ئابدۇقادىر جالالىدىن:‹‹ئەپلاتۇن›› ۋە ‹‹غايىۋى دۆلەت››

ghamhan

	ئەپلاتوننىڭ «غايىۋى دۆلەت» ناملىق بۇ كىتابىنىڭ ئۇيغۇرچە تەرجىمىسى مىللەتلەر نەشرىياتى تەرىپىدىن پات ئارىدا نەشردىن چىقىدۇ. تەرجىماندىن: ئەپلاتون (مىلادىدىن بۇرۇنقى 427—347- يىللاردا ياشاپ ئۆتكەن) قەدىمكى يۇناننىڭ مەشھۇر پەيلاسوپى. ئۇنىڭ ئىسمى ئۇيغۇرچە مەتبۇئاتلاردا «ئەپلاتون»، «پىلاتون» قاتارلىق ۋارىيانتلاردا ئۇچرايدۇ، خەنزۇچە 柏拉图 دەپ يېزىلىدۇ، ئىنگلىزچە Plato دەپ يېزىلىدۇ. ئۇنىڭ «غايىۋى دۆلەت» (خەنزۇچە «理想国»، ئىنگلىزچە «The Republic» دەپ ئېلىنىدۇ، «بەزمىنامە»، «كېرىتو»، «پايدون»، «ئاقلاش» قاتارلىق ئەسەرلىرى بار. ئەپلاتون گەرچە قەدىمكى دەۋر پەيلاسوپى بولسىمۇ، ھازىرمۇ ئوقۇرمەنلىرى كۆپ. ئۇنىڭ دىيالوگلىرى، جۈملىدىن، «غايىۋى دۆلەت» ناملىق ئەسىرى دۇنيادىكى نۇرغۇن مىللەتلەرنىڭ تىلىدا ئىزچىل نەشر قىلىنىپ تۇرىدۇ. بۇ ئەسەر ھەر قايسى ئەللەردىكى ئالىي مەكتەپلەرنىڭ مۇنبەرلىرىدە پەلسەپە، ئەخلاق، سىياسىي، ئەدەبىيات–سەنئەت دەرسلىكى سۈپىتىدە تەلقىن قىلىنىپ تۇرىدۇ. ئەپلاتوننىڭ نامى ئۇيغۇر كىلاسسىك مەنبەلىرىدە ۋە خەلق ئېغىز ئەدەبىياتى ئەسەرلىرىدە ئۇچرايدۇ. مەشھۇر مۇتەپەككۇر فارابىمۇ ئەپلاتون ئەسەرلىرى ۋە ئۇنىڭ غايىۋى دۆلىتى ھەققىدە شەرھلەرنى يازغان. بىز دەۋاتقان «ئەپلاتون» دېگەن ئىسىممۇ ئەرەبچە قايناق(مەنبە)لاردىن ئۆزلەشكەن. ناۋادا بىز ئۇيغۇر تەسەۋۋۇپىنىڭ مەنبەلىرىنى ئېنىقلاشقا ئۇرۇنساق، مەنىۋىيىتىمىزنىڭ ئەپلاتوننىڭ تەسىرىدىن خالىي ئەمەسلىكىنى بايقايمىز. ئۇيغۇر ئىدىيولوگىيەسىدە تەسەۋۋۇپ چوڭ بىر تېما، بۇ تېمىنىڭ ئىچىدە ئەپلاتون تاشلاپ ئۆتكىلى بولمايدىغان مۇھىم تارماق تېما. ئۇيغۇر پەلسەپە ئىدىيەسىدىكى سەل قارىغىلى بولمايدىغان بۇ يىرىك ئوبراز يېقىنقى ۋە ھازىرقى زامان تارىخىمىزدا تامامەن سۇسلاشتى. ئەپلاتوننى بىلمىگەندە، غەرب ئىدىيولوگىيە تارىخىنى ۋە تەپەككۇر تارىخىنى چۈشىنىش مۇمكىن ئەمەس، ئۇنىڭ پەلسەپىۋى پىكىرلەرنى ئىلگىرى سۈرۈش جەھەتتىكى ئۇسلۇبىنى ھازىرمۇ ئۆرنەك قىلىشقا ئەرزىيدۇ. ئەپلاتوننىڭ دېئالوگ سەنئىتى، مۇئەييەن بىر نۇقتىئىنەزەرنى چوڭ كۆلەمگە قويۇپ يورۇتۇشتىكى لوگىكىلىق ئىزچىللىقى، پىكىر قىلىش مېتودى ئۇيغۇر يازارمەنلىرى ئۈچۈن ئېيتقاندا سەلتەنەتلىك دەرس بولالايدۇ. ئەپلاتون پىكىرلەرنى ھېكايەت، تەمسىل، دېداكتىكا شەكلىدە ئوتتۇرىغا قويۇشقا ئادەتلەنگەن، ئوتتۇرا ئاسىيا دانىشمەنلىرىگە كەسكىن ئوخشىمايدىغان بىر ئالاھىدىلىكنى نامايەن قىلىدۇ، ئۇ دەل ئىسپاتلاش، يەكۈنلەش ۋە قارشىسىدىن چىقىپ ئىسپاتلاش. گىرىك پەلسەپىسىدىن تەسىرلەنگەن ئۇيغۇر پەلسەپىسى ئەپلاتوندىكى ئۇ تەرەپلەرنى ئاجىز بىر رەۋىشتە ئەكىس ئەتتۈرگەن دېيىشكە بولىدۇ. ئەپلاتون بىلەن ئارىستوتېلنى فارابى ھالقىسى ئارقىلىق ياۋروپادىكى ئەدەبىي گۈللىنىش ھەرىكىتىگە كۆرۈنەرلىك تەسىر كۆرسەتكەن فارابى ئەپلاتون پەلسەپىسىنىڭ غەربكە بولغان تەسىرىنىمۇ يايغان، ئەپلاتون ۋە ئارىستوتېللارنىڭ مەنتىقىلىق پىكىر ئۇسلۇبى كېيىنكى غەرب مۇتەپەككۇرلىرى تەرىپىدىن بەكرەك راۋاجلاندۇرۇلغان. ئەپلاتوننىڭ ئەسەرلىرى غەرب ئىدىيولوگىيە تارىخىدا مەيدانغا كەلگەن تۈرلۈك سىياسىي مەزھەپلەرگە يىپ ئۇچى بولغان. مەسىلەن، كوممۇنىزم، فاشىزم، ماكىياۋىللىزم، پىلاتونىزم، سوتسىيال دارۋېنىزم دېگەنلەردەك. «غايىۋى دۆلەت»كە ھازىرغا قەدەر نۇرغۇن ئالىملار شەرھ يېزىپ كەلدى، نۇرغۇن مۇتەپەككۇرلار تەنقىد ئېلىپ باردى، بۇ ئۈزۈلمەي داۋاملىشىۋاتقان ئەنئەنىگە ئايلاندى. ئەپلاتوننىڭ كىشىلىك دۇنياسىغا بولغان چوڭقۇر تەسىرى ئەنە شۇنداق شەكىللەنگەن. بۇ ھەقتە ئەنگلىيە پەيلاسوپى ۋايىتخىد (Alfred North Whitehead): «پەلسەپە تارىخى ئەپلاتون ئەسەرلىرىگە بولغان شەرھدۇر» دېگەن ئىدى. ئامېرىكىلىق پەيلاسوف ئېمېرسون (Emerson): «ئەپلاتون دېمەك – پەلسەپە دېمەكتۇر، پەلسەپە دېمەك ئەپلاتون دېمەكتۇر» دېگەن ئىدى. ئەپلاتون ئەسەرلىرىنى زامانىمىز ئۇيغۇرچىسىغا تەرجىمە قىلىش كىچىك ئىش ئەمەس ئىدى. ئەمما، مەن بۇنىڭغا تەۋەككۈل قىلدىم. بۇ مېنىڭ بۇ ئىشقا قارىتا قابىلىيەتلىكىمدىن ئەمەس، شارائىتىمنىڭ يېتەرلىك ئىكەنلىكىدىنمۇ ئەمەس، بەلكى بۇ ئىشقا بولغان ھېرىسمەنلىكىم ھەم جۈرئىتىمدىن بولدى. بىر قارىسام، ئارىمىزدا قابىل ئادەملەر جىقتەك كۆرۈنىدۇ، ئەمما تۈرلۈك ئىشلار ھامان ئاز بولىدۇ. ئاخىرى مەن مەيدانغا چىقىپ قالدىم. بەلكىم مېنىڭ بۇ ئەمگىكىم سورۇن مۇتەپەككۇرلىرى ۋە تور مافىيەلىرىنىڭ پاراڭ تېمىسى بولۇپ قالار، بۇمۇ بىر تۈرلۈك ئىجتىمائىي تەسىردۇر، خالاس. بۇ كىتاب قىيىن، چۈشىنىش ئۈچۈن يېتەرلىك ئىلمىي دەسمايە كېتىدۇ. گەرچە تىرىكچىلىك قايغۇسىدا قالغان كىشىلىرىمىز بىلەن بۇ كىتابنىڭ ئارىلىقى خېلى يېراق بولسىمۇ، تەپەككۇرنىڭ ئىنچىكە، نازۇك، تەسىرچان قاتلاملىرى بىلەن كىرىشىپ، ئۆزىنى دۇنيا بىلەن باشلاپ كۆزىتىدىغان ئازغىنە ئىلىم ئادەملىرىمىزگە ئەرزىسە كېرەك، دەپ قارايمەن. ئۇلار بىزنىڭ تەپەككۇر قۇۋۋىتىمىزنىڭ يادروسىنى تەشكىل قىلىدۇ ۋە ئۆزلىرىنىڭ ئەتراپىدىكى مۇھىتقا تەسىر كۆرسىتىدۇ. «غايىۋى دۆلەت» دەل ئاشۇلار تەرىپىدىن قېتىرقىنىپ ئوقۇلىدىغان كىتابتۇر. بۇ كىتاب ئالىملىرىمىز ۋە تەتقىقاتچىلىرىمىز ئارقىلىق ئەدەبىيات تارىخىمىز، ئىدىيە تارىخىمىز ۋە سىياسىي، ئىجتىمائىي رېئاللىقىمىزغا تەدبىقلىنىدۇ، بارا-بارا ئۆز-ئۆزىمىز ھەققىدىكى تونۇشنىڭ دائىرىسىنى دۇنياۋى كەڭلىككە تۇتاشتۇرىدۇ. جۈملىدىن، «غايىۋى دۆلەت»نىڭ تەرجىمىسىمۇ كەلگۈسىدىكى مۇھاكىمىلەر ئارقىلىق يۈكسەكلىككە كۆتۈرۈلۈپ، تېخىمۇ پىشقان، مۇكەممەل تەرجىمىلەرنىڭ بارلىققا كېلىشىگە شارائىت ھازىرلايدۇ. مەن «غايىۋى دۆلەت»نىڭ تەرجىمىسىگە 2001- يىلى كىرىشكەن ئىدىم. بۇنىڭ تەرجىمان بولۇش ئىدىيەسى بىلەن ئالاقىسى يوق ئىدى، مېنىڭ ئۆزۈم قىزىققان داڭلىق ئەسەرلەرنى تەرجىمە كەچۈرمىشى ئارقىلىق ھېس قىلىدىغان ئادىتىم بار. بۇرۇن قىسقا بىر پارچە شېئىر ياكى ئەقلىيە سۆزنىمۇ تەرجىمە قىلىپ بېقىشقا ئۇرۇنۇپ كۆرەتتىم. يەنە بىرى، مەن دۇنياۋى مەشھۇر ئەسەرلەرنى تەرجىمە قىلىش بىر مىللەتنىڭ تىلىنىڭ ھاياتى كۈچىنى يېتىلدۈرىدۇ، بۇ ئارقىلىق مىللەتنىڭ زىيالىيلار قوشۇنىنىڭ ساپاسىنى ئاشۇرغىلى بولىدۇ، دەپ قارايمەن. گەرچە تۈرلۈك ئىشلار تۈپۈيلى تەرجىمە ئۈزۈلۈپ قالغان بولسىمۇ، كىتابنىڭ تەرجىمىسىنى ئاخىرىغا يەتكۈزۈش نىيىتىمدىن ئەسلا ۋاز كەچمىدىم. تەرجىمە ئاخىرى 2012- يىلى 6- ئايدا قولۇمدىن چىقتى. مېنى مۇشۇ پەللىگە ئۇلاشتۇرغان قۇدرەت ۋە ھېكمەت ئىگىسىگە شۈكۈرلەر بولسۇن! بۇ تەرجىمە زامانداشلىرىمغا بولغان ئاددىي سوۋغام، پىكىر ئەھلىگە بولغان ھاۋالەم، تەپەككۇر خامىنىمىزغا تاشلانغان بىر تۇتام باشاق. كىتابتىكى ئىدىيەلەر مېنىڭ ئىدىيەمگە ۋەكىللىك قىلمايدۇ. كۆزدە تۇتقۇنۇم كىتابقا، تارىخقا، بىزگە تەسىر قىلغان ھەر خىل مەسلەكلەرگە، ئىجتىمائىي مۇھىتىمىزغا، پىكىر قۇۋۋىتىمىزگە تەنقىدىي سوئاللارنى قويۇپ، ئۆزىمىزنىڭ مەۋقەسىنى شەكىللەندۈرۈش. ۋەھالەنكى، بۇمۇ بىر مۈشكۈل جەريان. كىتابقا تەپسىلىي بىر تونۇشتۇرۇش يازغۇم بار ئىدى، ئەمما، يېتەرلىك ۋاقىت تەلەپ قىلىدىغان بۇ ئەمگەكنى ئاللاھ خالىسا كېيىنگە قالدۇرۇشقا توغرا كەلدى. ئاخىرىدا مېنىڭ خىزمىتىمنى قىلغان ئائىلەمدىكىلەرگە، ماڭا ئىلھام بەرگەن دوستلارغا، تۈرتكە ئاتا قىلغان قەدىرلىك كىشىلىرىمىزگە تەشەككۈر ئېيتىمەن. 2012- يىل، نويابىر. ئۈرۈمچى * * * 1. ئۆڭكۈر شۇنداق بىر ئۆڭكۈر بار، ئۇنىڭدا پۇت- قوللىرى بەنت قىلىنغان مەھبۇسلار يىراقتىكى تامغا يۈزلىنىپ تۇرۇشاتتى. ئۇلار ئۆمۈربويى شۇنداق ئۆتكەن بولۇپ، بېشىنى قىمىرلىتالمايىتتى، تامدىن بۆلەك ھېچنېمىنى كۆرەلمەيىتتى. ئۇلارنىڭ كەينىدە ئوت يالقۇنى، ئوت بىلەن ئۇلارنىڭ كەينى تەرىپى ئوتتۇرىسىدا بىر يول بار ئىدى، ئادەملەر ئۇلارنىڭ كەينىدىن ئۆتۈپ تۇراتتى، ئوتنىڭ شولىسى ئۇ ئۆتكۈنچىلەرنىڭ كۆلەڭگىسىنى تامغا چۈشۈرۈپ تۇراتتى، ئۆتۈپ كېتىۋاتقانلارنىڭ بەزىلىرى ھايۋانلارنڭ مودېللىرىنى كۆتۈرۈۋالغان بولۇپ، تامغا بۇ مودېللارنىڭ كۆلەڭگىسىمۇ چۈشۈپ تۇراتتى. مەھبۇسلار پەقەت ئاشۇ كۆلەڭگىلەرنىلا كۆرەلەيتتى ۋە بۇ كۆلەڭگىلەرنى رېئاللىقنىڭ نەق ئۆزى دەپ ئىشىنەتتى. چۈنكى ئۇلار كۆلەڭگىدىن باشقىنى كۆرۈشكە مۇيەسسەر بولالمىغان، نەق ئادەملەرنىمۇ كۆرۈپ باقمىغان ئىدى. كۈنلەرنىڭ بىرىدە، بىر مەھبۇس قويۇپ بېرىلدى- دە، كەينىدىكى يالقۇننىڭ ئۆزىنى كۆردى. باشتا كۆزلىرى تورلىشىپ ھېچنىمىنى ئىلغا قىلالمىدى، كېيىن ئەتراپىدىكى مۇھىتنى تونۇشقا باشلىدى. ئۇ ئۆڭكۈردىن چىقىپ، قۇياش نۇرى بىلەن ئۇچراشتى، ئۇنىڭ كۆزلىرى يەنە ئالا- چەكمەن بولدى. ئۇ ئاستا- ئاستا بۇرۇنقى تۇرمۇشىدىكى مەھرۇملۇقنى چۈشەندى: ئۇ كۆلەڭگىلەرنى كۆرۈشتىن قانائەتلىنىپ، رېئال دۇنيانىڭ نەقەدەر نۇرانە ۋە رەڭدار ئىكەنلىكىنى بىلمىگەن ئىدى. مانا ئەمدى ئۇنىڭ كۆزلىرى يارقىن ئاپتاپقا كۆندى- دە، بۇرۇنقى مەھكۇمىيەتداشلىرىنىڭ نۇرغۇن نەرسىلەرنى كۆرۈشتىن مەھرۇم بولغانلىقىنى ھېس قىلىپ، ئۇلارغا ئىچ ئاغرىتتى. ئۇ ئاخىرى يورۇققا كۆنۈپ، قۇياشقا تىكىلىپ قارىيالايدىغان بولدى. ئۇ مەھبۇس ئۆڭكۈرگە قايتۇرۇپ كېلىندى. ئەمدى ئۇنىڭ كۆزلىرى ئۆڭكۈردىكى كۆلەڭگىلەرگە كۆنەلمىدى. ئۆڭكۈردىكى تەقدىرداشلىرى ئاسانلا كۆرەلىگەن كۆلەڭگىلەرنى ئۇ كۆرەلمەيىتتى. ھەپسىداشلار: «ئۇ تالاغا چىقىپ كىرىپ، كۆرۈش قۇۋۋىتىنى يوقىتىپ قويۇپتۇ» دەپ ئويلاشتى. مەھبۇس ھەقىقىي دۇنيانى كۆرۈشكە مۇۋەپپەق بولغان ئىدى. لىكىن، ئۇنىڭ مەھكۇمىيەتداشلىرى سايىدىن پۈتكەن دۇنيادىن رازى بولۇپ يۈرۈشەتتى، ئۇلار ئۆڭكۈردىن چىقىپ كېتىش مۇمكىن بولغان تەقدىردىمۇ، ھەرگىز چىقىپ كېتىشمەيتتى. «ئۆڭكۈردىكى مەھبۇس» دېگەن بۇ ئوخشىتىش ئەپلاتوننىڭ «غايىۋى دۆلەت» دېگەن ئەسىرىنىڭ ئوتتۇرا قىسىمىدا ئۇچرايدۇ. بۇ ئوخشىتىش ئەپلاتوننىڭ ئۇقۇد تەلىماتىنى ئەكس ئەتتۈرۈپ بېرىدۇ. ئۇنىڭ قارىشىچە، ئوبيېكتىپ دۇنيانىڭ ماھىيىتى كۆلەڭگىدىن ئىبارەت. ئۇنىڭ قارىشىچە بولغاندا، نۇرغۇن كىشىلەر ئەشۇ مەھبۇسلارغا ئوخشاش ھادىسىلەر دۇنياسىدىنلا قانائەتلىنىپ يۈرىدۇ. پەقەت پەيلاسوپلارلا ئۆڭكۈردىن چىقىپ، ھەقىقىي دۇنيانى ئۆز تەجىرىبىسىدىن ئۆتكۈزىدۇ. دېمەك، پەيلاسوپلارلا ھەقىقىي بىلىملەرگە ئېرىشەلەيدۇ. ئادەتتىكى كىشىلەرنىڭ بىلىپ يەتكەنلىرى ئۆزگىرىۋاتقان، تاكاممۇل بولمىغان نەرسىلەردۇر. پەيلاسوپلارنىڭ بىلىپ يەتكەنلىرى مۇقىم ھەم تاكاممۇل نەرسىلەردۇر. دۇنيانى تونۇپ يېتىش ئۈچۈن سەزگۈ ئەزالىرىنىڭ بولۇشىلا كۇپايە قىلمايدۇ، ئۇنى تونۇپ يېتىش ئۈچۈن مۇئەييەن تەپەككۇر شەكلى لازىم بولىدۇ. ئىنسان دۇنيانىڭ مەنبەسىنى تەپەككۇر ئارقىلىق بايقايدۇ. 2. ئەپلاتون ۋە سوقرات ئۇستازى سوقراتنىڭ ھاياتى ۋە ئۆلۈمى ئەپلاتوننىڭ پەلسەپە ئىدىيەسىگە چوڭقۇر تەسىر كۆرسەتكەن. سوقرات ئاجايىپ سېھرىي كۈچكە ئىگە ئادەم بولۇپ، بىر تۈركۈم باي ئافىنا ياشلىرىنى ئەتراپىغا يىغقان ئىدى. ئۇ ھېچنەرسە يېزىپ قالدۇرمىغان. بىراق، مەيدان ۋە دوقمۇشلاردا سۆزلىگەن نۇتۇقلىرى ئۇنىڭ تەسىرىنى يىراقلارغا يايغان. ئۇ: «مەندە سۆزلىگۈدەك تەلىمات يوق» دەيتتى. بىراق، ئەتراپتىكى ئادەملەرگە ئۆتكۈر سوئاللارنى قويۇش ئارقىلىق ئۇلارنىڭ ۋاپا، ئادالەت ياكى ئەخلاق جەھەتتىكى نادانلىقلىرىنى كۆرسىتىپ قوياتتى. ئەپلاتون ياش ۋاقتىدىلا، سوقرات شەھەردىكى ياشلارنى زەھەرلىگەن، شەھەرنىڭ ئىلاھىغا ئېتقاد قىلمىغان دەپ قارىلىپ، ئۆلۈمگە ھۆكۈم قىلىنغان. سوقرات ئافىنانىڭ جازا ئادىتى بويىچە ئوغا ئىچكۈزۈپ ئۆلتۈرۈلگەن. ئەپلاتون سوقراتنى بىر سۆھبەتچى شەكلىدە ئوتتۇرىغا چىقىرىش ئارقىلىق گويا سوقراتنى تىرىلدۈردى. بىراق، ئەپلاتوننىڭ قەلىمىدىكى سوقرات پىكىر جەھەتتىن ئەسلىدىكى سوقراتقا ئوخشىماسلىقى مۇمكىن. ئەپلاتوننىڭ ئەسەرلىرىدىكى دىيالوگلار بەئەينى ئەمەلىي سۆھبەت خاتىرىسىگە ئوخشاپ كېتەتتى. ئەپلاتون «غايىۋى دۆلەت»نى يازغاندا، سوقرات ئەپلاتون ئىدىيەسىنىڭ ۋاكالەتچىسىگە ئايلىنىپ كەتكەن. «غايىۋى دۆلەت»تە ئەپلاتوننىڭ ئىككى خىل يېزىقچىلىق ئۇسلۇبى ئەكس ئەتكەن ئىدى. كىتابنىڭ بىرىنچى بۆلىكىدە، سوقراتنىڭ دوستلىرى بىلەن قىلغان پاراڭلىرى بېرىلگەن، خۇددى سەھنە ئەسىرىنىڭ بىرىنچى پەردىسىدىكىدەك بىزگە ھېكايىنىڭ ئارقا كۆرۈنۈشى ۋە كىشىلەرنىڭ ئىنكاسلىرىنى تاپشۇرىدۇ. كىتابنىڭ كېيىنكى بۆلەكلىرىدە، دىيالوگ شەكلى ئىزچىللاشقان بولۇپ، بىز پەقەت ئەپلاتوننىڭلا ئاۋازىنى ھېس قىلىمىز، باشقىلار پەقەت ئىنكاسچى خالاس. 3. سىراسماخوس بىلەن گىلاۋكون «غايىۋى دۆلەت»نىڭ ئاساسلىق مەزمۇنى سىراسماخوس (Thrasymakhos) ۋە گىلاۋكون (Glaucon) ئوتتۇرىغا قويغان سوئاللار بويىچە قانات يايغان. سىراسماخوسنىڭ قارىشىچە، ئادالەت بىر نىقاب بولۇپ، كۈچلۈكلەرنىڭ مەنپەئەتىنى پاناھىغا ئالىدۇ، ھوقۇق ھەممىنى توغرىغا ئايلاندۇرىدۇ. ئادالەت كۈچلۈكلەر بېكىتكەن مەنپەئەت پىرىنسىپىغا بويسۇنىدۇ. خۇسۇسىي پائالىيەت نۇقتىسىدىن قارىغاندا، ئادالەتسىزلىك ئۈچۈن تۆلەنگەن بەدەل تېخىمۇ كۆپ بولىدۇ، بۇ خىل تىپتىكى ئادەملەر ئومۇمەن خۇشال ئۆتىدۇ. گىلاۋكون تېخىمۇ ئاشۇرۇۋېتىدۇ. ئۇنىڭچە، ئادىل ئىش قىلغانلار پەقەت ئۆزلىرىنى نىقابلاش ئۈچۈن شۇنداق قىلغان. رىۋايەتلەردىكى گوگىس (Gyges)تىن كۆرۈش مۇمكىنكى، ئەگەر بىر ئادەم ئۆزىنى يۇشۇرۇپ قالالايدىغان ئۈزۈككە ئېرىشسە، ئۇ ئۆزىنى ئادىل ئىش قىلىشقا ئۈندەيدىغان تۈرتكىدىن ئايرىلغان بولىدۇ. چۈنكى، ئۈزۈك ئۇنىڭ جىنايىتىنى يۇشۇرۇپ، جازادىن قۇتقۇزۇپ قالىدۇ. گىلاۋكون مۇنداق بىر تەسەۋۇرنى قىلىدۇ: بىر ئادىل ئادەم باشقىلار تەرىپىدىن ئادالەتسىز دەپ قارالدى، ئۇ بىچارە نۇرغۇن جاپا تارتىپ، ئاخىرى ئۆلۈمگە مەھكۇم بولدى، ھاياتىدىن تىلغا ئالغۇدەك ئىش قالمىدى. يەنە بىر مەككار ئادەم باركى، ھەمىشە ئۆزىنى ئادىل قىلىپ كۆرسىتەلەيدۇ. بىراق، پۇرسەت تاپقان ھامان رەزىللىك قىلىدۇ. ئۇ شادىمان ياشاپ، باشقىلارنىڭ ھۆرمىتىگە سازاۋەر بولىدۇ. دېمەك، ئادىل ئادەم مۇناسىپ جاۋابقا ئېرىشەلمەيدۇ. سوقرات ئادىل ئادەملەرنى ئاقلىماقچى بولىدىكەن، ئۇ مەككارلارنىڭ ئىشىنىڭ رېئاللىقنىڭ تولۇق تەرىپى ئەمەسلىكىنى كۆرسىتىپ بىرەلىشى كېرەك، بولىدۇ. سوقرات كىتابنىڭ كېيىنكى قىسىملىرىدا ئادىللىقنىڭ ئاقىۋىتىنىڭ ياخشى بولىدىغانلىقىنى كۆرسىتىشكە تىرىشتى ۋە ئۆرنەكلەرنى كۆرسەتتى. ئۇ دېدىكى، ئادالەت ماھىيەت جەھەتتىن ئەرزىيدىغان ئىش، ئاقىۋەت جەھەتتىن ياخشى ئىش. 4. شەخس ۋە دۆلەت گەرچە «غايىۋى دۆلەت» دېگەن بۇ ئەسەر سىياسىي پەلسەپىگە دائىر ئەسەر، ئۇنىڭدا ئەپلاتوننىڭ ئوتوپىيەلىك دۆلىتىنى قانداق باشقۇرۇش مەسىلىسى سۆزلەنگەن دېيىلسىمۇ، ئەمما بۇ سۆزلەر شەخسىي ئەخلاق مەسىلىسىنى تېخىمۇ ئېنىق چۈشىنىش ئۈستىگە قۇرۇلغان. «ئادالەت دېگەن نېمە، ئۇنى قوغلىشىشقا ئەرزىمدۇ؟ » دىگەن مەسىلىگە ئەپلاتون بەكرەك كۆڭۈل بۆلگەن. بۇ يەردە «ئادالەت» دېگەن سۆزنىڭ ئىشلىتىلىشى كىشىگە تەبىئىي بولمىغاندەك تەسىرات بېرىدۇ. شۇنداق بولسىمۇ، يۇنانچىدىكى «Dikaiosune» دىگەن سۆزنى «ئادالەت» دەپ ئالساق، ئەڭ مۇۋاپىق بولىدۇ. بۇ سۆزنىڭ ئاساسىي مەنىسى «توغرا ئىش قىلماق» دېگەن بولىدۇ. ئەپلاتون «كىشىلىك دۇنيادىكى ئەڭ ياخشى تۇرمۇش شەكلى قانداق بولۇشى كېرەك؟ » دېگەن مەسىلىگە ئەڭ كۆڭۈل بۆلگەن. ئەپلاتون «دۆلەت مۇقەررەر رەۋىشتە شەخسكە ئالاقىدار بولىدۇ» دەپ ئىشەنگەچكە، دۆلەتنىڭ تەشكىلىي فورمىسىغا ناھايىتى دىققەت قىلغان. ئۇنىڭچە، ئادالەتنى تەتقىق قىلىپ، ئۇنى دۆلەت دائىرىسىدە ھەل قىلىپ بولغاندىن كېيىن، شەخسكە تەدبىقلاش توغرا بولاتتى. خۇددى يىراقنى كۆرەلمەسلىك كېسىلىگە گىرىپتار بولغان كىشى يوغان خەتلەرنى ئاسان كۆرگەندەك، ئادالەت ئۇقۇمىنى دۆلەت تەشكىلىدىن ئىبارەت چوڭ دائىرىدە مۇزاكىرە قىلغاندا، ئۇنىڭ ماھىيىتىنى ئاسان كۆرۈپ يەتكىلى بولىدۇ. 5. ئىش تەقسىماتى بىر ئادەم يالغۇز ئۆتەلمەيدۇ، ھەمكارلىشىش ۋە ئورتاق تۇرمۇش كەچۈرۈشنىڭ ئەۋزەل تەرەپلىرى كۆپ. توپلام ھالىتىدە ھەركىم ئۆزىگە يارىشا ئىشنى قىلسا ئەھمىيەتلىك بولىدۇ. ھۈنەرۋەن ھۈنىرىنى قىلسا، دېھقان يېرىنى تېرىسا مۇۋاپىق بولىدۇ. ئەمگەك قوراللىرىنى ياساشتا ھۈنەرۋەن دېھقاندىن پىششىق بولىدۇ. بۇ قائىدە بارلىق كەسپىي ساھەلەرگە چۈشىدۇ. ماھارەت ئەمەلىيەت ئارقىلىق پىشىپ يېتىلىدۇ. دۆلەتنىڭ بارلىققا كېلىشى ۋە ئەمگەكنىڭ كەسىپلىشىشى بىلەن كىشىلەر تاجاۋۇزنى توسۇپ، دۆلىتىنى قوغداش ئۈچۈن مۇنتىزم ئارمىيەگە مۇھتاج بولدى. ئەپلاتوننىڭ قارىشى بويىچە بولغاندا، دۆلەتنىڭ قوغدىغۇچىلىرى خۇددى ئۆي باقىدىغان ئىتتەك كۈچلۈك ھەم باتۇر بولۇشى كېرەك. ئۇلاردا پەيلاسوپلارچە خاراكتېر بولۇشى كېرەك. «غايىۋى دۆلەت»نىڭ مۇھىم سەھىپىلىرى دەل قوغدىغۇچىلارنى يېتىشتۈرۈشكە بېغىشلانغان. 6. ھۆكۈمرانلار، ياردەمچىلەر ۋە ئەمگەكچىلەر ئەپلاتون قوغدىغۇچىلار تائىپىسنى ئىككى تۈركۈمگە ئايرىيدۇ: بىرى، ھۆكۈمرانلار؛ يەنە بىرى، ياردەمچىلەر. ھۆكۈمرانلار سىياسىي ئىمتىيازغا ئىگە بولۇپ، مۇھىم قارارلارنى چىقىرىدۇ. ياردەمچىلەر (ئەركانلار) بولسا ھۆكۈمرانلارغا ياردەملىشىدۇ ۋە سىرتقى خەۋپنىڭ ئالدىنى ئالىدۇ. ئۈچىنچى بىر تۈركۈممۇ باركى، ئۇلار ئەمگەكچىلەر بولۇپ، ئۇلار تۇرمۇش لازىمەتلىكلىرىنى ئىشلەپچىقىرىدۇ. ئەپلاتۇن ئەمگەكچىلەرگە ئانچە قىزىقىپ كەتمەيدۇ، ئۇ دىققىتىنى قوغدىغۇچىلارغا قارىتىدۇ. ھۆكۈمرانلار ئۆزلىرىنى مۇئەييەن ساھەگە ئاتىيالايدىغان كىشىلەردۇر. چۈنكى، ئۇلار بۇ ساھەنى جەمئىيەتكە ئىنتايىن پايدىلىق، دەپ قارايدۇ. شۇڭا، ئۇلار ھۆكۈمران بولۇپ تاللانغان. ئەپلاتون ھۆكۈمرانلىققا ماس كەلمەيدىغان كىشىلەرنى شاللاش ئۈچۈن بىر خىل سىناقنى تەۋسىيە قىلغان، بۇ سىناقتا خۇسۇسىي مەئىشەتكە بېرىلىپ كېتىدىغان ئادەملەرنىڭ ۋە ئۇلارنىڭ تۈرلۈك ئېزىتقۇلارغا بولغان ئىنكاسى چۈشىنىلگەن بولۇشى كېرەك. ئەلۋەتتە، بۇ تۈركۈمدىكى كشىلەر ئاز بولىدۇ. قوغدىغۇچىلارنىڭ خۇسۇسى مۈلۈكىنىڭ بولۇشىغا رۇخسەت قىلىنمايدۇ، ئۇلارنىڭ پەرزەنتلىرىمۇ باراۋەر مۇئامىلىگە ئۇچرىشى كېرەك. ئەپلاتۇن ئائىلىگە نىسبەتەن بىرقەدەر رادىكال بولغان رېتسىپنى تەۋسىيە قىلىدۇ. ئۇنىڭچە، دۆلەت قارىمىقىدىكى يەسلىلەر ئائىلىنىڭ رولىنى ئېلىشى كېرەك. بۇ يەردە بالىلار كېلىپ چىقىشىنىڭ قانداق بولۇشىدىن قەتئىينەزەر، باراۋەر مۇئامىلىدىن بەھرىمان بولىدۇ. بۇنداق شارائىتتا ئۆسۈپ-يېتىلگەن بالىلار دۆلەتكە سادىق بولىدۇ، ئائىلە ئەزالىرىغىمۇ ساداقەتسىزلىك قىلمايدۇ. ئەپلاتون ھەتتا جىنسىي تۇرمۇشقىمۇ بەلگىلمە چىقارغان. ئۇنىڭچە، پۇقرالار چەك تارتىش ئارقىلىق جۈپتىنى تېپىپ، بايرام كۈنلىرىدە بىللە بولۇشى كېرەك. لايىق ئىزدىگۈچلەرگە بۇ قائىدىنى قوبۇل قىلدۇرۇش كېرەك. ئەمەلىيەتتە، ھۆكۈمرانلار مۇنەۋۋەر تۈركۈملەرنىڭ ئەۋلاد قالدۇرۇشىنى ئويلاپ، چەكنىڭ نەتىجىسىنى ئۆزلىرى بېكىتىپ بولغان بولىدۇ. ئەپلاتوننىڭ غايىۋى دۆلىتىدە سۈپەتلىك تۇغۇش ئۇقۇمىمۇ بار بولۇپ، ئۇنى قاۋۇل، باتۇر ئەۋلادلارنى بارلىققا كەلتۈرۈش ئۈچۈن يولغا قويۇش كېرەك ئىدى. بالىلار تۇغۇلغان ھامان ئاتا-ئانىسىدىن ئايرىلىپ، مەخسۇس خادىملارنىڭ تەربىيەسىگە تاپشۇرۇلۇشى كېرەك. تۆۋەن قاتلاملىق قوغدىغۇچىلار ۋە ئەمگەكچىلەرنىڭ ھەرقانداق «كەمتۈك» بالىلىرى تاشلىۋېتىلىدۇ. 7. ئاياللارنىڭ رولى ئەپلاتون «غايىۋى دۆلەت»تە نۇرغۇن تەكلىپلەرنى بەرگەن. بۇلارنىڭ ئىچىدە تاللاپ تۇغۇش ۋە مەجرۇھ بوۋاقلارنى ئۆلتۈرۈۋېتىش كەبى رەھىمسىز ۋە ئاشقۇن تەكلىپلەر بولمىسا كېرەك. ئەپلاتون زامانداشلىرىدىن پەرقلىق ھالدا ئاياللارمۇ ئەرلەرگە ئوخشاشلا تەلىم-تەربىيە ئېلىشى، ئەرلەرگە ئوخشاشلا ئۇرۇشقا قاتنىشىشى، ئىپادىسى ئالاھىدە بولغان ئاياللار قوغدىغۇچى قىلىپ تاللىنىشى كېرەك، دېگەنلەرنى تەشەببۇس قىلغان. ئەمما ئۇ يەنە تۈرلۈك ئىشلاردا ئەرلەر يەنىلا ئاياللاردىن ياخشىراق، دەپ قارىغان. ئۇنىڭ تەۋسىيەلىرى ئەينى دەۋرنىڭ ئۆزىدىلا چەكتىن ئاشقان گەپلەر تەرىقىسىدە چۈشىنىلگەن. چۈنكى ئەپلاتوننىڭ زامانىدا ئوتتۇراھال تەبىقىدىكىلەرنىڭ ئاياللىرى ئۆيلىرىگە بەنت بولاتتى. 8. مېتاللار توغرىسىدىكى ئەپسانە بىر دۆلەتنىڭ غالىبىيىتى پۇقرالارنىڭ دۆلەتكە بولغان ساداقىتى ۋە بىر-بىرىگە بولغان ساداقىتى بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولىدۇ. ئەپلاتون ھەرقايسى ئىجتىمائىي تەبىقىلەرنى ئۆزلىرىنىڭ شەجەرىسى توغرىسىدىكى ئەپسانىلەرگە ئىشىنىشكە ئىلھاملاندۇرغان. «چوڭقۇر مەنىلىك ئەپسانە» (بەزىدە «ئېسىل تولۇقلىما» دەپمۇ ئېلىندۇ) دېگەن ئىبارىنىڭ مەنىسى مۇنداق بولىدۇ: ھەر بىر شەخس مۇئەييەن باشلانغۇچ يىلتىزدىن كەلگەن بولىدۇ. ئۇنىڭ ئۆسۈپ-يېتىلىشىگە ئائىت ئەسلىمە ۋە تەربىيەتلەر ئەلۋەتتە يوق گەپتۇر. بارلىق پۇقرالار قېرىنداش بولۇپ، ئۇلارنى يەر ئانىنىڭ پەرزەنتلىرى دېيىش كىشىلەرنى ۋەتەنگە ۋە بىر-بىرىگە ساداقەتمەن قىلىپ يېتىشتۈرىدۇ. ئەپسانىدە يەنە مۇنداق مەزمۇنمۇ بار: ياراتقۇچى ئادەملەرنى ياراتقاندا ئۇلارنىڭ خۇرۇچىغا مېتاللارنى قوشۇۋېتىدىكەن، يەنى ھۆكۈمرانلارنىڭ ۋۇجۇدىغا ئالتۇن، ئەركانلارغا كۈمۈش، ئەمگەكچىلەرگە مىس ياكى تۆمۈرلەرنى ئارىلاشتۇرۋېتىدىكەن. تەڭرى ھۆكۈمرانلارنى بالىلارنىڭ مىجەزىدىكى مېتاللارنىڭ تەركىبىنى ئېنىقلاپ كۆرۈشكە بۇيرۇيدىكەن، ئەگەر تەركىبىگە مىس ياكى تۆمۈر ئارىلىشىپ قالغان بالىلار ئالتۇن خاراكتېرلىك ئاتا-ئانىلارنىڭ ئۆيىدە تۇغۇلۇپ قالغان بولسا، ئاتا-ئانىلار ئۇلارغا رەھىم قىلماي ئەمگەكچىلەر قاتارىغا قوشۇۋېتىشى كېرەك. ئەگەر بىر ئەمگەكچىنىڭ بالىسىدا ئالتۇن ياكى كۈمۈشنىڭ بارلىقى بايقالسا، ئۇنى ھۆكۈمرانلار ياكى ئەركانلاردىن قىلىپ تەربىيەلەش لازىم. بۇنداق ئەپسانە كىشىلەرنىڭ ساداقەتمەنلىكىنى تەربىيەلەشتە پايدىلىق بولۇش بىلەن بىر ۋاقىتتا، يەنە كىشىلەرنى ئۆزىنىڭ تۇرمۇشتىكى ئورنىغا قانائەت قىلىدىغان ئاڭغا ئىگە قىلاتتى. ئەپسانىنىڭ روھى بويىچە بولغاندا، سېنىڭ قايسى سىنىپقا تەۋە بولۇشۇڭ تاشقى ئامىللار تەرىپىدىن بەلگىلەنگەن بولىدۇ. 9. ئادىل دۆلەت ۋە ئادىل شەخس ئەپلاتوننىڭ قەلىمىدىكى غايىۋى دۆلەت مۇكەممەل بولغاچقا، بۇنداق دۆلەت پاراسەت، جەسۇرلۇق، ئاڭلىقلىق ۋە ئادىللىق تەبىئىتىگە ئىگە بولاتتى. ئۇنىڭچە، ھەرقانداق مۇكەممەل دۆلەتتە بۇ تۆت پەزىلەت بولۇشى كېرەك ئىدى. پاراسەت ھۆكۈمرانلارنىڭ دۆلەت مەنپەئەتى ئۈچۈن دانا قارار چىقىرىشىغا پايدىلىق. جەسۇرلۇق بولسا ئەركانلار (ھۆكۈمراننىڭ ياردەمچىلىرى) غا قارىتىلغان بولۇپ، دۆلەتنى قوغداشتا زۆرۈر ئىدى. ئاڭلىقلىق ھەرقايسى تەبىقىلەر ئوتتۇرىسىدىكى گارمۇنىيەدىن كەلگەن بولۇپ، كۆپ ساندىكى كىشىلەرنىڭ تىزگىنلىگۈسىز ھاۋايى-ھەۋەسلىرى ھۆكۈمراننىڭ سىياسىتى ئارقىلىق تەرتىپكە سېلىندۇ. ئادىللىق ھەر بىر ئادەمنىڭ ئىش بېجىرگەن چاغدىكى ۋىجدانىغا قارىتىلغان. جەمئىيەتتە ئۇياق-بۇياققا يۆتكىلىپ يۈرۈشنى ئارزۇ قىلىدىغانلار دۆلەتنىڭ مۇقىملىقى ئۈچۈن يوشۇرۇن تەھدىت. غايىۋى دۆلەت ئۈچ تەبىقىدىن تۈزۈلگەن بولۇپ، ئۇلارنىڭ ئارىسىدىكى گارمونىك مۇناسىۋەتتە يۇقىرىقى تۆت خىل پەزىلەت ئايان بولىدۇ. ئەپلاتون تەكىتلەيدۇكى، ھەر بىر ئادەم ئۈچ تەبىقىنىڭ بىرىگە مەنسۇپ بولىدۇ. پاراسەت، جەسۇرلۇق، ئاڭلىقلىق ۋە ئادىللىق كەبى پەزىلەتلەر ئاشۇ ئۈچ تەبىقە ئوتتۇرىسىدىكى ماس ھەمكارلىق ئارقىلىق گەۋدىلىندۇ. 10. روھىيەتنىڭ ئۈچ تەركىبىي قىسىمى «روھىيەت» دېگەن ئىبارە مەنىۋىيلىكنى كۆرسىتىدۇ. ئەپلاتون روھ ئۆلمەيدۇ، دەپ قارىسىمۇ، ئۇ تەسۋىرلىگەن روھىيەتنىڭ ئۈچ تەركىبىي قىسىمى ئادەمنىڭ ۋۇجۇدىدىن ئايرىلغان جان ئۇقۇمىغا ئوخشىمايدۇ، ھەتتا جىسمانىيەتتىن تامامەن پەرقلىق بولغان ھېلىقى روھلارغىمۇ ئوخشىمايدۇ. ئەپلاتۇننىڭ ئىشتىياقى كۆپرەك مۇددىئا پىسخولوگىيەسىگە ياتىدۇ. روھىيەتنىڭ ئۇ بۆلگەن تەركىبىي قىسىمى ئىدراك، مەنىۋىيەت ۋە ھەۋەستىن ئىبارەت. ئىدراك (پاراسەت مەنىسىدە) غايىۋى دۆلەتتىكى ھۆكۈمرانلارنىڭ رولىغا ماس كېلىدۇ. ئىدراك خۇددى ھۆكۈمرانغا ئوخشاشلا ھەممە ئادەمگە بەخت كەلتۈرىدۇ، ئىدراك ھەرگىز ئۆزىنىڭ پايدىسىنى مەركەز قىلمايدۇ. ئۇ ئەڭ ياخشى ئاقىۋەتكە ئەڭ ئەپچىل چارە بىلەن ئېرىشىشنى پىلانلاش لاياقىتىگە ئىگە. ئۇ ھەقىقەتنى سۆيىدۇ. مەنىۋىيەت كىشىلىكنىڭ بىر تەركىبىي قىسىمى بولۇپ، ئۇ ئادەملەرنىڭ پائالىيىتىگە ھېسسىيات جەھەتتىكى تۈرتكىنى ئاتا قىلىدۇ. ئۇ غەزەبلىنىش، نەپرەتلىنىش ۋە ياخشى كۆرۈش خۇسۇسىيەتلىرىگە ئىگە. ھېسسىيات مۇۋاپىق تەربىيەگە ئىگە قىلىنسا، باتۇرلۇق ۋە قەيسەرلىكنىڭ مەنبىئى بولالايدۇ. مەنىۋىيەت ئەركانلارنىڭ رولى بىلەن ماس كېلىدۇ. ھاۋايى-ھەۋەس، يەپ-ئىچىش، شەھۋەت قاتارلىقلار ئالاھىدە ئىشلارغا بولغان ئېھتىياج بولۇپ، ئىدراك بىلەن توقۇنۇشۇپ تۇرىدۇ. ئەپلاتونچە بولغاندا، ئادەم روھىيىتىنىڭ بۇ ئۈچ تەركىبىي قىسىملىرى ئوتتۇرىسىدىكى پاسىلنى ساقلاپ ياشىشى كېرەك. ھەۋەس ئەمگەكچىلەر ئالىدىغان رولغا ماس كېلىدۇ. پاراسەت، جەسۇرلۇق، ئاڭلىقلىق، ئادىللىق كەبى تۆت پەزىلەت دۆلەتتە ۋە شەخستە ئوخشاشلا نامايەن بولۇشى كېرەك. ئاقىل ئادەم ئەقىلگە تايىنىپ قارار چىقىرىدۇ. جەسۇر ئادەم خەۋپكە يولۇققاندا، مەنىۋىيەتتىن كۈچ ئالىدۇ. مەنىۋىيەت بىلەن ئىدراك بىر-بىرىگە باغلانغان بولىدۇ. ئاڭلىق ئادەم ئىدراكىي پەرھىزلەرگە ئەمەل قىلىپ، ھاۋايى- ھەۋەسلەرنى باسىدۇ. ئادىل ئادەم ئىش قىلغاندا، روھىيەتنىڭ ھەممە بۆلەكلىرىنى ئىناق ھالەتكە كەلتۈرىدۇ. قالغان بۆلەكلەر ئىدراكقا بويسۇنۇپ، تېگىشلىك رولىنى ئۆتەيدۇ. دېمەك، شەخىسنىڭ ۋۇجۇدىدىكى ئادىللىق بىر خىل پىسخىك گارمونىيەدۇر. ئادىللىق ماھىيەت جەھەتتىن قىممەتنىڭ شەرتىدۇر، قائىدە-پىرىنسىپ دەل مۇشۇنداق يەردىدۇر. 11. پەيلاسوپ ئىلىگ (پادىشاھ) ئەپلاتون دۆلەتنىڭ ئادالىتىنى باھانە قىلىپ تۇرۇپ شەخسنىڭ مەسىلىسىنى يورۇتماقچى بولغان بولسىمۇ، ئۇنىڭ كۆڭۈل بۆلىدىغىنى ئۆزى قۇرۇپ چىققان ئوتوپىيەلىك دۆلەتتىن ئىبارەت. ئۇ بىر خىل سىياسىي تۈزۈم قانداق ئەمەلگە ئاشىدۇ، دېگەن مەسىلىگە كەلگەندە، ئۈمىدىنى پەيلاسوپلارغا باغلايدۇ. ئۇ ئۆزگىچە بىر تەمسىل ئارقىلىق بۇ ئاجايىپ تەۋسىيەنى ئاقلايدۇ. بىر كېمە بار بولۇپ، ئۇنىڭ كاپىتانىنىڭ كۆزى يىراقنى كۆرەلمەيدۇ، ئۇنىڭ قۇلىقى پاڭ، قول ئاستىدىكى ماتروسلارنى چۈشىنىپ كەتمەيدۇ. ماتروسلار «رولنى كىم تۇتۇشى كېرەك» دېگەننى تالىشىدۇ، ئارىسىدىن ھېچكىم دېڭىز ئىشلىرى ئۈستىدە ئىزدەنمەيدۇ، ئۇلار دېڭىزچىلىقنى ئوقۇتۇش ئارقىلىق ئۆگىتىدىغان نەرسىمىدى، دەپ ئويلايدۇ. گۇرۇھلار كېمە باشقۇرۇشنى تالىشىدۇ. غەلىبە قىلسا، پالوبىدا سەكرىشىپ ئويناپ، دېڭىزچىلىقنى ساياھەت دەرىجىسىگە چۈشۈرۈپ قويىدۇ. دېڭىزچىلىق ئۈچۈن ئېيتقاندا، يۇلتۇزلار ۋە ھاۋارايىنى ئىگىلەشنىڭ زۆرۈرلۈكىنى ھېس قىلمايدۇ. ئۇلارنىڭ دېڭىزچىلىرى يۇلتۇزلارغا قاراپ بىلجىرلايدىغان لاياقەتسىزلەردۇر. ئەپلاتون دەۋرىدىكى مەۋجۇت دۆلەت بەئەينى لاياقەتسىز ماتروسلارنىڭ باشقۇرۇشىدىكى كېمىگە ئوخشايدۇ. كېمە لاياقەتلىك دېڭىزچىلارنىڭ قولىدىلا بىخەتەر بولىدۇ. پەيلاسوپ گەرچە بىر پەلسەپە ئەھلى بولسىمۇ، دۆلەت باشقۇرۇش جەھەتتىكى بىلىمگە ئىگىدۇر. ئەپلاتوننىڭ ئىدىيالى (كۆلەڭگە تەلىماتى) پەيلاسوپلارنىڭ دۆلەت باشقۇرۇش لاياقىتىگە ئىگە ئىكەنلىكىنى ئىلگىرى سۈرىدۇ. 12. شەكىل نەزەرىيەسى ماقالىمىزنىڭ بېشىدىلا «ئۆڭكۈر» دېگەن تەمسىل ھەققىدە توختالغان ئىدۇق. ئەپلاتۇن بۇ ئارقىلىق ئىنسانلارنىڭ مۇھىتىنى سۈرەتلەپ بەرگەن ئىدى. ئۇنىڭچە، نۇرغۇن كىشىلەر يۈزەكى تەسىرات بىلەنلا قانائەتلىنىپ ئۆتىدۇ، بۇ تەسىرات دەل ئوتنىڭ شولىسىدا ئۆڭكۈر تېمىغا چۈشكەن كۆلەڭگىدۇر. پەيلاسوپلار ھەقىقەتنى سۆيگەنلىكى ئۈچۈن رېئال دۇنيادىن بىلىم ئىزدەپ، ئۆڭكۈرنىڭ سىرتىغا چىقىدۇ ۋە شەكىلگە (ئۇقۇمغا) يۈزلىنىدۇ.[②] شەكىل تەلىماتى «غايىۋى دۆلەت»تە چىقىدىغان سوقرات تەرىپىدىن ئوتتۇرىغا قويۇلغان بولسىمۇ، بۇنى كىشىلەر ئەپلاتوننىڭ تۆھپىسى دەپ قارايدۇ. ئادەتتە، «ئەپلاتونچىلىق» (پىلاتونىزم) دېيىلگەندە، دەل مۇشۇ مەزمۇن كۆزدە تۇتۇلىدۇ. بىز ئۇ دېگەن شەكىلنى چۈشىنىش ئۈچۈن مۇنۇ مىسالغا دىققەت قىلىشىمىز كېرەك: دۇنيادا ھەر خىل كارىۋات بار، ئۇلارنىڭ بەزىسى قوش كىشىلىك، بەزىسى يەككە كىشىلىك، بەزىسى پۇتلۇق كارىۋات. بۇ كارىۋاتلار بىردەك ھالدا كاللىدىكى كارىۋات بىلەن، يەنى ئۇقۇم سۈپىتىدىكى كارىۋات بىلەن باغلىنىشلىق بولىدۇ. بۇ ئىدىيال ھالەتتىكى، شەكلەن كارىۋات بولۇپ، ھەقىقەتەن مەۋجۇت. تۇرمۇشتىكى كارىۋاتلار ئىدىيەدىكى مۇكەممەل كارىۋاتنىڭ مۇكەممەل بولمىغان نۇسخىلىرىدۇر. بۇ كارىۋاتلار تەسىراتقا كىرىدۇكى، ماھىيەتنىڭ ئۆزى ئەمەس. شۇڭلاشقا، بىز كارىۋات ئۇقۇمى ھەققىدىكى ھەقىقىي بىلىمگە ئېرىشەلەيمىز، «ئەمەلىي كارىۋات» ھەققىدىكى ھەر قانداق ئۇچۇر پەقەت نۇقتىئىنەزەردىن ئىبارەتكى، بىلىم ئەمەس. بىز تۇرۇۋاتقان بۇ دۇنيا توختىماي ئۆزگىرىپ تۇرىدۇ، پەقەت ئۇقۇم (ئىدىيال) دۇنيالا زاماندىن خالىي بولىدۇ ۋە تۇراقلىق بولىدۇ. پەيلاسوپلار ئەقىل- پاراسەتنى سۆيىدىغان كىشىلەر بولغاچقا، ئۇقۇم دۇنياسىغا بارىدىغان يولنى تاپالايدۇ. شۇڭا ئۇلار ئىدىيە ئارقىلىق بىلىمگە ئېرىشىش ئىمكانىيىتىگە ئىگە بولىدۇ. چۈشەنچىلەر بىزنى تەسىراتتىن ئىبارەت كاتىگورىيەگە بەنىت قىلىدۇ. ئەپلاتون گەرچە دۇنيادىكى شەيئىلەرگە ئۇيغۇن بولغان ئىدىيال (ئۇقۇم) نى ئېنىق تەسۋىرلەپ بەرمىگەن بولسىمۇ، ئەمما ئۇ «ياخشىلىق» ھەققىدىكى بىرەر ئىدىيال (مەنبە) نىڭ بارلىقىغا قەتئىي ئىشىنەتتى. ياخشىلىق پەيلاسوپلارنىڭ بىلىم ئىزدەشتىكى ئاخىرقى مەقسىتى. ئەپلاتون ئۆزىنىڭ بۇ پىكىرىنى قۇياشنى مىسال قىلىش ئارقىلىق ئىلگىرى سۈرىدۇ. قۇياش ئادەملەرگە شەيئىلەرنى كۆرسىتىدۇ ۋە شەيئىلەرنى يېتىلدۈرىدۇ. ياخشىلىق ئادەمنىڭ كۆڭۈل كۆزىنى كۆرىدىغان قىلىدۇ ۋە شەيئىلەرنىڭ ماھىيىتىگە يېتىدىغان قىلىدۇ. ئەگەر ياخشىلىق ئىدىيالى (ئۇقۇمى) بىزنىڭ يولىمىزنى يورۇتۇپ تۇرمىغان بولسا، بىز تەسىرات بىلەن كۆزقاراش ئوتتۇرىسىدىكى غۇۋالىق ئىچىدە تېنەپ يۈرگەن بولاتتۇق. بىز ياخشىلىق نۇرى ئىلكىدە تۇرمۇش ھەققىدە بىلىملەرنى جۇغلاشقا مۇۋەپپەق بولالايمىز. 13. ئادالەتسىزلىك مىساللىرى ئەپلاتون بىزگە، ئادىل دۆلەت «ھەرقايسى تەبىقىلەر ئۆزلىرىنىڭ جايىنى تاپالىغان» دۆلەتتۇر، بىر ئادىل كىشىمۇ «ھەرخىل تۈرتكىلەرنى ئۆزئارا ماسلاشتۇرالىغان» كىشىدۇر، دەپ قەيىت قىلغان ئىدى. ئۇ دۆلەت ۋە شەخستىكى ئادىل بولمىغان تۆت خىل دۆلەت تىپى ۋە بۇلارغا لايىق كىشىلەر تىپىنى مۇھاكىمىگە ئالدى. بۇ تۆت خىل ئادالەتسىز دۆلەت تىپى مۇنۇلار: تېموكراتسىيەلىك (تېموكراتىك) ھاكىميەت[③]، ئولگارىخ ھاكىميەت[④]، دېموكراتىك ھاكىمىيەت، ئىستىبدات (مۇستەبىت) ھاكىمىيەت. تېموكراتىك ھاكىمىيەت ھەربىي ئىشلاردىكى شەرەپ ئىگىلىرىگە تاپشۇرۇلغان ھاكىمىيەت بولۇپ، بۇنىڭغا سىپارتا (sparta)نى مىسال قىلىش مۇمكىن. ئولگارىخ ھاكىميەتتە پۇل ۋە بايلىق ئەخلاقنىڭ سىمۋولى بولۇپ قالىدۇ. دېموكراتىك ھاكىمىيەتتە ھەممە ئادەم دۆلەت ئىشلىرىغا ئارىلىشىدىغان بولىدۇ. ئىستىبدات ھاكىمىيەتتە ھۆكۈمرانلارنىڭ ھوقۇقى مۇتلەق بولىدۇ. ئەپلاتون يەنە دۆلەت بىلەن شەخس ئوتتۇرىسىدىكى ماس مۇناسىۋەتنى چۈشەندۈرۈپ ئۆتىدۇ. ئۇ دېموكراتىك ھاكىمىيەت ھەققىدە توختالغاندا، بۇنداق ھاكىمىيەت ھۆكۈمرانلارنى تەربىيەلەشكە سەل قارايدۇ، دەپ ئەسكەرتكەن ئىدى. ئەپلاتونچە بولغاندا، ھۆكۈمرانلارنى تەربىيەلەش ئادالەتلىك دۆلەتتىكى تۈپ ئامىلدۇر. دېموكراتىك دۆلەتتە بولسا، ھۆكۈمرانلار خەلقنىڭ دوستى سۈپىتىدە تەربىيىلەنگەن. دېموكراتىيە تۈزۈمىگە ماس كېلىدىغان كىشىلەر خۇددى غايىۋى دۆلەت تەسۋىرىدىكىدەك خۇشاللىقتىن ئومۇميۈزلۈك بەھرىمان بولىدۇ. بۇ خۇشاللىقنىڭ بەزىسى ياخشىلىق نىيىتىنى، بەزىسى يامانلىق نىيىتىنى مەنبە قىلىشى مۇمكىن. ئەمما بۇنداق ئەھۋالدا، دېموكراتىك تۈزۈمدىكى كىشىلەر ئەقىلنىڭ نامۇۋاپىق ھەۋەس ئالدىدىكى ئاجىزلىقىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. نەتىجىدە ھورۇنلۇق يامراپ، ئادالەتسىزلىك مۇقەررەرلىشىدۇ. 14. سەنئەتكە قارشى قوغدىغۇچىلار تەربىيەلەشكە كەلگەندە، ئەپلاتون شېئىرلارنى سىېنزور قىلىش (تەكشۈرۈپ چىقىش)نى تەكىتلەيدۇ. ئىلاھلار ۋە قەھرىمانلارنى خاتا تەسۋىرلىگەن ئەسەرلەر ئۇلارنى ئوقۇغان بالىلاردا ئادالەتسىزلىك مىجەزىنى يېتىلدۈرۈپ قويىدۇ، بۇنداق نەرسىلەر چۆرۈپ تاشلىنىشى لازىم. «غايىۋى دۆلەت»نىڭ 10- جىلدىدا، ئەپلاتون سەنئەت ۋە ئۇنىڭ غايىۋى جەمئىيەتتىكى ئورنى توغرىسىدا توختالغان. ئۇ «تەقلىد سەنئىتى»، يەنى رېئال دۇنيانى ئەكس ئەتتۈرىدىغان سەنئەت ھەققىدە مۇھاكىمە يۈرگۈزىدۇ، ئاخىرىدا بۇنداق سەنئەتنىڭ غايىۋى دۆلەتتە ئورنى بولماسلىقى كېرەك، دېگەن يەكۈننى چىقىرىدۇ. بۇنىڭ مۇنداق ئىككى تۈرلۈك سەۋەبى بار ئىدى: بىرى، سەنئەت تەسىرات سۈپىتىدىكى نەرسىلەرنىڭ ئىنكاسى بولۇپ، ئۇ كىشىلەرنى مۇتلەق چىنلىقتىن يىراقلاشتۇرۇۋېتىدۇ. يەنە بىرى، سەنئەت روھىمىزنىڭ ھېسسىيات بۆلۈكىنى قوزغاپ، روھىي تەڭپۇڭلۇقىمىزنى بۇزىدۇ. ۋەھالەنكى، روھىي مۇۋازىنەت ئادالەت ئۈچۈن ناھايىتى مۇھىم. بىرىنچى سەۋەبنى چۈشەندۈرۈش ئۈچۈن ئەپلاتون رەسسامنىڭ كارىۋات سىزىشنى مىسال قىلىدۇ. پەرۋەردىگار كارىۋات ھەققىدىكى ئۇقۇمنى ياراتقان، ياغاچچى ياسىغان كارىۋات ئۇقۇمىدىكى كارىۋاتقا بولغان مۈجمەل تەقلىدتىن ئىبارەت. كارىۋاتنىڭ رەسىمى بولسا ياغاچچىنىڭ كارىۋىتىنىڭ رەسسامدىكى نۇسخىسىدۇر. دېمەك، ئۇ نۇسخىنىڭ نۇسخىسىدۇر. بۇ خۇددى ئەينەكنى تۇتۇپ، ئەينەكتىكى غۇۋا ئوبرازنى كۆرگەندەك بىر ئىش. ئەينەكتىكى ئوبراز ئەمەلىيەتتىكى كارىۋاتنىڭ ئەكسى. روشەنكى، سەنئەتكارلار بىزنىڭ رېئال دۇنيا ھەققىدە بىلىمنى قولغا كەلتۈرۈشىمىزگە ياردەم بېرىشنىڭ ئەكسىچە، بۇزغۇنچىلىق رولىنى ئوينىدى. سەنئەتكارلار كارىۋاتنىڭ ماھىيىتىدىن خەۋەرسىز ھالدا، كارىۋات پەيدا قىلغان يۈزەكى تەسىراتلارنى كۇپىيەلەش بىلەن قانائەت تېپىشتى. ئەپلاتۇننىڭ قارىشىچە، شائىر بىلەن رەسساملارنىڭ ئوخشاپ كېتىدىغان يەرلىرى بار، شۇڭا، شېئىرىيەتكە ئىنكارىي پوزىتسىيە تۇتقان. ئەپلاتوننىڭ تونۇشىچە، تەقلىدكە ماھىر سەنئەتكارلارنىڭ ئەسەرلىرى قايمۇقتۇرۇش خۇسۇسيىتىگە ئىگە. سەنئەت ئەقىلگە ئۇيغۇن ئەمەس، ئۇ روھىيەتنىڭ چاكىنا تەرەپلىرىگە رەزىل ھاياجان ئاتا قىلىپ، يامان تەسىر شەكىللەندۈرىدۇ. تەقلىدكار سەنئەتكارلار يۈزەكى ئادەملەرنى تۇيۇق يولغا باشلاپ، ماھىيەتلىك بىلىملەردىن يىراقلاشتۇرۇۋېتىدۇ. شۇڭا، غايىۋى دۆلەتتە ئۇلارغا ئورۇن يوق. 15. «غايىۋى دۆلەت» كە قارشى تەنقىدلەر دۆلەت بىلەن شەخسنى تەققاسلاش. «غايىۋى دۆلەت»تىكى ئىدىيە سىستېمىسى دۆلەت بىلەن شەخس ئوتتۇرىسىدىكى مۇنتىزىم بىر سېلىشتۇرمىغا تاياندۇرۇلغان. ئەگەر بۇنداق سېلىشتۇرۇش ئىشەنچلىك بولمىسا، ئادالەتلىك دۆلەت ھەققىدىكى خۇلاسىدىن كەلتۈرۈپ چىقىرىلغان ئادىل شەخس ئۇقۇمىمۇ ئىشەنچلىك بولمايدۇ. ئەپلاتون دۆلەت ھەققىدىكى يەكۈننى ئەقىلگە ئۇيغۇن، دەپ ئويلايدۇ. ئەمما بۇنىڭ ئەقىلگە ئۇيغۇنلۇق دەرىجىسى خېلىلا گۇمانلىق. پەقەت ھۆكۈمرانلارلا ئادىل بۇلالايدۇ. ئەپلاتۇننىڭ دەلىللەشلىرىدە پەقەت ھۆكۈمرانلارلا ئادىل بولالايدۇ، دەيدىغان يەنە بىر خۇلاسە بار. روھىي گارمۇنىيەنى ئادالەتنىڭ ئېنىقىلىمىسى قىلغاندا، غايىۋى دۆلەتتىكى ھەربىر تەبىقە تۈرتكە جەھەتتە ئۆزلىرىنى يوللۇق ھېسابلايدۇ. ناھايىتى ئېنىقكى، ئەپلاتون دۆلەتنى ئەقىلگە تايىنىپ ئىدارە قىلىدىغانلار ئادىل بولالايدۇ، دەپ ئىشىنىدۇ. ھۆكۈمرانلار مۇشۇنداق ئورۇنغا لايىق ئادەملەردىن ئىبارەت بولۇپ، پەقەت ئاشۇ ھۆكۈمرانلارلا ئادىل ئىش قىلىشقا قادىر بولالايدۇ. ئەپلاتون بۇنى ئۆز تەلىماتىنىڭ بىر كەمتۈك تەرىپى دېيىشنىڭ ئورنىغا، ئۇنى قىل سىغمايدىغان ئەقلىي يەكۈن، دەپ ئىشىنىدىغاندەك قىلاتتى. بىراق، زامانىمىزدىكى كۆپ سانلىق ئوقۇرمەنلەرگە نىسبەتەن، ئۇ بىر خاتالىق بولۇپ، مۇستەھكەم سەرخىللار دۆلەت باشقۇرۇش مەسلىكىدىن باشقا نەرسە ئەمەس. «ئادالەت» ئۇقۇمىدىن ئۆزىنى قاچۇرۇش. ئەپلاتون دەيدۇكى، ئادالەت روھىي جەھەتتىكى ساغلام ھالەت بولۇپ، بۇ ھالەتتە روھىيەتنىڭ ھەممە قىسىملىرى چىقىشىپ ھەرىكەت قىلىدۇ. بۇ يەردە ئۇ گويا ئادەتتىكى ئادالەتنى دېمەيۋاتقاندەك قىلاتتى. ئۇ گويا ئۆزىنىڭ مەقسىتىگە يېتىش ئۈچۈن مەزكۇر ئىبارىگە تامامەن سۇبيېكتىپ مەۋقەدە ئېنىقلىما بەرگەندەك قىلاتتى. ئۇ بۇ ئۇقۇمنى ئەڭ بولمىغاندا ئىككى خىل مەنىدە قوللىنىۋاتاتتى. نېمىشقا ھەربىر ئادەم ئادالەتكە قارىتا مۇشۇنداق شەكىلدە پىكىر قىلىشى كېرەك بولىدۇ؟ ئەپلاتون بۇ تەنقىدىي سوئالغا نىسبەتەن، مەن ئادالەت ئۇقۇمىنى ئەڭ ئادەتتىكى مەنىدە ئىشلەتتىم، دەپ ئىنكاس قايتۇرۇشى مۇمكىن. ئەپلاتوننىڭ ئادالەت ئۇقۇمى بويىچە بولغاندا، ئادەم ئوغرىلىق قىلمايدۇ، ئېھتىياجدىن ئارتۇق نەرسىلەرنىمۇ ئالمايدۇ، ئۇنداق قىلىش ئادەمنىڭ ئەقلىنى چاكىنا ئارزۇلارغا قۇل قىلىپ بېرىدۇ. بۇ ھۆكۈمدە مۇنداق بىر كاۋاك بار: بىز مەلۇم بىرىنىڭ ھەرىكىتىنى ئادالەتنىڭ ئۈلگىسى قىلغان تەقدىردە، بۇ يەنىلا ئەپلاتوننىڭ ئۆلچىمىگە يەتمەي قالىدۇ. چۈنكى، ئۇنىڭ ھەرىكىتى گارمونىك بولمىغان پىسخىك جەرياندىن كېلىپ چىققان بولۇشى مۇمكىن بولىدۇ. ئۇلار ئادىل ئىش قىلىش ئارزۇسىغا ئىگە بولسىمۇ، ئەقىل جەھەتتە توشمىغان بولۇپ قېلىشى مۇمكىن. كىتابتا ئالدامچىلىق بار. ھالقىلىق بىرقانچە يەرلەردە ئەپلاتون دۆلەت ۋە قېرىنداشلارغا بولغان ساداقەتمەنلىك يۈزىسىدىن يالغانچىلىق قىلىنسا بولمايدىغان يېرى يوق، دەپ جاكارلايدۇ. مەسىلەن، ئۇ مېتاللار ھەققىدىكى ئەپسانىسىدە، «ئالىيجاناپ يالغانچىلىق» دېگەن ئۇقۇمنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ، چەك تارتىپ جۈپ ئىزدەش تەشەببۇسىدىمۇ كاززاپلىق بار. نۇرغۇن كىشىلەر بۇنى قۇبۇل قىلالمايدۇ. پىرىنسىپ جەھەتتىن، بىر دۆلەت ھەرگىزمۇ يالغانچىلىق ئۈستىگە قۇرۇلماسلىقى كېرەك بولسىمۇ، ئەپلاتۇن بۇ نۇقتىغا دىققەت قىلمىغاندەك قىلاتتى. ئۇنىڭ قىزىقىدىغىنى ئەڭ ئاخىرقى نەتىجە ۋە بۇ نەتىجنى روياپقا چىقىرىشتىن پەيدا بولغان ئەخلاقىي مەسىلە ئەمەس ئىدى. ئۇقۇم تەلىماتى قايىل قىلارلىق ئەمەس. غايىۋى دۆلەت ھەققىدىكى دەلىللەردە، ئەپلاتوننىڭ ئۇقۇم تەلىماتى مۇھىم ئاساس بولغان. بۈگۈنكى پەيلاسوپلار ئۈچۈن ئېيتقاندا، بۇ نەزەرىيەنىڭ ھېچقانداق قايىل قىلالىق يېرى يوق. بەلكىم مۇنۇ قاراشنى قۇبۇل قىلىش تېخىمۇ قىيىن بولسا كېرەك: ئۇقۇم ھەقىقەتەن مەۋجۇت بولۇپ، ئۇ بۇ دۇنيا گۈزەللىكىگە ئوخشاش كۆپەيمە نەرسىدۇر. ئەگەر، بىز ئۇقۇم نەزەرىيەسىدىن ۋاز كەچسەك، ئەپلاتوننىڭ كۆپلىگەن نۇقتىئىنەزەرلىرىنىڭ مېتافىزىك ئاساسى يوقىغان بولىدۇ. مەسىلەن، پەيلاسوپلارنىڭ دۆلەت باشقۇرۇشتىكى ئاساسىمۇ غۇلاپ كەتكەن بولىدۇ. شۇنداق ئىكەن، غايىۋى دۆلەتتىن سەنئەتنى سىقىپ چىقىرىشنىڭمۇ ئاساسى قالمىغان بولىدۇ. ھاكىممۇتلەق تۈزۈمنى يوللۇق دېگەن. «غايىۋى دۆلەت»نىڭ كەسكىن تەنقىدلەشكە تېگىشلىك بىر يېرى شۇكى، ئۇ ھاكىممۇتلەق تۈزۈم ئۈچۈن باھانە تېپىپ بەرگەن. كىتابتىكى ئەلا سۈپەتلىك تۇغۇت پىلانى، «ئالىيجاناپ يالغانچىلىق» تەشەببۇسى، ئائىلىنى قانۇنسىز دېيىش، ئەدەبىيات- سەنئەت ئەسەرلىرىگە سېنزورلۇق(تەكشۈرۈش) يۈرگۈزۈش قاتارلىقلارنىڭ ھەممىسى دۆلەتنىڭ شەخسىي تۇرمۇشنىڭ ھەممە ساھەلىرىگە قول تىقىشى ئۈچۈن ئاساس سالغان. ئەپلاتوننىڭ دۆلىتىدە، شەخس دۆلەتنىڭ تەلىپىگە مۇتلەت بويسۇنۇشى كېرەك ئىدى، ئەپلاتون شەخس دۆلەت ئۈچۈن ئۆزىنىڭ بارلىق خۇسۇسىي ئەركىنلىكىنى قۇربان قىلىشى لازىم، دەيىتتى. ئارىمىزدىكى ئەركسۆيەر كىشىلەرگە نىسبەتەن ئېيتقاندا، ئەپلاتوننىڭ غايىۋى دۆلىتىنىڭ ھېچقانداق جەلپ قىلارلىق يېرى يوق ئىدى. —————— نايجىل ۋاربورتون (ئەنگلىيە) ئابدۇقادىر جالالىدىن تەرجىمىسى. بۇ ماقالە «ئىجتىمائىي پەنلەر مۇنبىرى» ژۇرنىلىنىڭ 2013- يىللىق 1- سانىدا ئېلان قىلىنغان. —————— ئىزاھلار: [①] بۇ بۆلەك نايجىل ۋاربورتون (Nigel Warburton) نىڭ «پەلسەپەدىكى كىلاسسىكلار» (خەنزۇچە) دېگەن ئەسىرىدىن ئېلىندى. كىتابنىڭ خەنزۇچە ئىسىمى (《理想国》到《正义论》) بولۇپ، شىنخۇا نەشرىياتى تەرىپىدىن 2012- يىلى نەشر قىلىنغان. مەزكۇز بۆلەك «غايىۋى دۆلەت»كە نىسبەتەن ئومۇملاشتۇرۇش خاراكتېرىگە بولغانلىقى ئۈچۈن، كىرىش سۆز تەرىقىسىدە بېرىلدى. – تەرجىماندىن [②] بۇ يەردە دېيىلىۋاتقان شەكىل ئوخشىمىغان مەنبەلەردە «ئىدىيە»، «ئىدىيال»، «ئۇقۇم»، «مۇتلەق روھ» دېگەن مەنىلەردە ئۇچرايدۇ. ئاتالغۇ جەھەتتىكى ھەر خىللىق تەرجىمانلارنىڭ چۈشەنچىسىدىن كەلگەن. [③] تىموكراتىك (timocracy) ھاكىمىيەت – غەلىبە ۋە شەرەپ قۇچقان سەركەردىلەر باشقۇرۇشىدىكى ھاكىمىيەت. [④] ئولگارىخ ھاكىمىيەت – باي سەرخىللارنىڭ باشقۇرۇشىدىكى ھاكىمىيەت. مەنبە: «ئەلپىدا ئۇچۇر تورى»

aqturk

	داۋۇت ئوبۇلقاسىم تەرجىمە قىلغان «ھەييە بىننى يەقزان ھەققىدە قىسسە»نى ئوقىغاندىن كىيىن تەرجىمان ساز بولسا «قىيىن ، چۈشۈنۈش ئۈچۈن دەسمايە كىتىدىغان »كىتاپلارنىمۇ ئاجايىپ چۈشۈنۈشلۈك تەرجىمە قىلىۋىتىدىغانلىقىنى ھىس قىلغان ئىدىم .

tursunjan1

	غايىۋىي دۆلەتكە قارشى تەنقىد ياخشى يېزىلىپتۇ دەپ قارىدىم ئارىستو بۇرۇنلا پىلاتوننىڭ نۇرغۇن قاراشلىرىنىڭ بىمە ئىكەنلىگىنى ئۆز زامانىسدا تەنقىد قىلغان لېكىن پىلاتونىزىم ئۇمۇملىشىپ كەتكەن جەمىئەتكە نىسپەتەن ئارىستونىڭ تەنقىدى موئەييەنلاشتۇرۇلمىگەن، ئارىستونىڭ مەن ئۇستازىمنى ھورمەتلەيمەن لېكىن ھەقىقەتنى تىخىمۇ ھورمەتلەيمەن دېگىنىدىن كۆرۈۋىلىش مۇمكىن

tursunjan1

	ئىلمى جورناللارغا بىسىلغان نادىر مەزمۇنلارنى ئورتاقلاشقانلىقىڭىزغا تەشەككۇرلەر بولسۇن!

alnurum

	ئەجرىڭىزگە كۆپ  رەھمەت

TATLIHIM

	ئەجرىڭىزگە تەشەككۈرلەر بولسۇن ! مۇشۇنداق پايدىلىق مەزمۇنلارنى يەنە يوللاپ تۇرۇشىڭىزنى ئۈمىد قىلىمەن !

tumaris01

	ئەجرىڭىزگە كۆپ رەھمەت .

enwer.jula

	ئابدۇقادىر جالالىدىن ئاكىنىڭ بۇ تەرجىمە كىتاۋى ئاللىقاچان نەشر قىلىنىپ بولغان. بۇ تېمىدا خۇددى يېڭىدىن نەشر قىلىنغاندەك گەپلەر يېزىلىپ قاپتۇ. قايتا نەشرىدە تەرجىمە تېخىمۇ سۈپەتلىك ئىشلىنىپ، تولۇقلانغان بولىشى مۈمكىن. تەبرىكلەيمەن! ئابدۇقادىر جالالىدىن ئاكا ناھىيىتى مۇھىم بولغان پەلسەپە كىتاۋىدىن بىرنەچچىنى تەرجىمە قىلدى. بولۇپمۇ، «پەلسەپە شاھى» دەپ سۈپەتلەنگەن، غەرپ پەلسەپىسىگە ئەڭ زور تەسىر كۆرسەتكەن پىلاتونىڭ «غايىۋى دۆلەت»نى تونۇشتۇرغىنى ۋە ئۇنىڭ ئۈچۈن نەچچە يىل قان-تەر ئاققۇزغىنى ناھىيىتى قەدىرلەشكە تېگىشلىك بىر ئەمگەك. شۇغىنىسى، بىزدە تەرجىمە قىلىپ تونۇشتۇرۇلغان پەلسەپە ئەسەرلىرى ناھىيىتى يوقنىڭ ئورنىدا بولغاچقا نوقۇل پىلاتو ۋە ئۇنى يىپ ئۇچى قىلىپ تارىخۋازلىق، بىشارەتۋازلىق ئىدىيىسىگە غەرق پاتقان پەيلاسوپلارنىڭ، جۈملىدىن ماركىس، نىچې، فاشىزم، سىتالىنىزم ئىدىيەلىرى بىلەنلا تونۇشساق باشنىڭ چوققىسىدىن تاپانغىچە يېرىم يارتىسى يوق، مۇۋازىنىتى يوق بىر نەرسىنى ئوقىغان بىلەن باراۋەر بولىدۇ. چۈنكى، پىلاتو ۋە ئۇنىڭ ۋارىسلىرى بولغان ماركىسىزم، نىچېشىم، فاشىزم ۋە ستالىنىزم قاتارلىق پەلسەپىلەر ئىنتىزامنى تەكىتلەپ شېئىرىلقنى چەتكە قاقىدۇ، ھاكىممۇتلەقلىقنى تەرغىپ قىلىپ، ئەركىنلىكنى بوغىدۇ. شۇڭا ئۇنىڭ دورىسى بولغان ئانگىلو ساكسۇن پەلسەپىلىرىنى، دېمۇكراتىزم پەلسەپىلىرىنى ئۇنىڭغا ئارىلاشتۇرۇپ، نيېتراللاشتۇرۇلۇپ ئوقۇش ئاقىلانىلىق. ئابدۇقادىركام تەرجىمە قىلغان كىتاپلار ئىچىدە جورجى ئورىۋېلنىڭ «ھايۋاناتلار قورۇقى» دېگەن كاتتا پوۋېست دەل «غايىۋى دۆلەت»كە نىيتراللىق ئاتا قىلىشقا مەلۇم دەرىجىدە كۈچ بېرەلەيدۇ. بولسا جورجى ئولىۋېرنىڭ «1984» رومانىمۇ تەرجىمە قىلىنىپ تونۇشتۇرۇلغان بولسا «غايىۋى دۆلەت»تىن كېلىدىغان مەنپىيلىكنى نيېتراللاشتۇرىدىغان مۇسبەتلىك تېخىمۇ تولۇقلىنىپ كېتەتتى. مەن كارىل پوپپېرنىڭ «ئېچىۋېتىلگەن جەمئىيەت ۋە ئۇنىڭ دۈشمىنى»دېگەن كاتتا ئەسەرنى «غايىۋى دۆلەت»نىڭ ئەڭ ياخشى تەنقىدچى نامزاتى دەپ قارايمەن. پەلسەپە ھەۋەسكارلىرىنىڭ پەلسەپە ئەسەرلىرىنى ئوقىغاندا نوقۇل بىر يۆلىنىشتىكى ئەسەرلەرنىمۇ ئوقۇپ قانائەتلىنىپ قالماي ھەربىر پارچە ئەسەرنىڭ قارشى يۆلىنىشىدىكى ئەسەرلەرنى ھەمرا قىلىپ ئوقىشىنى تەۋسىيە قىلىمەن. شۇنداق بولغاندا ئىدىيە قاتماللىشىۋالمايدۇ. رەھمەت...

enwer.jula

	tursunjan1 يوللىغان ۋاقتى  2015-7-3 08:31 AM غايىۋىي دۆلەتكە قارشى تەنقىد ياخشى يېزىلىپتۇ دەپ قارى ... ياخشى ئىنكاس! قارىغۇلارچە ماختاش ياكى تىل-ھاقارەتكە تۇترۇق بولىدىغان ئىنكاس يازغاندىن قىسقا بولسىمۇ بىلىم ۋە زەكىيلىك ئۇچقۇنداپ تۇرىدىغان مۇشۇنداق نادىر ئىنكاسلارنى يېزىش كېرەك.

روھناز

	ئىنتايىن ياخشى تېمىدىن بىرنى ئەۋەتىپسىز رەھمەت