سىبىر خانلىقى
سىبىر خانلىقى بولسا 16-ئەسىردە ئاسىيا قىتئەسىدىكى سىبىريەنىڭ ئوتتۇرا قىسىمىدا قۇرۇلغان تۈركىي-موڭغۇل خانلىق بولۇپ ،1490-يىلى دەسلەپتە كەرەيلەر تەرپىدىن قۇرۇلۇپ،كېيىن خانلىقىنىڭ تەختى شەيبان(چىڭگىزخاننىڭ نەۋرسى،باتۇنىڭ ئىنىسى،جۇچىنىڭ بەشىنچى ئوغلى) جەمەتنىڭ ئەۋلادلىرى تەرپىدىن تارتېۋېلىنغان .ئاھالىسى ئاساسلىقى تاتار،نېنېت،مانسى،قانتى قاتارلىق مىللەتلەردىن تەركىب تاپقان.سىبىر خانلىقىنىڭ ئورنى تەخمىنەن ئوب دەرياسىنىڭ ئوتتۇرا ئېقىمى بىلەن توبول دەرياسىنىڭ ئارلىقىغا توغرا كېلىدۇ.سىبىر خانلىقى 1490-يىلدىن1582-يىلغىچەجەمىئىي 92يىل مەۋجۇد بولۇپ تۇرغان.سىبىر خانلىقىنىڭ ئاھالىسى ئەسلىدە شامان دىنىغا ئېتىقاد قىلىدىغان بولۇپ كېيىن ئىسلام دىنىغا كىرگەن،ئاساسلىق تىلى سىبىريە تاتار تىلى بولغان،ئاستەنىسى چىڭگىتۇرا(ھازىرقى تيۇمېن).

سىبىر خانلىقىنى ئەسىلىدە تايبۇغا ئىسملىك كېرەي قەبىلسىدىن بولغان كىشى قۇرغان بولۇپ كېيىن شەيبان ئەۋلادىدىن بولغان ئىباكخان سىبىر خانلىقىنىڭ تەختى ۋەئاستەنىسى چىڭگىتۇرا(ھازىرقى تيۇمېن،سىبىريىنىڭ شەرقى جەنۇبىدا) نى تايبۇغىنىڭ نەۋرىسىنىڭ قولىدىن تارتىۋالدۇ.16-ئەسىرنىڭ كېينكى يېرىمغا كەلگەندە ئەسىلىدكى سىبىر خانى يادىكار (تايبۇغا ئەۋلادى) 1556-يىلى رۇسسىيە ئېمپىريىسىدىن ياردەم تەلەپ قىلىدۇ،يادىكار 1569-يىلى كۇچۇمخان(شەيبان ئەۋلادى) تەرپىدىن ئۆلتۈرۈلدۇ، كۇچۇمخان دەسلىپىدە رۇسسىيىنىڭ خوجايىنلىقىغا بويسۇنىدۇ،لېكىن كېيىن يەنە قارشى چىقىدۇ.1579-يىلى چارپادىشاھ كازاكلارنىڭ ئاتامىنى ئېرماك تىموفېيېۋىچ (Ermac Timofeyevich )نى 840كازاك ئەسكىرىنى ئېلىپ سىبىر خانلىقىغا تاقابىل تۇرۇشقا ئەۋەتىدۇ،ئۇلار چۇۋاش تېغى ئاسىتىدىكى توبول دەريا بويىدا بارگاھ قۇرىدۇ،1581-يىلى ئېرماك كازاك ئەسكەرلەرنى باشلاپ سىبىر خانلىقىغا تېگىش قىلىدۇ ھەم خانلىقنىڭ ئاستەنىسى چىڭگىتۇرانى بېسىۋالىدۇ.كۇچۇمخان ئامالسىز جەنۇبقا چېكىنىپ رۇس قوشۇنى بىلەن ئۈزلۈكسىز ئۇرۇش قىلىدۇ،يەرلىك خەلىقنىڭ رۇسسىيەگە قارشى كۈرىشى 17 يىل داۋام ئېتىدۇ،1598-يىلى كۇچۇمخان زىيانكەشلىككە ئۇچرايدۇ، شۇنداق قىلىپ سىبىر خانلىقى چاررۇسسىيە تەرپىدىن تولۇق يوقىتىلدۇ.

سىبىر خانلىقى خانلىرى
تايبۇغا جەمەتى:
1.ئون
2.تايبۇغا
3.خوجا
4.مار(ئىباك تەرپىدىن ئۆلتۈرۈلگەن)
5.ئوبدەر(ئىباك تەرپىدىن ئەسىرگە ئېلىنىپ ئۆلتۈرۈلگەن بولۇشى مۇمكىن)
6.مۇھەممەد/مامۇق(ئايبەكنى ئۆلتۈرگەن)
7.ئابالاق(ئوبدەرنىڭ ئوغلى)
8.ئاگۇش
9.قاسىم(مۇھەممەدنىڭ ئوغلى)
10.يادىكار(كۇچۇم تەرپىدىن ئۆلتۈرۈلگەن)
11.بەكبۇلات(يادىكارنىڭ ئىنىسى)
12.سەئىد ئەھمەد(ئېرماك ئۆلگەندىن كېيىن سىبىر خانلىقىنى قايتا تارتىۋالغان،لېكىن 1588-يىلى رۇسسىيە تەرپىدىن ئەسىرگە ئېلىنغان)
شەيبان جەمەتى:
1.ئىباكخان
2.مۇرتازاخان
3.كۇچۇمخان
4.ئەلى(كۇچۇمخاننىڭ ئوغلى،ئېرماك ئۆلگەندىن سىبىر خانلىقىنى تىرىلدۈرۈشكە تىرىشقان)
5.ئاشىم(كۇچۇمخاننىڭ بالىسى،1620-يىلى بىر قالماق ئاقسۆڭەك بىلەن توي قىلىپ،شۇنىڭ دائىرسىگە كۆچۈپ كەتكەن).
مەنبە:ئوغۇلچاق مۇنبىرى(www.oghulchaq.co.cc) تەرجىمدە:بىلگە
بۇ يازمىنى ئاخىرىدا Bilge تەھرىرلىگەن. ۋاقتى 2012-5-24 10:52 PM