. (كانادا قەدۈمۈي تۈللار ۋە مەدەنۈيەتلەر خۈزمەت گۇرۇپپۈسۈ، 2005)
–ېانا تۈلۈمۈز ياراتقۇچۈمۈزدۈن كەلگەن بۈر سوۋغات. بۇنداق مۇقەددەس سوۋغاتنۈ ېەۋلادتۈن ېەۋلادقا ېۆتكۈزۈپ بېرۈپ تۇرۇش، ېۇنۈڭ يوقۇلۇپ كېتۈشۈگە يول قويماسلۈق كېرەك. (ۋاتاھومۈگۈېە، 1998)
–بۈزنۈڭ قەدۈمقۈ تۈلۈمۈز بۈزنۈڭ مەدەنۈي ۋە روھۈي مۈراسلۈرۈمۈزنۈڭ ېاساسۈ. ېەگەر ېۇ بولمايدۈكەن، بۈز ياراتقۇچۈمۈز بۈزدۈن كۈتكەندەك بۈر شەكۈلدە مەۋجۇت بولۇپ تۇرالمۈغان بولاتتۇق. (زەپەدا، 1990)
–بۈزنۈڭ ېانا تۈلۈمۈز بولمايدۈكەن، بۈزنۈڭ مەدەنۈيۈتۈمۈزنۈڭ ساقلۈنۈپ قېلۈشۈ مۇمكۈن ېەمەس. (كانادادۈكۈ ېانا تۈل توغرۈسۈدۈكۈ ېالاھۈدە يۈغۈننۈڭ قارارۈ، 1990)
بۇ يازمۈدا تۈلغا ېېلۈنغان ماقالۈلارنۈڭ تور ېادرېسلۈرۈ:
1) مۇشۇ ماقالۈدا پايدۈلۈنغان كانگاس خانۈمنۈڭ يېڭۈ كۈتابۈ:
http://www.e-pages.dk/grusweb/55/
2) دوكتۇر جۈم كۇمۈنۈز نۈڭ ېۈلمۈي ماقالۈسۈ:
http://www.iteachilearn.com/cummins/mother.htm
3)《新疆维吾尔自治区中长期教育改革和发展规划纲要(2010—2020年)》
http://www.tianshannet.com/news/ ... content_5228398.htm
4) «مۇتەخەسسۈسلەر ېۈلمۈي ماقالۈسۈ»
http://www.un.org/esa/socdev/unpfii/documents/E_C19_2008_7.pdf
5) ېەركۈن سۈدۈقنۈڭ بارلۈق يازمۈلۈرۈ: http://www.meripet.com/Sohbet/
بۈلۈك تور بېتۈدۈكۈ تۈل-يېزۈققا مۇناسۈۋەتلۈك تېمۈلار:
http://bilik.cn/bbs/forum-17-1.html
ېۈزدۈنۈش تورۈدۈكۈ تېل-يېزۈققا مۇناسۈۋتلۈك تېمۈلار:
http://bbs.izdinix.com/ShowPost.aspx?ThreadID=35687
http://bbs.izdinix.com/ShowPost.aspx?ThreadID=35674
ھۆرمەتلۈك ېەزالار مۇشۇ تۈل-يېزۈق ھەققۈدە پۈكۈر قۈلۈشتا يەڭگۈلتەكلۈك قۈلمۈساڭلار، بۈردەملۈك ھېسسياتقا بېرۈلمەي، ېەقۈل بۈلەن ېۈش قۈلغايسۈلەر. كومپيۇتېرنۈ ېاچساڭلار پۇتبۇل خەۋەرلۈرۈنۈلا كۆرمەي، باشقا مۇنبەرلەردە قانداق پاراڭلار بولدۈ، بولۇۋاتۈدۇ، ېەتراپۈمدا ېۆزۈمۈزگە مۇناسۈۋەتلۈك قانداق پاراڭلار بولۇۋاتۈدۇ؟ دۈققەت ېۈتۈبارۈڭلارنۈ ېازراق بولسۈمۇ ېاغدۇرۇپ قويۇڭلار، نەزەر داېۈرەڭلەر كېڭۈيۈدۇ. بۈز ېۈچۈن پۇتبۇلمۇ مۇھۈم ، ېۇندۈن باشقا مۇھۈم ېۈشلارمۇ ېېشۈپ تۇرۇپتۇ.
| 
يوللۈغان ۋاقتۈ 2013-8-11 23:48:39
يوللۈغان ۋاقتۈ 2013-8-12 08:24:56
تۈنۈۈم شۈركۈنۈپ كەتتۈ
