ئۇيغۇرلار

sazguri

	ئۇيغۇر ---  تىلىدا سۆزلىشىدىغان، ئېتنوگرافىيىسى ئورخۇن-يەنسەي ۋادىسى، ئوتتۇرا ئاسىيا رايونى بولغان، ھازىر جۇڭگو تېررىتورىيەسىنىڭ غەربىي شىمالىي قىسمىدىكى ئەڭ چوڭ رايونى شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىدا ئاساسىي گەۋدىسى ياشايدىغان،قەدىمىي ئۇرخۇن مەدەنىيىتى، كىروران مەدەنىيىتى قاتارلىق بۈيۈك مەدەنىيەتلەرنىڭ ھەقدارى بولغان بۈزرۈك مىللەت كىشىلىرىنىڭ ئورتاق مىللىي نامى. ئۇيغۇر خەلقى تۈركىي مىللەتلىرىنىڭ ئايرىلماس بىر قىسمى مۇھىم بىر تەركىبىي قىسمى بولۇپ، باشقا تۈركىي مىللەتلىرى بىلەن بىللە ئۆزىنىڭ بۈيۈك تارىخىنى ياراتقان. ئەمگەكچان، تىنچلىق پەرۋەر، كەمتەر، سۆيۈملۈك ۋە گۈزەل كىشىلەردۇر. ئۇيغۇر تىلى - ئالتاي تىللىرى سىستېمىسى، تۈركىي تىللار ئائىلىسى، ئۇيغۇر قارلۇق تىل تارمىقىغا تەۋە.ئۆزبېك تىلىغا ئەڭ يېقىن تىل. تارقىلىشى - شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى،قازاقىستان، ئۆزبېكىستان،قىرغىزىستان،ئافغانىستان، پاكىستان،ئېران، تۈركىيە، سەئۇدى ئەرەبىستان، قاتار، مىسىر، ياۋرۇپا ئىتتىپاقى، ئامېرىكا قوشما شتاتلىرى، جەنۇبىي ئافرىقا، ئاۋسترالىيە ۋە موڭغۇلىيە جۇمھۇرىيىتى قاتارلىق دۆلەتلەردە بولۇپ، ئۇيغۇرلارمۇ شۇجايدا بىرقەدەر كۆپ ئولتۇراقلاشقان. نوپۇسى- جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ ئالاقىدار ئورگانلىرىنىڭ ستاتىستىكىسىغا ئاساسلانغاندا 10مىليون500مىڭ. ئەمما چەتئەل ستاستىكىچىلىرىنىڭ پۈتۈن دۇنيا ئۇيغۇرلىرى ئۈستىدىكى ستاستىكىلىرىغا ئاساسلانغاندا 20 مىليونغا يېقىنلىشىدىكەن. دىنىي ئېتىقادى-ئىسلام دىنى.   ئۇيغۇرلار تۈركىي خەلقلەرنىڭ بىر تارمىقى بولۇپ، دۇنيادا ياشىغۇچى تۈركىي خەلقلىرى ئىچىدە تارىخىنىڭ ئۇزۇنلۇقى، ئەمگەكچان- باتۇرلۇقى، ئەقىللىق ۋە كۈرەشچانلىقى، ئاق كۆڭۈل ۋە سەمىمىيلىكى، ئۆزىنىڭ ياراتقان شانلىق مەدەنىيىتى بىلەن دۇنيانىڭ مەدەنىيەت خەزىنىسىگە ئۆچمەس تۆھپە قوشقانلىقى بىلەن تونۇلغان قەدىمقى مەدەنىيەتلىك ئۇلۇغ مىللەت. ئۇيغۇرلار كېلىپ چىقىشى جەھەتتىن ھونلار، تۈركلەر بىلەن قان- قېرىنداش بولۇپ، تىل جەھەتتىن ئالتاي تىل سىستېمىسى تۈرك تىللىرى گۇرۇپپىسىغا كىرىدۇ. <ئۇيغۇر> دېگەن نام دەسلەپتە ئېتنىك (مىللىي) ئىسىم ئەمەس ئىدى. خۇددى داڭلىق شەرقشۇناس، ئاكادېمىك بارتولد: “<تۈرك> دېگەن ئېتنىك ئىسىم ئەمەس، بەلكى <تۈرك> دېگەن بۇ ئاتالغۇ تۈرك قەبىلىلىرىنىڭ سىياسىي بىرلەشمىسىنى بىلدۈرىدىغان ئاتالغۇ” دېگىنىگە ئوخشاش، <ئۇيغۇر> دېگەن ناممۇ ئۇيغۇر قەبىلىلىرىنىڭ بىرلەشكەن سىياسىي تەشكىلىنى كۆرسىتىدىغان نام. 16- ئەسىردە ئۆتكەن خېيۋا خانى ئۇبۇلغازى باھادۇرخاننىڭ <تارىخىي شەجەرىئى تۈرك> (تۈركلەرنىڭ شەجەرىسى) دېگەن ئەسىرىدە: “ئۇيغۇر دېگەن نام ئوغۇزخان تەرىپىدىن تۈركىي تىل سىستېمىسىدىكى قەبىلىلەرنىڭ باتۇر، ئۇيۇشقاق بىر قىسمىغا، ئۇلارنىڭ جەڭلەردە كۆرسەتكەن باتۇرلۇقى، خەلق ھەم ۋەتىنىگە كۆرسەتكەن سادىقلىقى ئۈچۈن بېرىلگەن نام” دەپ كۆرسىتىدۇ. بۇ پىكىرگە پروفېسسور كازلى (1841- يىلى ئۆلگەن)، ئاكادېمىك رادلوپ (1890- يىلى ئۆلگەن) لار قوشۇلىدۇ. شەرق تارىخشۇناسلىرىدىن رەشىددىن ئۆزىنىڭ <جەمئۇل تەۋارىخ> (تارىخلار توپلىمى) دېگەن كىتابىدا بۇ پىكىرگە ئاساسلار كۆرسەتكەن ئىدى. ئۇبۇلغازى باھادۇرخان ئۆز پىكرىنى داۋاملاشتۇرۇپ “<ئۇيغۇر> سۆزى ئۇيۇشقاق، <يېپىشقاق>، <بىرىككەن> مەنىسىدە بولۇپ، ئۇيغۇر قەبىلىلىرىدە شۇنداق خۇسۇسىيەتلەر بولغانلىقى ئۈچۈن <ئۇيغۇر> دەپ نام بېرىلگەن” دەيدۇ. بۇ نام دەل مۇشۇنداق ئاساستا مەيدانغا چىققانمۇ، بۇنىڭغا تا ھازىرغىچە نەق، ئىلمىي، تارىخىي ئاساستا ئوتتۇرىغا قويۇلغان پاكىت كەم، يېتەرلىك ئەمەس بولسىمۇ، ئەمما <ئۇيغۇر> دېگەن ئاتالغۇنىڭ تومۇرى تۈركچە ئىكەنلىكىنى كىلاپورت، پىلانو، كارنپىلى قاتارلىق تىلشۇناسلار ئۆز ئاساسلىرى ئارقىلىق ئىسپاتلايدۇ. دېمەك، <ئۇيغۇر> دېگەن نام ئۇيغۇر قەبىلىلىرىنىڭ نامى ئىكەنلىكىدە شەك يوق. 8- ئەسىرلەردە، ھازىرقى تاشقى موڭغۇلدا قۇرۇلغان دۇنياغا داڭلىق ئورخۇن دۆلىتىمۇ ئۆزلىرىنى ئۇيغۇر دۆلىتى، دەپ ئاتىغان ئىدى. ئۇيغۇرلارنىڭ ئەجدادلىرى جۇڭگويىلنامىلىرىدا ھەر قايسى تارىخىي دەۋرلەرگە قاراپ ئوخشىمىغان ناملار بىلەن ئاتىلىپ كەلگەن، مەسىلەن، ئۇيغۇرلار ھون ئىتتىپاقىغا كىرگەن مىلادىيىدىن بۇرۇنقى 3- ئەسىرلەردە دىڭلىڭ 丁零 دېگەن نام بىلەن ئاتالغان بولسا، مىلادى 4- ئەسىرلەرگە كەلگەندە يۈەنخې 袁纥 دېگەن نام بىلەن، 5- ئەسىرلەردە گاۋچې 高车 دېگەن نام بىلەن، ئۇنىڭدىن كېيىن تيېلې 铁勒 ۋىيخې 韦纥، تاڭ سۇلالىسىنىڭ دەسلەپكى يىللىرىغا كەلگەندە خۇيخې 回纥، مىلادى 788- يىللاردىن كېيىن خۇيگۇ 回鹘 دېگەن ناملار بىلەن ئاتالغان. ئۇيغۇرلار قەبىلە ئىتتىپاقى 9 قەبىلىدىن، بەزىدە 10 قەبىلىدىن تەشكىل تاپقاچقا، بەزى تارىخىي ھۆججەتلەردە <توققۇز ئوغۇزلار> دەپ ئاتىلىدۇ. خەنزۇ تارىخىي مەنبەلىرىدە بولسا <توققۇز تۈركلەر> 九姓铁勒 دەپ ئاتالغان. ئۇيغۇرلار ئۇرۇق، قەبىلىدىن قەبىلە ئىتتىپاقى بولۇپ، قەبىلە ئىتتىپاقىدىن خەلق، خەلقتىن مىللەت بولۇپ شەكىللەنگەنگە قەدەر بولغان ئارىلىقتا ناھايىتى ئۇزاق بىر تارىخىي مۇساپىنى بېسىپ ئۆتكەن ھەمدە مۇشۇ ئۇزاق تارىخىي جەرياننى بېسىپ ئۆتۈش جەريانىدا نۇرغۇن ئىجتىمائىي ئەگرى- توقايلىقلارنى بېشىدىن كەچۈرگەن. بۇنداق ئۇزۇن ۋە مۇرەككەپ جەريان ئۇلارنىڭ ئىقتىسادىي، سىياسىي، ئىجتىمائىي ھاياتى، جەمئىيەت تۈزۈلمىسى، ئېتنىك تەشكىلى، تۇرمۇش ئۆرپ- ئادەتلىرى ۋە ئاڭ- پىكرى، تىل تەرەققىياتىغا ماھىيەتلىك تەسىر كۆرسەتتى، بۇ ئۇلارنىڭ بەدىئىي تەپەككۇرىغا، ئەدەبىيات- سەنئىتىگە سىڭىپ كىرىپ، چوڭقۇر ئىز قالدۇرغان.   مىلادىيە 840-يىلى چۆللۈكنىڭ شىمالىدىكى ئۇيغۇر خانلىقى ھالاك بولدى. ئۇيغۇر قەبىلىلىرىنىڭ غەربكە كۆچۈشى بىلەن تەدرىجىي يوسۇندا ئىدىقۇت ئۇيغۇر خانلىقى، ئۇدۇن خانلىقى ۋە قاراخانىيلار خانلىقلىرى بارلىققا كەلدى. قەدىمكى ئۇيغۇرلار جۈملىدىن تۈركىي تىللىق بەزى مىللەتلەر شۇ جايلاردىكى يەرلىك مىللەتلەرگە يۇغۇرۇلۇپ كەتتى. شۇنىڭدىن كېيىن شىنجاڭ رايونى ئىلگىرى-ئاخىر بولۇپ يۈەن سۇلالىسى، شەرقىي چاغاتاي خانلىقى، ياركەنت خانلىقلىرىنىڭ ھۆكۈمرانلىقىدا بولدى. بۇ جەرياندا شىنجاڭدىكى مىللەتلەريېڭىباشتىن يۇغۇرۇلۇش- بىرىكىش جەريانىنى باشتىن كەچۈردى. شەرقىي چاغاتاي خانلىقى دەۋرىدە، بولۇپمۇ خىزىر خوجا (1389− 1399-يىلغىچە تەختتە ئولتۇرغان) خانلىقتا ھاكىمىيەت يۈرگۈزگەن مەزگىلدە، تۇرپان رايونىنى ئۆزىگە قوشۇۋالدى؛ 15-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا مىڭ سۇلالىسىنىڭ قولىدىن قۇمۇلنى تارتىۋالدى، شۇنىڭ بىلەن تەڭرىتاغنىڭ جەنۇبى(جۈملىدىن قۇمۇل) دىكى كەڭ رايون ھەر قايسى مىللەتلەر تەدرىجىي يۇغۇرۇلۇپ كېتىۋاتقان ئورتاق ماكان بولۇپ قالدى، يەنى يېقىنقى زامان ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ شەكىللىنىشىدىكى مۇھىم شەرتلەرنىڭ بىرى بولۇپ قالدى.   ئۇيغۇرلار غەربكە كۆچۈشتىن ئىلگىرى تۈرك رونىك يېزىقىنى ئىشلىتەتتى، ئۇلارنىڭ تىلى ئالتاي تىلى سىستېمىسىنىڭ تۈركىي تىللار ئائىلىسىگە كىرىدۇ. 11- 13-ئەسىرلەردە تەڭرىتاغنىڭ جەنۇبى ئىدىقۇت ئۇيغۇر خانلىقى بىلەن قاراخانىيلار خانلىقىنىڭ ھۆكۈمرانلىقىدا تۇردى. بۇ ئىككى خانلىقتىكى تۈركلەر سىياسىي جەھەتتىمۇ، سان جەھەتتىمۇ ئۈستۈن ئورۇندا ئىدى، شۇڭا تۈرك تىلى تەڭرىتاغنىڭ جەنۇبى ۋە شىمالىدىكى جايلار ئورتاق قوللىنىدىغان تىل بولۇپ قالدى. قاراخانىيلار خانلىقى ئۇدۇننى بويسۇندۇرغاندىن كېيىن، ئۇدۇن ئاھالىسى قوللىنىپ كەلگەن ئۇدۇن ساك تىلى بىلەن باشقا مىللەتلەر قوللىنىپ كەلگەن سوغدى تىلىنىڭ ئورنىنى پەيدىنپەي تۈرك تىلى ئىگىلىدى. ئۇلارنىڭ يېزىقنىڭ ئورنىنىمۇ ئەرەب ھەرپلىرى بىلەن يېزىلىدىغان ئۇيغۇر يېزىقى ئالدى. شەرقىي چاغاتاي خانلىقى دەۋرىگە كەلگەندە تۈرك تىلى يەنىمۇ تەرەققىي قىلىپ، بىرلىككە كېلىش يۈزلىنىشى شەكىللەندى. ئەمما يېزىق بىرلىككە كەلمەي يەنىلا كۆپ خىل يېزىق ئىشلىتىلدى. مەسىلەن: قۇمۇل، تۇرپاندىكى ئۇيغۇرلار قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىنى قوللاندى؛ تۇرپاننىڭ غەربى ۋە جەنۇبىي شىنجاڭ رايونىدىكى تۈركىي تىللىق خەلقلەر پارس، ئەرەب، چاغاتاي يېزىقلىرىنى قوللاندى. چاغاتاي يېزىقى ئەرەب ھەرپلىرى ئاساسىدىكى قاراخانىيلار يېزىقىنىڭ ئۆزگىرىشىدىن شەكىللەنگەن يېزىق بولۇپ، موڭغۇل ئەۋلادلىرى ھۆكۈمرانلىق قىلىۋاتقان تارىم ئويمانلىقىنىڭ ئوتتۇرا ۋە غەربىي قىسمىدىكى رايونلاردا ئومۇملاشقانىدى. 16-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرا ۋە ئاخىرقى مەزگىللىرىگە كەلگەندە، ياركەنت خانلىقى تۇرپان، قۇمۇللارنى ئارقا-ئارقىدىن بىرلىككە كەلتۈرگەندىن كېيىن، ئاساسلىق يېزىقلاردىن بولۇپ كەلگەن چاغاتاي يېزىقى بىلەن قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقى تەدرىجىي يوسۇندا ئەرەب ھەرپلىرى ئاساسىدىكى چاغاتاي يېزىقى(كونا ئۇيغۇر يېزىقى دەپمۇ ئاتىلىدۇ) غا بىرلىككە كەلدى. شۇنىڭ بىلەن يېقىنقى زامان ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ شەكىللىنىشىدىكى شەرتلەرنىڭ بىرى بولغان ئورتاق تىل-يېزىقىمۇ ئاساسىي جەھەتتىن بارلىققا كەلدى. تەڭرىتاغنىڭ جەنۇبىدىكى بوستانلىقلار يىپەك يولىنىڭ جەنۇبى ۋە ئوتتۇرا يوللىرىغا جايلاشقان بولۇپ مىڭ نەچچە يۈز يىلنىڭ ئالدىدا ، ئۇلارنىڭ ئۆزئارا ئىقتىسادىي ئالاقىسى ئىنتايىن قويۇق ئىدى. بوستانلىق خانلىقلىرىنىڭ ئىگىلىك تىپلىرى ۋە فېئوداللىق ئىشلەپچىقىرىش مۇناسىۋەتلىرىمۇ ئاساسەن ئوخشىشىپ كېتەتتى. ئۇزاق مەزگىللىك بىرلىككە كېلىش جەريانىدا ئۇلارمۇ پەيدىنپەي ئورتاقلىققا ئىگە بولدى. بولۇپمۇ شەرقىي چاغاتاي خانلىقى، ياركەنت خانلىقى جەنۇبىي شىنجاڭغا ھۆكۈمرانلىق قىلغان مەزگىلدە، ئورتاق ئىقتىسادىي تۇرمۇشنىڭ شەكىللىنىشى، بىرلىككە كەلگەن پۇلنىڭ ئوبوروت قىلىنىشى، مەركىزىي بازارلارنىڭ قۇرۇلۇشى، فېئوداللىق ئىشلەپچىقىرىش مۇناسىۋەتلىرىنىڭ مۇستەھكەملىنىشى ۋە راۋاجلىنىشى بىلەن يېقىنقى زامان ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ ئورتاق ئىجتىمائىيىتى ۋە ئورتاق ئىقتىسادىمۇ ئاساسەن شەكىللىنىپ، يېقىنقى زامان ئۇيغۇر مىللىتىنى تۇتۇپ تۇرىدىغان ئاساس بولۇپ قالدى. ھالبۇكى، يېقىنقى زامان ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ شەكىللىنىشىدىكى ئەڭ مۇھىم شەرت يەنىلا ئۇنىڭ نىسبىي مۇقىم بولغان ئورتاق دىنىي مەدەنىيىتىدىن ھەمدە ئۇنىڭدىن تۇغۇلغان ئورتاق پسىخىكىلىق ھالەتتىن يەنى ئۆز مىللىتىنىڭ ئورتاق مۇئەييەنلەشتۈرۈشىدىن ئىبارەت. دەرۋەقە، يېقىنقى زامان ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ ئورتاق مەدەنىيىتى، ئورتاق مىجەز-خاراكتېرى ۋە ئورتاق مۇئەييەنلەشتۈرۈش تۇيغۇسى يۇقىرىدا ئېيتىلغان ئورتاق رايون، ئورتاق تىل-يېزىق ۋە ئورتاق ئىقتىسادىي تۇرمۇش ئاساسىغا قۇرۇلغان. ئەگەر ئورتاق مەدەنىيەت، پسىخىكىلىق ھالەت ۋە مۇئەييەنلەشتۈرۈش بولمىغان بولسا، يېقىنقى زامان ئۇيغۇر مىللىتىمۇ ئاخىرقى ھېسابتا شەكىللىنەلمەيتى. مىلادىيە 10-ئەسىردىن 11-ئەسىرگىچە ئىسلام دىنىغا ئېتىقات قىلىدىغان قاراخانىيلار خانلىقى ئۇدۇننى بويسۇندۇردى، شۇنىڭ بىلەن تەڭرىتاغنىڭ جەنۇبىدىكى مىللەتلەرنىڭ ئىسلاملىشىش جەريانى باشلاندى. شۇنىڭدىن كېيىن قاراقىتان، يۈەن سۇلالىلىرى شىنجاڭ رايونىغا ھۆكۈمرانلىق قىلغان مەزگىلدە، ھۆكۈمرانلار خىلمۇخىل دىنىي قوشۇۋىلىش سىياسىتىنى يولغا قويدى، شۇنىڭ بىلەن ئىسلام دىنى يەنىمۇ تەرەققىي قىلدى. 1271-يىلى جەنۇبىي شىنجاڭنى بويلاپ شەرققە سەپەر قىلغان ئىتالىيىلىك ماركوپولونىڭ بايانىچە، ئەينى دەۋردە قەشقەر، ياركەنت، خوتەن، چەرچەن، پىچان (لوپ ئايمىقى) ئاھالىلىرى ئىسلام دىنىغا ئېتىقات قىلاتتى، قەشقەر، ياركەنتتىكى قىسمەن ئاھالىلەرلا خرىستىئان دىنىنىڭ نېستورى مەزھىپىگە ئېتىقات قىلاتتى. كۇچا قاتارلىق جايلاردىكى ئاھالىلەر بۇددا دىنى، ئىسلام دىنى ۋە خرىستىئان دىنىغا ئېتىقات قىلاتتى، قۇمۇللۇقلار يەنىلا بۇددا دىنىغا ئېتىقات قىلاتتى دېيىلگەن.شەرقىي چاغاتاي خانلىقى دەۋرىگە كەلگەندە، خانلىقنىڭ ئاساسچىسى تۇغلۇق تۆمۈرخان بىرىنچى بولۇپ ئىسلام دىنىغا ئېتىقات قىلدى.ئېيتىشلارغا قارىغاندا، ئۇ 1353-1354-يىللىرى 160 مىڭ موڭغۇلنى ئىسلام دىنىغا كوللېكتىپ ئېتىقات قىلدۇرغان. 1388-يىلى خىزىر خوجا شەرقىي چاغاتاي خانلىقىنىڭ تەختىگە چىقىرىلغاندىن كېيىن، ئەرشىدىن خوجىنىڭ كۇچاغا كېلىپ دىن تارقىتىشىنى قوللىدى. بۇتخانىلارنى مەسچىتكە ئۆزگەرتتى. 1392-1393-يىللاردا خىزىر خوجا ئىسلام يولىدا غازات قىلىش نامى بىلەن تۇرپان رايونىنى قورال كۈچىگە تايىنىپ قوشۇۋىلىپ، يەرلىك ئاھالىنى ئىسلام دىنىغا كىرىشكە مەجبۇرلىدى. 16-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدىن كېيىن تۇرپان، قۇمۇل رايونلىرىدا ئىسلام دىنى ئاندىن يەرلىك ئاھالە ئېتىقاد قىلىدىغان دىن بولۇپ قالدى. ئىسلام دىنى ۋە ئىسلام مەدەنىيىتىنىڭ جەنۇبىي شىنجاڭ رايونىغا تارقىلىشى، جەنۇبىي شىنجاڭ ئاھالىسىنىڭ ئىسلام دىنىغا ئومۇميۈزلۈك ئېتىقاد قىلىشى جەنۇبىي شىنجاڭ ئۇيغۇرلىرىنىڭ ئەسلىدىكى بۇددا دىنىنى ئاساس قىلغان مەدەنىيىتىگە كەڭ ھەم چوڭقۇر تەسىر كۆرسەتتى. ئۇ نۇرغۇن رايونلارنىڭ بۇددا دىنىنى ئاساس قىلغان مەدەنىيەت يىلتىزىنى پەيدىنپەي ۋەيران قىلىپلا قالماي، تىل-يېزىق، تارىخىي رىۋايەت، ئەدەبىيات-سەنئەت، ئۆرپ-ئادەت، پسىخىكىلىق خۇسۇسىيەت قاتارلىق جەھەتلەردە ئۆزگىرىش پەيدا قىلدى. بۇ ئۆزگىرىش ئىسلام مەدەنىيىتى يەرلىك مىللەتلەرنىڭ ئەسلىدىكى بەزى مەدەنىيەت ئالاھىدىلىكلىرى بىلەن قوشۇلۇپ كەتكەندىن كېيىن شەكىللەنگەن، ئىسلام مەدەنىيىتىنى ئاساسىي بەلگە قىلغان، بىرلىككە كەلگەن بىر خىل يېڭى مەدەنىيەت ھېسابلىنىدۇ. مانا بۇ يېقىنقى زامان ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ مەدەنىيىتىدۇر. دەل مۇشۇنداق بىرلىككە كەلگەن يېڭى ئىسلام مەدەنىيىتى ئاساسىدا يېقىنقى زامان ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ ئورتاق پسىخىكىسى ۋە تونۇشى شەكىللەندى. يەنى يېقىنقى زامان ئۇيغۇر مىللىتى رەسمىي شەكىللەندى.   17-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا يېقىنقى زامان ئۇيغۇر مىللىتى شەكىللەنگەندىن كېيىن، ئۇ ئاساسەن ياركەنت خانلىقىنىڭ ھۆكۈمرانلىقىدا بولدى، خانلىقنىڭ ھۆكۈمرانى بولغان موڭغۇل ئەۋلادلىرى ۋە موڭغۇل قەبىلىلىرىمۇ بارا-بارا يېقىنقى زامان ئۇيغۇر مىللىتى ئىچىگە يۇغۇرۇلۇپ كەتتى. 1609-1610-يىللىرى ياركەنت خانلىقىنىڭ خانى مەھمۇدخان ئالەمدىن ئۆتكەندىن كېيىن، ئوغلى ئەھمەدخان تەخت ۋارىسى بولدى، جەمەت ئىچىدە نىزا يۈز بېرىپ، خانلىق زاۋاللىققا يۈزلەندى. ئىسلام دىنىدىكى خوجىلارنىڭ كۈچى يەنىمۇ ئۇلغىيىپ، ئاق تاغلىقلار بىلەن قارا تاغلىقلاردىن ئىبارەت ئىككى مەزھەپ شەكىللەندى. ئۇلار ئوتتۇرىسىدىكى ئۇرۇش-تالاش توختىماي داۋام قىلدى. 1680-يىلى ياركەنت خانلىقى تەڭرىتاغنىڭ شىمالىدا باش كۆتۈرگەن جۇڭغارلار تەرىپىدىن يوقىتىلدى. غالدان ياركەنت خانلىقىنى يوقاتقاندىن كېيىن، ئوردا ئەزالىرىدىن بولغان ئابدۇرېشىتنى يۆلەپ خان قىلىپ تىكلەپ، ئۆزىگە گۇماشتا قىلىپ، جەنۇبىي شىنجاڭ ئۇيغۇرلىرىغا زورلۇق-زومبۇلۇق قىلدى ھەمدە يەرلىك دېھقانلارنى بوز يەر ئېچىش ئۈچۈن ئىلىغا مەجبۇرىي كۆچۈردى، ئۇلار تارانچى (تېرىقچى دېگەن مەنىدە) دەپ ئاتالدى. ياپونىيە ئالىمى ساگۇچى تورۇنىڭ مەلۇماتىغا قارىغاندا، ئەينى ۋاقىتتا ئىلىدا بوز يەر ئاچقان تارانچىلار نەچچە مىڭ تۈتۈن، نەچچە تۈمەن كىشىگە يەتكەن ئىكەن.مانا بۇ تەڭرىتاغنىڭ جەنۇبىدىكى ئۇيغۇرلارنىڭ ئىلىغا كۆپلەپ كۆچۈشىنىڭ باشلىنىشى ھېسابلىنىدۇ. 18-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىغا كەلگەندە چىڭ سۇلالىسى شىنجاڭنى بىرلىككە كەلتۈرۈپ، جۇڭغار خانلىقىنى يوقىتىپ، جەنۇبىي شىنجاڭدىكى چوڭ-كىچىك خوجىلار توپىلىڭىنى تىنچىتقاندا، ئىلىدا بوز يەر ئاچقان تارانچىلارنىڭ تولىسى جەنۇبىي شىنجاڭغا قېچىپ كەلدى. 1760~ 1765-يىلغىچە چىڭ سۇلالىسى جۇڭغار خانلىقىنىڭ كونا ئۆرنىكىنى قوللىنىپ، جەنۇبىي شىنجاڭدىكى ئۇيغۇر دېھقانلىرىنى بوز يەر ئېچىش ئۈچۈن كۆپ قېتىم ئىلىغا كۆچۈردى، بۇلار يەنىلا تارانچى دەپ ئاتالدى. شۇ چاغدا ئۇلار جەمئىي 11 تۈركۈمدە 6383 تۈتۈن كۆچۈرۈلگەن ئىكەن.چيەنلۇڭنىڭ ئاخىرقى يىللىرىدا «خان بېكىتكەن غەربىي يۇرتنىڭ خەرىتىلىك تەزكىرىسى»نىڭ 33-جىلددا «ئىلىدىكى مۇسۇلمانلار (چىڭ سۇلالىسى دەۋرىدە ئۇيغۇرلار مۇسۇلمانلار دەپ ئاتىلاتتى) 6406 تۈتۈن، 20مىڭ 536 نوپۇسقا يەتكەنىدى» دەپ خاتىرىلەنگەن. دېمەك، تەڭرىتاغنىڭ جەنۇبىدىكى ئۇيغۇرلاردىن نەچچە تۈمەن ئادەمنىڭ تەڭرىتاغنىڭ شىمالىدىكى ئىلى ئەتراپىغا كۆچۈشى بىلەن ئۇيغۇرلار ئىلگىرى ئاساسەن جەنۇبىي شىنجاڭدا توپلىشىپ ئولتۇراقلاشقان ھالەت ئۆزگەردى. چىڭ سۇلالىسىنىڭ دەسلەپكى مەزگىلىدە ئىقتىساد ئەسلىگە كەلگەن ۋە راۋاجلانغان بولغاچقا، شىنجاڭ يېڭى ئېچىش دەۋرىگە قەدەم قويدى. بۇنىڭ مۇھىم بەلگىسى شۇ بولدىكى، جەنۇبىي شىنجاڭدىكى ئۇيغۇرلارنىڭ نوپۇسى ۋە يېڭىدىن ئېچىلغان تېرىلغۇ يەر كۆلىمى ھەسسىلەپ ئاشتى. شەھەر-بازار ۋە مەھەللە- قورۇقلار ئارا تورلىشىش ۋەزىيىتى شەكىللەندى، بۇ ھال سودا-سانائەتنىڭ تەرەققىياتىغا تۈرتكە بولدى. 1782-يىلىدىن ئىلگىرى شىنجاڭدىكى ئۇيغۇرلارنىڭ نوپۇسى (ئىلىدا بوز يەر ئېچىۋاتقان ئۇيغۇرلارنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ) تەخمىنەن 66مىڭ 871 تۈتۈن، 262مىڭ 78 ئادەم ئىدى.1828-يىلىغا كەلگەندە، چىڭ سۇلالىسى جەنۇبىي شىنجاڭدىكى جاھانگىر خوجا توپىلىڭىنى تىنچىتقاندىن كېيىن، شىنجاڭدىكى ئۇيغۇرلارنىڭ نوپۇسى كۆپىيىپ تەخمىنەن 650مىڭغا يەتتى.1884-يىلى شىنجاڭ ئۆلكە بولۇپ قۇرۇلغاندىن كېيىن، ئىقتىساد ئومۇميۈزلۈك جانلىنىپ ۋە راۋاجلىنىپ، ئۇيغۇرلارنىڭ نوپۇسى يەنە زور دەرىجىدە كۆپەيدى. 1887-يىلى ليۇ جىنتاڭ شىنجاڭ ئۆلكىسىنىڭ نوپۇس رويخېتىنى تۈزۈپ چىقتى، ھەر خىل نوپۇسنىڭ تۈرگە ئايرىلغان سانى گۇاڭشۈ زامانىدا تۈزۈلگەن « بۈيۈك چىڭ قامۇسى » غا كىرگۈزۈلدى. بۇنىڭ ئىچىدە ئۈرۈمچى- باركۆل، ئاقسۇ، قەشقەردىن ئىبارەت ئۈچ ۋىلايەتتىكى مۇسۇلمان (ئۇيغۇر) لارنىڭ نوپۇسىلا 240مىڭ 618 تۈتۈن، 1مىليون 132مىڭ 251 ئادەم بولۇپ، 1828- يىللاردىكى پۈتۈن شىنجاڭدىكى ئۇيغۇر نوپۇسىدىن ئىككى ھەسسىدەك ئېشىپ كەتتى. بولۇپمۇ 1892-يىلى تاۋ مو گەنسۇ- شىنجاڭ مۇپەتتىشلىكىگە تەيىنلەنگەندىن كېيىن «جايلارنى بوزيەر ئېچىشقا دالالەت قىلىش» سىياسىتىنى رەسمىي ئوتتۇرىغا قويۇپ، جەنۇبىي شىنجاڭدىكى يېرى ئاز، نامرات ئۇيغۇر دېھقانلىرىنى شىمالىي شىنجاڭغا ۋە باشقا ئادەم شالاڭ، بوز يەر كۆپ جايلارغا بېرىپ ماكانلىشىپ بوز يەر ئېچىشقا دالالەت قىلدى. شۇنىڭ بىلەن جەنۇبىي شىنجاڭدىكى ئۇيغۇر ئاھالىسىنىڭ داۋاملىق شىمالىي شىنجاڭغا كۆچۈشى ھۆكۈمەتنىڭ رۇخسىتى ۋە قوللىشىغا ئېرىشتى. كېيىنچە بۇنداق ئاھالە كۆچۈرۈش تېخىمۇ كۆپەيدى. شىمالىي شىنجاڭنىڭ ھەرقايسى جايلىرىدىن باشقا، جەنۇبىي شىنجاڭنىڭ شەرقىي قىسمىدىكى تارىم دەرياسىنىڭ تۆۋەن ئېقىنىدىكى جايلارغىمۇ خېلى كۆپ ئۇيغۇر كۆچمەنلەر باردى. بۇ تەدبىرنىڭ ئەھمىيىتى شۇ بولدىكى، ئۇ بىر تەرەپتىن، شىنجاڭ يېزا ئىگىلىكى تەرەققىياتىنىڭ جايلىشىشىنى ئۆزگەرتتى، يەنە بىر تەرەپتىن، ئەسلىدە جەنۇبىي شىنجاڭدا ئولتۇراقلىشىپ كەلگەن دېھقانلارنى يەنە تەدرىجىي يوسۇندا تۈركۈملەپ شىمالىي شىنجاڭنىڭ ھەرقايسى جايلىرىغا كۆچۈش، ھەتتا پۈتۈن شىنجاڭغا تارقىلىش ئىمكانىيىتىگە ئىگە قىلدى. چىڭ سۇلالىسىنىڭ ئاخىرى شىنجاڭدىكى ئۇيغۇرلارنىڭ نوپۇسى 1مىليون 575مىڭ 90گە يەتكەن.مىنگو دەۋرىدە شىنجاڭدىكى ئۇيغۇرلارنىڭ نوپۇسى ناھايىتى تېز كۆپەيدى، تارقىلىش دائىرىسىمۇ ناھايىتى كەڭ بولدى. ئىستاتىستىكىغا قارىغاندا، 1942-يىلى شىنجاڭنىڭ ئومۇمىي نوپۇسى تەخمىنەن 3مىليون 730مىڭ 51گە يەتكەن.بۇنىڭ ئىچىدە ئۇيغۇرلارنىڭ نوپۇسى 2مىليوندىن ئاشىدۇ. شېڭ شىسەي شىنجاڭنى باشقۇرۇۋاتقان چاغدا يەنى 1934-يىلى ئېچىلغان خەلق مەجلىسىدە شىنجاڭدىكى مىللەتلەرنىڭ نامى رەسمىي بېكىتىلدى. بۇنىڭ ئىچىدە ئۇيغۇر نامى خەنزۇچە 维吾尔 دەپ بېكىتىلىپ، چىڭ سۇلالىسى دەۋرىدە قوللىنىلغان 缠回，缠头 دېگەندەك ناملار بىكار قىلىندى. شۇنىڭ بىلەن ئۇيغۇر نامى بۈگۈنگىچە قوللىنىلىپ كەلمەكتە. يىغىندا يەنە تارانچى مىللىتى دېگەن ناممۇ بېكىتىلدى. بۇ ئەسلىدە ئۇيغۇرلارنىڭ شىمالىي شىنجاڭغا كۆچكەن قىسمى ئىدى، بۇ نام 1949-يىلغا كەلگەندە ئاندىن ئەمەلدىن قالدۇرۇلۇپ، تارانچىلار ئۇيغۇر مىللىتى ئىچىگە كىرگۈزۈلدى.   قەدىمقى زاماندىكى مەشھۇر ئەدىب ۋە ئۆلىمالار ئالدى بىلەن پۈتۈن تۈركىي قەۋىملەرگە ئورتاق ۋە ئىككىنچى بولۇپ ئۇيغۇر خەلقى ئۆز ئېڭىدا بۈيۈكلۈك تاجىغا سازاۋەر قىلغان ئالىملاردۇر.ئۇيغۇرلاردىكى مەشھۇرلاردىن:   ئەفراسىياب، ئالىپ ئەرتۇڭا، تۇمارىس،ئاتىللا، ئوغۇزخان، قاراخان، سۇلتان ساتۇق بۇغراخان،يۈسۈپ قىدىرخان،سۇلتان سەئىدخان،سۇلتان ئابدۇرەشىدخان،سۇلتان ئابدۇلكەرىمخان،سۇلتان ئىسمايىلخان قاتارلىق ھاكىمدار ۋە تاجدارلار؛   ئۇيغۇر ئون ئىككى مۇقامى نى توپلىغۇچى دەپ قارالغان خانىش ئاماننىساخان(نەفىسى).   دۇنياۋى ئالىملاردىن :ئەل فارابى، مەھمۇد كاشىغەرى (Mehmud Kashghari)،يۈسۈپ خاس ھاجىپ (Yusup Has Hajip)،ئەھمەد يۈكنەكى،ئەھمەد يەسەۋىي، لۇتفى،ئەلىشىر ناۋائىي، بابا رەھىم شا مەشرەپ... قاتارلىقلار بار بولۇپ مىراس ئەسەرلەردىن:   دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك(تۈركىي تىللار دىۋانى)،قۇتادغۇ بىلىك،ئەتەبەتۇل ھەقايىق،خەمسە ناۋائىي...قاتارلىقلار،كىلاسسىك ئەدىبلەردىن:   يۈسۈپ سەككاكى،ئابدۇرەھىم نىزارى...قاتارلىقلار،يېقىنقى زامان ئەدىبلىرىدىن:   ئابدۇخالىق ئۇيغۇر،لۇتپۇللا مۇتەللىپ،ئەرمىيە ئىلى سايرامى نىمشېھىت... قاتارلىقلار،بۈگۈنكى زامان ئالىملىرىدىن:   ئابدۇرەھىم ئۆتكۈر(1923-1995)،ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەد ئىمىن،ئىمىن تۇرسۇن(1924-2011)...قاتارلىقلار،بۇگۇنكى زاماندىكى تىلشۇناس ئالىملاردىن:خەمىت تۆمۈر،لىتىپ توختى،مۇھەممەترېھىم سايىت،ئابدۇرەئوپ پولات تەكلىماكانىي...قاتارلىقلار،داڭلىق شائىرلاردىن:   ئەرشىدىن تاتلىق،ئادىل تۇنىياز،مۇھەممەتجان راشىدىن...   داڭلىق يازغۇچىلاردىن: مەمتىمىن ھوشۇر،زوردۇن سابىر، ئابدۇقادىر جالالىدىن ،جالالىدىن بەھرام،ئەسەت سۇلايمان،ياسىنجان سادىق چوغلان، پەرھات جىلان...قاتارلىقلار،تەرەقىياتنى چېكىندۇرگەن كىشىلەردىن: ئافاق خوجا قاتارلىقلار بار.   ئۇيغۇر خەلق داستانلىرىدىن:   قەھرىمانلىق داستانلىرى: « ئوغۇزنامە »، « چاشتانى ئىلىكبەگ »،« چىن تۆمۈر باتۇر » ...   مۇھەببەت داستانلىرى: يەتتە داستان   «پەرھاد-شېرىن»، «لەيلى-مەجنۇن »،«يۈسۈپ-زۇلەيخا»،«تاھىر-زۆھرە»،«غېرىب-سەنەم»،«رابىئە-سەئىددىن»،«ھۆرلىقا-ھەمراجان» قاتارلىقلار بار.   ئۇيغۇرلار ۋە ئۇلارنىڭ تۇرمۇش مەدەنىيىتى توغرىسىدا ئۇيغۇرلار شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىمىزدا توپلىشىپ ياشايدىغان غوللۇق، يەرلىك مىللەت ۋە ئاپتونومىيە ھوقۇقى يۈرگۈزگۈچى مىللەت. ئۇيغۇرلار پارچە ھالەتتە، جۇڭگونىڭ بىر قاتار چوڭ شەھەرلىرىدە خىزمەت ۋە تىجارەت قىلىدۇ. ئۇيغۇرلار جۇڭگودىن باشقا، قازاقىستان، قىرغىزىستان، ئۆزبېكىستان، تاجىكىستان، تۈركمەنىستان (ئاساسلىقى بايرام ئەلى رايونى)، پاكىستان، ئەرەبىستان، تۈركىيە، ئاۋسترالىيە، گېرمانىيە، روسيە، ئامېرىكا قاتارلىق دۆلەتلەردە كۆرۈنەرلىك نوپۇستا، مۇئەييەن جامائەت تۈركۈمى شەكلىدە ياشايدۇ.   ئۇيغۇرلار ھازىر دېھقانچىلىق، باغۋەنچىلىك، ھۈنەرۋەنچىلىك، سودا-سېتىق، مەدەنىيەت-مائارىپ قاتارلىق كەسىپلەر بىلەن شۇغۇللىنىدۇ. ئۇلار ھازىر بازار ئىگىلىكىنى مەركەز ۋە تەڭشىگۈچ قىلغان ھازىرقى زامان ئىقتىسادىي تۇرمۇشىغا بارغانسېرى ئۆزلەشمەكتە. ئۇيغۇرلار نۆۋەتتە تارىخىي تەرەققىياتنىڭ يېڭى قاتلىمىنى ھاسىل قىلماقتا.   ئۇيغۇرلار مەركىزىي ئاسىيا تىپىدىكى قەدىمكى قەبىلە ۋە خەلقلەردىن تەشكىل تاپقان. جۇڭگو ۋە چەتئەل ئالىملىرى ئۇيغۇرلارنىڭ مىللەت مەنبەسى توغرىسىدا كۆپ ئىزدەندى. ئۇلار مىلادىيىدىن 3000-2000 يىل ئىلگىرى شىمالىي ئالتاي دالىسىدىكى ئاندرونوۋ-منوسېنىك رايونلىرىدا ياشىغان ئارى (ئارىيان) قەبىلىلىرى، سىكتاي-ساك خەلقلىرىنى ئۇيغۇرلارنىڭ ئەڭ قەدىمكى ۋە ئاسىياچە ئاق جىنسلىق (ئاق تەنلىك) ئەجدادلىرى دەپ قاراشماقتا. قەدىمكى جەسەتلەرنىڭ باش سۆڭەك ئانالىزى، قان تىپى، قەدىمكى ئارىيان-سىكتاي-ساك ئەپسانە فولكلورى، كىيىنىش ۋە مۇزىكا، ئۇسسۇل، بايرام، سەيلە-مەرىكىلىرى بۇ مۇھاكىمىگە كۈچلۈك ئىسپات ھازىرلاپ بەردى. ئەينى زاماندىكى «ئات مەدەنىيىتى» بۇ كەڭ ماكاندا جۇڭگونىڭ رەسمىي يىلنامىلىرىدا «ئۇلۇغخور» دەپ ئاتالغان ئارىيان-سىكتاي-ساك خەلقلىرىنىڭ زور يۇغۇرۇلۇشىنى مەيدانغا كەلتۈردى. ئارىيان-سىكتاي-ساك قەبىلىلىرى مىلادىيىدىن ئىلگىرىكى -2000يىللاردىن تاكى 6 ،5 ئەسىرلەرگىچە غەرب، جەنۇب ۋە شەرققە يۆتكىلىپ، ئىران ئېگىزلىكى، ھىندىستان زېمىنى ۋە چىلىيەن تاغلىرى ئەتراپىغا كېڭەيدى ۋە ئىرانى خەلقلەر، ھىندىستان ئارىيان-ساكلىرى، تارىم ساكلىرى ۋە توخار قەبىلىلىرىنىڭ مىللەت تەركىبىگە سالماقلىق تەسىر كۆرسەتتى. مىلادىيىدىن ئىلگىرىلا ساكلارنىڭ ئاسنا قەبىلىلىرى بىلەن موڭغۇللۇئىد (موڭغۇل ئىرقى) تىپىدىكى ئاشىد قەبىلىلىرى ئاسنا ئۇرۇقىنى ئاساس قىلىپ قوشۇلدى. نەتىجىدە مەركىزىي ئاسىيا ئۇلۇغخورلىرىنىڭ -2تۈركۈمى-تۈركلەر مەيدانغا چىقتى. ئۇيغۇرلار ئەنە شۇ ئارىيان-سىكتاي-ساك خەلقىنىڭ يىراق ئەۋلادى، تۈركىي تۈركۈمىنىڭ يېقىن ئەۋلادى ھېسابلىنىدۇ.   جۇڭگو يىلنامىلىرىدا غەربىي جۇ سۇلالىسى زامانىدىكى ھازىرقى گەنسۇ (كەڭ ساي) ۋە ئوردۇس ئوتلىقى ئەتراپىدا ياشىغان گۈيفاڭ، دى-زەي قەبىلىلىرىنى كېيىنچە بايقال كۆلى ئەتراپىدا ياشىغان دىڭلىڭ (دەنلەن) خەلقىنى ئۇيغۇرلارنىڭ بىۋاستە مەنبەلىرىدىن بىرى دەپ قارىغۇچىلارمۇ بار. ئۇلار دىڭلىڭلارنىڭ شەرقىي ۋە غەربى دىڭلىڭلارغا ئايرىپ، بايقالدىن يەنسەيگىچە، يەنسەيدىن يەتتە سۇ ۋە سىر دەرياسى ساھىللىرىغىچە ياشىغان دەپ قارايدۇ. يېقىنقى يىللاردىن بۇيان دىڭلىڭلاردىن باشقا، قەدىمكى تۇرپان، كىروران ئاھالىلىرى بولغان ئۇجيې، ئۇخۇ ۋە قوش قاڭقىل قەبىلىلىرىنى ئۇيغۇرلارنىڭ مىللەت مەنبەسى دېگەن قاراشلارمۇ مەيدانغا چىقتى.   ئۇيغۇرلار مەركىزىي ئاسىيادىكى قەدىمكى مىللەت، ئارىيان-سىكتاي-ساك-تۈركىي خەلقلەر تۈركۈمىدىكى مەدەنىيەتلىك خەلق. ئۇلارنىڭ جىسمانىي خۇسۇسىيىتى ۋە قان ئالاھىدىلىكى، تىل ۋە ئەدەبىيات-سەنئەت ئالاھىدىلىكى، مىللىي ئېتنوگرافىك تۇرمۇش ئادىتى ۋە تۇرمۇش ئالاھىدىلىكى ئۇيغۇرلارنىڭ ناھايىتى يىراق تارىخىي قاتلاملىرىنى، تارقىلىش ماسىشتابىنى، مىللەت مەنبەسى ۋە ھەرخىل تەركىبلەرنى، ئۆزلەشتۈرۈش ئىقتىدارىنى، ئەجدادلىرىنىڭ بارلىق مۇنەۋۋەر فولكلورى ۋە تۇرمۇش مەدەنىيىتىگە تولۇق ۋارىسلىق قىلىش سالاھىيىتىنى چۈشەندۈرۈپ بېرىدۇ.   ئۇيغۇرلار ئوتلاق مەدەنىيىتى، ئاتلىق كۆچۈش قىسمەتلىرى، بوستان مەدەنىيىتى، يىپەك يولى ئالاقىلىرى، كۆپ خىل دىنىي مەدەنىيەت باسقۇچلىرىنى باشتىن كەچۈردى.   ئورخۇن ۋادىسىدىن تارىم ۋادىسىغىچە كۆچكەن ۋە بۇ يەردىكى ساك، توخار، سوغدىلارنى ئۆزلەشتۈرۈپ مەيدانغا كەلگەن دېگەندە، يەنىلا ئورخۇن ئۇيغۇرلىرى بىلەن تارىم ۋادىسىدىكى ساك، ئورخۇن سوغدىلارنىڭ قايسى تارىخىي قاتلامدا قانداق تىلدا سۆزلەشكەنلىكىدىن قەتئىينەزەر، ئورتاق ھالدا مەركىزىي ئاسىيا ئۇلۇغ خورلىرى بولغان ئارىيان تۈركۈمى ۋە تۈركىي تۈركۈمىگە بولغان تېرەن يىلتىزداشلىقىنى ئالدىنقى شەرت قىلىش كېرەك. بۇ خەلقلەر كۆچمە چارۋىچىلىق ۋە «ئات مەدەنىيىتى» تۈپەيلىدىن مەركىزىي ئاسىيا رايونىغا-مۇھىمى تارىم ۋە سىر دەريالىرى ۋادىلىرىغا، بايقال ۋە موڭغۇل ئوتلاقلىرىغا كەڭ تارقىلىپ ياشىدى. ئۇلار جۇڭگو ۋە ئىران (ئاخمانى) ئىمپېرىيىلىرىگە يېقىن جايلاردا ھاكىمىيەت مەركەزلىرىنى بەرپا قىلغان ھون ۋە ساك ئەنئەنىلىرىگە دېيەرلىك ۋارىسلىق قىلدى. ئورخۇن ئۇيغۇر خانلىقى يىمىرىلىپ، ئۇيغۇرلار غەربكە كۆچكەندىن كېيىنمۇ خان ئۇرۇقى بولغان ياغلاقارلار گەنجۇ ئۇيغۇر خانلىقىنى قۇرغاندىن باشقا، ئادىزلار باشچىلىقىدىكى باشقا ئۇيغۇر قەبىلىلىرى قوچۇ، كۈسەن، قەشقەر، سۇياب-سىر دەرياسى ۋادىسىغا يۆتكىلىپ ئىدىقۇت ئۇيغۇر خانلىقى، كۈسەن ئۇيغۇر خانلىقى ۋە قاراخانىيلار ھاكىمىيەتلىرىنى بەرپا قىلدى. خوتەن ياغلاقار قالقالۇخانى داۋاملىق گەنجۇ ياغلاقار ئۇيغۇر خانلىقى بىلەن قۇدىلىق مۇناسىۋىتىنى ساقلىدى. بۇ، ئورخۇن ۋە گەنجۇ، خوتەن ياغلاقارلىرىنىڭ قەبىلىۋى يېقىنلىقىدىن دېرەك بېرىدۇ.   بۇ خۇددى ئۇيغۇرلار قەدىمكى سەمەرقەند ھاكىمى ئاپراسىياپنى ئۆزىنىڭ قەھرىمان پادىشاھى دەپ ئىزچىل ھۆرمەتلەپ كەلگىنىگە ئوخشاش ئەھۋال.   ئۇيغۇرلارنىڭ ئېتنونىمى (مىللەت نامى) قاچان كېلىپ چىققانلىقى نامەلۇم. بىرىنچىدىن، بۇ ئېتنونىمنىڭ پەيدا بولغان ۋاقتىنى ئۇيغۇرلارنىڭ دەسلەپكى ئېتنىك تۈركۈمىنىڭ مەيدانغا كەلگەن ۋاقتى قىلىپ بېكىتىۋالغىلى بولمايدۇ. ئىككىنچىدىن، ئۇيغۇر دەپ ئاتالغان قەبىلە دەسلەپ ياغلاقار باشچىلىقىدىكى ئۇيغۇر ئىتتىپاقىغا قاتناشقان بىر قەبىلىنىڭ نامى بۇلۇپ، بۇ خاسىيەتلىك نام پۈتۈن ئۇيغۇر ئىتتىپاقى ۋە ئورخۇن ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ ئورتاق نامى قىلىپ قوبۇل قىلىنغان، ئورخۇن ئۇيغۇر خانلىقى يىمىرىلگەندىن كېيىنمۇ گەنجۇ، ئىدىقۇت، كۈسەن خانلىقلىرى ئۆز سەلتەنەت ناملىرىغا ئۇيغۇر ناملىرىنى قوشۇپ ئىشلەتكەن. ھازىرقى يۈگۇ- سېرىق ئۇيغۇرلارمۇ ئۆز نامىنى ياغلاقار ياكى باشقا قەبىلە نامىدا ئەمەس، بەلكى ئۇيغۇر نامىدا ئىشلەتتى.   « ئۇيغۇر» ئىبارىسى ئومۇمى مەنىدە «ئۇيۇشۇش، ئۇيۇشماق» مەنىدە ئىزاھلانماقتا.   ئۇيغۇرلارنىڭ تۇرمۇش مەدەنىيىتى ئۇلارنىڭ ئۇيغۇر نامىنى قوللىنىشى ۋە سىياسى ھاكىمىيەت ئورنىتىشىدىن خېلى بۇرۇنلا تەدرىجىي شەكىللەندى ۋە ئۇيغۇر ھاياتىنىڭ ھەرقايسى تارىخىي قاتلاملىرىدا داۋاملىق راۋاجلىنىپ، تۇرمۇش مەدەنىيىتى ئىزچىللىقى بىلەن تارىخىي قاتلاملىقى زەنجىر ھالقىسىنى ھاسىل قىلدى. بىز ھازىرقى ئۇيغۇرلارنىڭ تۇرمۇش مەدەنىيىتىگە نەزەر سالساق، ئۇيغۇرلارنىڭ مۇكەممەل ئېتنولوگىيىلىك تۇرمۇش مەدەنىيىتىگە ئىگە ئېتنىك مىللەت ئىكەنلىكىنى جەزىملەشتۈرىمىز.   ئۇيغۇر تارىخىدا جەڭگىۋار ئاياللار، ھاكىمىيەتكە قاتناشقان تۈركەن خاتۇندەك ئاياللار، شائىرە ۋە مائارىپچىلار خېلى كۆپ بولغان. تۇغۇت مۇناسىۋىتى بىلەن ئانا-بالىلار مەبۇدىسى ئوماي ئانىغا (ئىسلامىيەتتىن كېيىن بۈۋى پاتىمىگە) سېغىنىش، بالىنىڭ قىرىق سۈيى، ئات قۇيۇش مۇراسىمى، بۆشۈك تويى، ئوغۇل بالا يەتتە ياشقا توشقاندا خەتنە قىلدۇرۇپ مۇراسىم ئۆتكۈزۈش، پەرزەنتلىرىنى مەكتەپكە ياكى ھۈنەرگە بېرىش ئادەتلىرى ئىزچىل ساقلىنىپ كەلدى.   ئۇيغۇرلاردا نىكاھ مۇناسىۋىتى بىلەن چاي ئىچكۈزۈش، توي ئالدىدىكى مەسلىھەت چايلىرى، نىكاھ ئوقۇپ قىز-يىگىتنىڭ رازىلىقىنى ئېلىش، توي مۇراسىمى، يىگىت-قىزلار ئولتۇرۇشى، قۇدىلار چىللاقلىرى ئىزچىل ساقلىنىپ كەلدى. ئۇيغۇرلاردا دەپنە مۇراسىمى ھەرقايسى دىنىي مەدەنىيەتلەر تەسىرىدە ھەرخىل بولسىمۇ، ئەمما مېيىتنى پاكىزە يۇيۇپ كېپەنلەش، ھازىدارلار ئاق رومال سېلىپ، ئاق بەلۋاغ باغلاپ يىغا-زارە قىلىش، مېيىتنىڭ نامىزىنى چۈشۈرۈش، جىنازىنى ئالمىشىپ تالىشىپ كۈتۈرۈپ قەبرىستانلىققا ئېلىپ بېرىش، لەھەتتە مېيىتنىڭ يۈزىنى قىبلە (غەرب) تەرەپكە قىلىپ ياتقۇزۇش، ئىچ گۆرنىڭ ئاغزىنى كېسەك بىلەن ئېتىپ، تاش گۆرنى توپا بىلەن كۆمۈش، قەبرە بېشىدا مېيىتنىڭ ئىجابىي تەرىپىگە گۇۋاھلىق بېرىش، قەبرە تېشى-گۈمبەز ئورنىتىش، مېيىتنىڭ يەتتە، قىرىق، يىل نەزىرلىرىنى ئۆتكۈزۈش ئادەتلىرى بىردەك ئىزچىل بۇلۇپ كەلدى. ئۇيغۇرلار ۋە ئۇلارنىڭ ئەجدادلىرى مېيىت سۆڭىكىنى كاھىش (ساپال) ساندۇققا سېلىپ يەرلىككە قۇيۇش، مېيىتنى تاش گۆرگە كۆمۈش، مېيىتنى ئاستىغا ياغاچ شادا قويۇلغان گۆرگە ياتقۇزۇپ، ئۈستىگە قىزىل تۇپراق ۋە قۇم تۆكۈپ كۆمۈش، شام گۆرگە قويۇش قاتارلىق دەپنە قىلىش ئۇسۇللىرىنىمۇ قوللاندى.   ئۇيغۇرلاردا ھېيت-ئايەملەر قەدىمكى تەقۋىم (كالېندار) قائىدىلىرى بويىچە ئۆتكۈزۈلۈپ كەلدى. «نەۋرۇز» (نورۇز) بايرىمى، «كۆك مەشرىپى»، «سۇ مۈلەك» ئايەملىرى باھار-نورۇز بايرىمىدىن ئىبارەت بولۇپ، بۇ بايرام يىراق قەدىمكى زامانلاردىن بېرى ئۇيغۇر ۋە ئۇنىڭغا قېرىنداش مىللەتلەرنىڭ يېڭى يىل بايرىمى بولۇپ كەلدى. ئۇيغۇرلار يەنە «قىزىل كۈل سەيلىسى»، «قوغۇن سەيلىسى» قاتارلىق يازلىق-كۈزلۈك بايراملارنى ئۆتكۈزىدۇ. بۇددىزم مەزگىلىدە بەش يىلدا بىر قېتىم ئۆتكۈزۈلىدىغان «بۇرھان (بۇت) يۆتكەش» مۇراسىملىرى بولغان ئىدى. ئىسلامىيەتتىن كېيىن، قۇربان ھېيت، روزا ھېيت ئايەملىرى نورۇز بايرىمى بىلەن قوشۇلۇپ ئۇيغۇرلارنىڭ ئاساسلىق بايراملىرى بولۇپ قالدى. ئۇيغۇرلاردا يېقىنقى يىللارغىچە (يېزىلاردا ھېلىمۇ بار) قورۇ ئىگىلىكى ھەر بىر چوڭ ئائىلىنىڭ تۇرمۇش ھۈجەيرىسى بولۇپ كەلدى. چۆللۈكلەر بىلەن قورشالغان ھەرقايسى بوستانلىقلار قويۇق دەرەخلەر، ئېقىن سۇلار، ئۆم ئولتۇراقلاشقان ئاھالىلەر بىلەن قاپلىنىپ قالماستىن، بەلكى ھەرقايسى قورۇلارمۇ مېۋىلىك باغ، ئۈزۈم باراڭلىرى بىلەن قاپلىنىدۇ، ئۇيغۇر قورۇلىرى نەقىشلىك دەرۋازا، پېشايۋان، ئايۋان-ساراي، ئوغۇل-قىزلار ئۆيلىرى، قازناقلار بىلەن بىر يۈرۈش قىلىنىدۇ. بەزى قورۇلار بالىخانا ئۆيلىرىنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. كۆپىنچە ئۆيلەر گەجلەنگەن ۋاسا بىلەن جۈپ قىلىپ يېپىلىدۇ. ھەرخىل نەقىشلىك مېھراب (مەرەپ) ، تەكچە ۋە مورىلار بىلەن بېزىلىدۇ.   ئۇيغۇرلار ناخشا-ئۇسسۇل، مۇزىكىغا ئەزەلدىن ھېرىسمەن مىللەت، ئۇلار قەدىمكى مۇراسىملار، مىلىس-مەشرەپلەر ئاساسىدا يەرلىك خەلق مۇقام-مەشرەپ-سەنەملەرنى شەكىللەندۈردى. مىلىس-مەشرەپلەر ئۇيغۇر خەلقىنىڭ ئەنئەنىۋى ئېتنوگرافىيە مەكتىپى، ئەخلاق-ئەقىل مەكتىپى، ناخشا-ئۇسسۇل مەكتىپى بولۇپ كەلدى. شۇ ئاساستا ئۇيغۇر كلاسسىك مۇزىكىسى «ئون ئىككى مۇقام» شەكىللەندى.   ئۇيغۇرلار خەلق فولكلورى-ئېغىز ئەدەبىياتىغا باي خەلق. ئەڭ يىراق شامانىزم ئەپسانىلىرىدىن بۇددىزم دەۋرى ھىكايەتلىرىگىچە، قەدىمكى قەھرىمانلىق رىۋايەتلىرى، ئەجداد سېغىنىش رىۋايەتلىرى بولغان، «بۆرە ھېكايىسى»، «ئوغۇز نامە»، «ئاپراسىياپ رىۋايىتى»، «چىستانى ئىلىكبەك رىۋايىتى»، «دەدە قورقۇت»، «تۇمارس»، «غېرىب-سەنەم» قاتارلىقلار بىلەن مىڭلىغان تارىخىي قوشاقلار، لەتىپە ۋە ئەقلىيە سۆزلەر ئۇيغۇر خەلق ئەدەبىياتىنىڭ ئۇلىنى سالدى. ئۇيغۇرلار خەلق ئەدەبىياتى ئاساسىدا يازما ئەدەبىيات ۋە كلاسسىك ئەدەبىيات دۇردانىلىرىنى ياراتتى. ئۇنىڭ ئەڭ بۈيۈك سەمەرىسى «قۇتادغۇ بىلىك» تىن ئىبارەت. ئۇيغۇر كلاسسىك ئەدەبىياتى ئۇيغۇرلاردىكى پەلسەپىۋى، دىنىي، ئەخلاقىي، تارىخىي، ھوقۇقىي كۆز قاراشلارنى شېئىرىي تۈستە ئىپادىلەپ، ئۇيغۇر روھىيەت تارىخى ۋە تەپەككۈر تارىخىنىڭ باي، رەڭدار خەزىنىسىنى ھاسىل قىلدى.   ئۇيغۇرلار ۋە ئۇلارنىڭ ئەجدادلىرى قەدىمكى زامانلاردىن باشلاپ تەسۋىرىي سەنئەت ھېرىسمەنلىرى ئىدى. ئۇلار قىيالارغا تۇرمۇش ئوبرازلىرىنى چېكىپ، بالباللار ۋە تاش پۈتۈك (ئابىدە) لەرنى ئورنىتىپ، ئالتۇن، مىس- كۈمۈشلەردىن زىبۇ-زىننەتلەرنى ياساپ، كاھىش، قاش (قاشتېشى) تىن گۈزەل تۇرمۇش بۇيۇملىرىنى ياساپ، تاشكېمىر سەنئىتى بىناكارلىق، ھەيكەلتىراشلىق، تام رەسساملىقى، ياغاچ ئويما، تاختا سىزما، مېتال ۋە توقۇلمىلارغا رەسىم ئىشلەشتە ئالدىنقى سەۋىيىگە يەتتى. شىنجاڭدىن تېپىلغان زورو ئاستېر (ئاتەشپەرەسلىك)، بۇددا ۋە مانى دىنىغا ئائىت تەسۋىرىي سەنئەت يادىكارلىقلىرىنىڭ قالدۇقلىرى ھېلىمۇ جاھان تەتقىقاتچىلىرىنى مەپتۇن قىلماقتا.   ئۇيغۇرلار قەدىمدىن تارتىپ تاماق مەدەنىيىتىدە مەركىزىي ئاسىيا خەلقلىرى ئارىسىدا ئالدىنقى شۆھرەتكە ئىگە. تاماق مەدەنىيىتى بىر مىللەتنىڭ تۇرمۇش مەدەنىيىتىنىڭ يىراق تارىخىي قاتلاملىرى بىلەن ئۇنىڭ ئېرىشكەن كامالەت دەرىجىسىنى كۆرسىتىدۇ. قايسى بىر تەتقىقاتچى: ئۈزۈپ تاشلاپ ياكى پىچاقتا كېسىپ ئېتىلىدىغان سۇيۇقئاش بىلەن ئىنچىكە سوزۇلغان ئەشمە (لەغمەن) ئارىسىدا بىر مىڭ يىللىق مۇساپە ياتىدۇ، دەپ توغرا ئېيتقان ئىدى. تونۇردا ھازىرلىنىدىغان ھەرخىل تائاملار، ئۆپكە، ھېسىپ، پېتىر مانتا ۋە مۇراببا قاتارلىق ئۇيغۇر تائاملىرىغا ئاپىرىن ئېيتمايدىغان كىشى بولمىسا كېرەك. قوچۇ ئۇيغۇرلىرى ئىشلەپ چىقارغان ھەرخىل مەيزاب ۋە ھاراقلار ھەتتا تاڭ تەيزۇڭنىمۇ ھەيران قالدۇرغانىدى. ئۇيغۇر تائاملىرى يىپەك يولى ئوتتۇرا بەلۋىغىغا جايلاشقان ئۇيغۇر خەلقىنىڭ پىداكارانە مېھماندوستلۇق ئەنئەنىسىگە ھەسسە قوشتى. ئۇيغۇر تائاملىرى، ئۆز نۆۋىتىدە ئوزۇقلۇق ۋە تېبابەت قائىدىلىرىگە ئۇيغۇن بولۇش بىلەن يەنە شەرق-غەرب خەلقلىرىنىڭ ئورتاق ئىشتىھا تەلىپىگە ئۇيغۇن بولدى.   ئۇيغۇرلارنىڭ كىيىنىش مەدەنىيىتى يىراق تارىخىي ئىزچىللىققا ئىگە بولۇپ كەلدى. بىز بازىرىق، قاراسۇق، ئەسكى قەلئە، كونا كىروران، قەدىمكى قۇمۇل قارا دۆۋە قاتارلىق قەبرىستانلىقلار بىلەن سىكتاي- ساك سىزما يادىكارلىقلىرى، بۇددا تاشكېمىرلىرىدىكى تام رەسىملىرى، ئۆتكەن ئەسىرنىڭ ئاخىرى ۋە مۇشۇ ئەسىرنىڭ باشلىرىدا چەت ئەل ئېتنوگرافلىرى سۈرەتكە ئالغان ئۇيغۇر كىشىلىرىنىڭ كىيىنىشلىرىدىن ئۇيغۇر كىيىم مەدەنىيىتىنىڭ تۇرمۇش، ئاتلىق يۈرۈش، جەڭ ئېھتىياجىغا لايىق بولۇشتىن تاشقىرى، يەنە غايەت زور ئېستېتىك ئالامەتلىرىگە، ھەتتا ماننىرىزملىق (زىننەت ۋازلىق) ئالاھىدىلىكلىرىگە ئىگە بولغانلىقىنى بايقايمىز. بۇ ھال مىلادىيىدىن ئىلگىرىكى جاۋلىن ۋاڭنىڭ، مىلادىيىنىڭ بېشىدىكى شەرقىي خەن سۇلالىسىنىڭ، شىمالىي سۇلالىلارنىڭ، ئوتتۇرا تاڭ زامانىنىڭ «خۇركىيىمى» قىزىقىش دولقۇنىنى شەكىللەندۈردى. ئۇيغۇرچە كىيىنىش، زىبۇ-زىننەت، ئاتقا مىنىش ۋە ساز- ئۇسسۇل، ھەتتا مەي مەدەنىيىتى نۇرغۇن شائىرلارنىڭ شېئىرىي مىسرالىرىغا ئىلھام بەردى.   ئۇيغۇرلارنىڭ تۇرمۇش مەدەنىيىتىدە ئۇيغۇر سودا-تىجارىتى كۆرۈنەرلىك سالماقنى ئىگىلەيدۇ. ئۇيغۇرلار ئەڭ يىراق ئەجدادلىرىدىن سىكتايلارنىڭ ئاتلىق-تۆگىلىك جاھانكەشتىلىك ئەنئەنىسىنى ئۆزلەشتۈردى. ئۇلار قاشتېشى ۋە ئالتۇن سودىسى، يىپەك يولى سودا تىجارىتىدە ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك بىلەن ئىران، ۋىزانتىيە ئارىسىدىكى سودىنى تىزگىنلىدى. مەشھۇر سودا ئاھالىسى دەپ ئاتالغان سوغدىلارنى ئۆز مىللىي تەركىبىگە سىڭدۈرۈپ، ئىران سودىگەرلىرىنى سۇندۇردى ۋە سۇڭ سۇلالىسىنىڭ سودا ۋازارىتىنى بىكار قىلىپ، ئۇيغۇر سودا سارىيى قۇرۇشقا ئىقتىسادىي جەھەتتىن بېسىم كۆرسەتتى. ئۇيغۇر سودىگەرلىرى ياسىداق سودا دۇكانلىرى، مەيخانا ئېچىپ، ئۆز زېمىنىدا مال سېتىش ۋە يەرمەنكە بىلەن شۇغۇللانغۇچى «ھەتتار» لاردىن پەرقلىق ھالدا، دۆلەت، رايون ھالقىپ، يېنىك ۋە قىممەت باھالىق بۇيۇملارنى ئېلىپ يۈرۈيدىغان خەلقئارالىق سودا كارۋانلىرى تۈزدى ۋە دۆلەت-رايونلار ئېتىراپ قىلىدىغان ئالتۇن ئاقچا بىرلىكىنى ياراتتى.   ئۇيغۇر تۇرمۇش مەدەنىيىتىدە تەنتەربىيە مۇھىم ئورۇن تۇتىدۇ. ئوقيانى ئات ئۈستىدە ئارقىغا ئېتىپ نىشانغا تەگكۈزۈش، چېلىشىش، ئات ئويۇنى، ئات توپ (چەۋگەن توپ)، ئوغلاق تارتىشىش، ساغاردى ئويناش، دارۋازلىق، سېھرىگەرلىك، موللاقچىلىق، ساقا ئويناش، شاھماتۋازلىق، گاگا توقماق، لەگلەك ئۇچۇرۇش ۋە نۇرغۇنلىغان بالىلار ئويۇنلىرى ئۇيغۇرلارنىڭ ئىرادە چېنىقتۇرۇش، ماھارەت يېتىلدۈرۈش تىپىدىكى تەنتەربىيە مەدەنىيىتى سىستېمىسىنى شەكىللەندۈردى.   ئۇيغۇرلارنىڭ بىر پۈتۈن ھەممە شەرتلىرى مۇكەممەل ئېتنولوگىيىلىك مىللەت ئىكەنلىكى شۈبھىسىزدۇر. ئۇيغۇرلارنىڭ تارىخى ۋە تۇرمۇش مەدەنىيىتى بۇ ھۆكۈمنى ھەر تەرەپلىمە ئىسپاتلايدۇ. ئۇيغۇرلار تېخى ئىجتىمائىي مىللەت ۋە سىياسىي مىللەت كاتېگورىيىسىگە كۆتۈرۈلگەن ئەمەس.   مەنبە: بۇرۇن كۆرۈپ،ساقلىۋالغان خاتىرە دەپتىرىمدىن يىغىنچاقلىنىپ ئېلىندى.

oyhanogul

	نىمانداق جىق يازادىغاندۇ دەيمە    ئادەمنى تەلمۇرتۈت   قاچان ئوقۇپ بۇلامەن ئەمدى ؟؟؟ئوقىمىسام كۆڭلىم ئۇنىمايدۇ دەيمە شۇ

jassurman

	ھەربىرىمىز بىلىۋېلىشقا تىگىشلىك يازمىكەن، يازما ئىگىسى قانداق ئۇرۇپ بولغاندۇ بۇنى

gherip

	قەيەردىن ساقلىۋالغان بولغىتىڭىز بۇ مەنبەسى يوق نەرسىنى

Xaparang

	ئەجىرىڭىزگە تەشەككۈر ، خېلى ئەتراپلىق يېزىلغان ماتىريال ئىكەن

tumurkala

	بەزى تارىخچىلار ئۇيغۇر ۋە تۈركىي خەلىقلەر ھونلارنىڭ بىۋاستە ئەۋلادى دەيدۇ،ئۇنداق بولمىغاندا ھونلار نەگە غايىب بولدى دەپ قارايدۇ.بۇنىڭ ئىنىق دەلىلى بارمۇ؟مۇشۇنى چۈشەندۈرۈپ قويساڭلار،يەنى ئۇيغۇرلار بىلەن ھونلارنىڭ مۇناسىۋىتىنى!

ئۇيغۇرشاھ

	مەنبەسىنى مەنلا ئەسكەرتىۋېتەيمۇ؟بۇ ئۆتكەن يىلى يوللىغان ،مىسرانىم نەشرى يېڭىلانغاندىن كېيىن ئارخىپىم يوقاپ كېتىپ قايتا يوللىغان يازمامنىڭ قىسقىغىنە بىر قىسمىغا ئوپئوخشاشكەن. مەنبە مانا https://uyghur-archive.com/misranim/thread-72186-1-1.html

ruzmamatmoll

	ئۇيغۇرلار شىنجاڭدىكى ئاپتىنومىيە ھۇقۇقىنى يۇرگۇزگۇچى مىللەت دەپسىز ئاپتىنومىيە تۇزۇم دىگەن قانداق گەپ ئۆز بۇرتىغا ، ئۆز ياغلىقىغا ئىگە بۇلالمايدىغان ھۇقۇقمۇ

sazguri

	ruzmamatmoll يوللىغان ۋاقتى  2012-4-5 01:34 PM ئۇيغۇرلار شىنجاڭدىكى ئاپتىنومىيە ھۇقۇقىنى يۇرگۇزگۇچى ... بۇ توغۇرلۇق جىق سۆزلىگىم يوق

ئەلسۇ

	رەخمەت سىزگە .