بىلىمخۇمار: ئىسلامدىكى ئەقىل بىلەن نەقىل چۈشەنچىلىرى

bilimxumar

	ئىسلامدىكى ئەقىل بىلەن نەقىل چۈشەنچىلىرى بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @8 G2 ]2 F* v/ g* W2 c بىلىمخۇمار، ئەزھەرى بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @) B$ N+ X) \: N; z9 @2014-يىلى 6-ئاينىڭ 13-كۈنى بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @* W7 N! a6 V+ d" s- ]2 |ئىسلامدا تەقدىر، ئەقىل، ئويلاش، ۋە سەۋەب بىلەن ھەقنىڭ رولى قاتارلىق بىر قاتار مۇھىم چۈشەنچىلەر بار. بىز ئالدىنقى يازمىلىرىمىزدا تەقدىر ھەققىدە ئازراق چۈشەنچە بېرىپ ئۆتتۇق. مەزكۇر يازمىدا ياسىر قازىنىڭ 2014-يىلى 30-ئاپرېل كۈنى، ئامېرىكىدىكى خارۋارد ئۇنىۋېرسىتېتىدا دىنىي تەتقىقات كەسپىدە ئوقۇۋاتقان ۋە تەتقىقات بىلەن شۇغۇللىنىۋاتقان بىر گۇرۇپپا كىشىلەرگە سۆزلىگەن ئىلمىي دوكلاتىنىڭ بىر قىسىم مەزمۇنلىرىنى تونۇشتۇرىمىز. بۇ دوكلاتنىڭ تېمىسى «سەۋەب بىلەن ھەقنىڭ كېيىنكى مودېرنىزم دەۋرىدىكى رولى» (The Role of Revelation & Reason in a Post-Modernist Age) بولۇپ، ئۇنىڭ ئۇزۇنلۇقى بىر يېرىم سائەتتىن ئاشىدىكەن. ئەمما ئۇنىڭ ئىچىدە رەسمىي دوكلات يېرىم سائەتتىن سەل كۆپرەك بولۇپ، قالغان قىسمى سوئال-جاۋاب بىلەن ئۆتكەن ئىكەن. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @6 X) `5 G: ~( a& n8 l! t9 j3 Eبىز مەزكۇر ماقالىدا ئاشۇ يېرىم سائەتلىك دوكلاتنىڭ ئاساسىي قىسمىنى تونۇشتۇرىمىز. ئۇنىڭ ئاخىرقى قىسمىدا سۆزلەنگىنى پەقەت دىنىي تەتقىقات ساھەسىدىكىلەرگە قارىتىلغان مەزمۇن بولۇپ، ئۇ ئادەتتىكى ئوقۇرمەنلەرگە ئانچە ماس كەلمىگەن بولغاچقا، ئۇنى مەزكۇر ماقالىغا كىرگۈزمىدۇق. قۇرئاندا «ئويلاش، تەپەككۇر قىلىش» نى مەزمۇن قىلغان ئايەتلەردىن 200 دەك ئايەت بار بولۇپ، دوكتور ياسىر قازى مەزكۇر دوكلاتتا ئاشۇ ئايەتلەرنى ئوخشىمىغان كاتېگورىيەگە ئايرىپ چۈشەندۈرۈپتۇ. بۇ مەزمۇن قۇرئاننى ئۆگەنگەن، ئۆگىنىۋاتقان ۋە بۇنىڭدىن كېيىن ئۆگەنمەكچى بولغانلار ئۈچۈن ناھايىتىمۇ مۇھىم بولۇپ، بىز قېرىنداشلارغا مەزكۇر ماقالىنى بىر قېتىم ئوقۇپ بېقىشنى تەۋسىيە قىلىمىز. شۇنداقلا دىننى كەسىپ قىلغان، ئىنگلىزچىنى بىلىدىغان قېرىنداشلارغا ئەسلىدىكى لېكسىيىنى بىر قېتىم ئاڭلاپ بېقىشنى تەۋسىيە قىلىمىز. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @1 `$ E+ w' D4 tتۆۋەندىكىسى ياسىر قازىنىڭ دوكلاتىنىڭ مەزمۇنى. ئەگەر بىز ئۆز پىكرىمىزنى قوشۇپ قويۇشقا توغرا كەلسە، ئۇنى بىز «ئىلاۋە» شەكلىدە، ياكى ئايرىم كىچىك تېما شەكلىدە كىرگۈزىمىز. ياسىر قازى سۆزلىگەن مەزمۇندا ئىشلىتىلگەن كىچىك تېمىلارنى بىز ئۆزىمىز قويدۇق. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @& v' @; R; K5 w1 W% z) V# g بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @3 W7 }3 r4 U* o3 t! D, {  Y4 u+ D; \ئاللاھ قۇرئاندا چۈشۈرگەن 1-ئايەتنىڭ «ئىقرا» ئىكەنلىكىنى ھەممىمىز بىلىمىز. بىز بۇ ئايەتتىن ناھايىتى پەخىرلىنىمىز. بىز بىلىمنىڭ بىزنىڭ دىنىمىز ئۈچۈن كەم بولسا بولمايدىغانلىقى ھەققىدىكى مەزمۇن ۋە چۈشەنچىلەرنى كۆپ ئاڭلىدۇق ۋە كۆپ ئۆگەندۇق. ئاللاھ ئەڭ دەسلىپىدىن باشلاپلا «ئوقۇڭلار، تەتقىق قىلىڭلار» دېگەن. بىزنىڭ دىنىي زىيالىيلىرىمىز، ئۆلىمالىرىمىز، لېكسىيەچىلىرىمىز، ئىماملىرىمىز، ۋە خاتىپلىرىمىزنىڭ ھەممىسىمۇ «قۇرئان بىزدىن ئويلاشنى تەلەپ قىلىدۇ، بىزدىن تەپەككۇر قىلىشنى، تەدەببۇر (tadabbur, pondering or careful examination) قىلىشنى، ۋە تەئەققۇل (ta’aqqul, correct application of the mind) قىلىشنى تەلەپ قىلىدۇ»، دەيدۇ. بىزنىڭ دىنىمىز ھەقىقەتەن بىزدىن ئويلاشنى، پىكىر يۈرگۈزۈشنى تەلەپ قىلىدۇ. ئەمما، بۇ تېما ھەققىدىكى بىر قىسىم ئىشلار دېگەندەك ئېنىق ئەمەس. مەسىلەن، بىز قاچان ئويلايمىز؟ قەيەردە ئويلايمىز؟ قانداق ئويلايمىز؟ نېمە ئۈچۈن ئويلايمىز؟ «ئويلاڭلار» دېگەننىڭ مەنىسى نېمە؟ ئاللاھ بىزدىن بەزى مەسىلىلەر ئۈستىدە ئويلاپ، بەزى مەسىلىلەر ئۈستىدە ئويلىماسلىقنى تەلەپ قىلامدۇ؟ قۇرئاندا ئوقۇپ ئەينەن ئەمەل قىلمىسا بولمايدىغان مەزمۇنلارمۇ بار. ئوقۇپ ئويلانمىسا بولمايدىغان مەزمۇنلارمۇ بار. شۇڭا مەن مەزكۇر لېكسىيىدە مۇشۇ مەسىلە ئۈستىدە توختىلىمەن. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @9 a/ @* ^5 D! l1 K' h$ ~ئىلاۋە: يېقىندا تورلاردا ئىسلام دىنى بىلەن ئىلىم-پەن ھەققىدە بىر قانچە پارچە ياخشى ماقالىلەر ئېلان قىلىندى. ئۇلاردىن ئىككىسىنى ماقالىنىڭ ئاخىرىغا 2- ۋە 3-مەنبە قىلىپ قوشۇپ قويدۇق. قىزىققان تورداشلارنىڭ ئۇلارنى بىر قېتىم ئوقۇپ بېقىشىنى ئۈمىد قىلىمىز. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @8 b8 o9 X: p% O1 b# F) |1 Y; ]ھەق بىلەن سەۋەبنىڭ رولىنى (role of Relevation and reason) ياراشتۇرۇش ھەققىدە نۇرغۇن دوكتورلۇق ئۇنۋانىنىڭ دىسسېرتاتسىيىلىرى يېزىلىپ بولدى (ئىنگلىزچە «Revelation» دېگەن سۆز ئىنگلىزچە لۇغەتتە «ئىنسانلارنىڭ مەۋجۇتلۇقى ياكى دۇنيا ھەققىدىكى ئىنسانلارغا ئىلاھ تەرىپىدىن ئاشكارىلاپ بېرىلگەن نەرسە» دەپ چۈشەندۈرۈلگەن. يەنى « The divine or supernatural disclosure to humans of something relating to human existence or the world »). بەزى ئىسلام زىيالىيلىرى ھەق(نەقىل) بىلەن سەۋەب(ئەقىل) ئوتتۇرىسىدىكى توقۇنۇش (tension) پەلسەپىنىڭ ئۆزىدىكى توقۇنۇش، دەپ قارايدۇ. بۇ ھەقىقەتەنمۇ پەلسەپىنىڭ ئاساسلىق مەسىلىسى. ھەممە دىنىي پەلسەپىلەر ئاساسەن سەۋەبنىڭ رولى نېمە، ۋە ھەقنىڭ ئالدىدا سەۋەب قانداق رول ئوينايدۇ، دېگەن سوئالغا جاۋاب تېپىشنى مەقسەت قىلغان بولىدۇ. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @: e/ V7 O& z* R5 ^' t5 H بۈگۈنكى لېكسىيىدە سىلەر ئىبىن تەيمىيەنىڭ ئىدىيىسىنى مېنىڭ ئاۋازىم ئارقىلىق ئاڭلايسىلەر. يەنى مەن بۈگۈن سۆزلەيدىغان مەزمۇن ئىبىن تەيمىييەنىڭ «سەۋەب(ئەقىل) بىلەن ھەق(نەقىل)نىڭ ئوتتۇرىسىدىكى توقۇنۇشنىڭ ئالدىنى ئېلىش» دېگەن 11 توملۇق قامۇسىدىن كەلگەن. مەن دوكتورلۇق ئۇنۋانى ئۈچۈن 8 يىل ئوقۇپ، ئۇنى ئۆتكەن يىل تاماملىدىم. مېنىڭ دوكتورلۇق ئۇنۋانى ئۈچۈن ئېلىپ بارغان تەتقىقاتىم مۇشۇ تېما ئۈستىدە ئانالىتىك تەكشۈرۈش ئېلىپ بېرىشنى مەزمۇن قىلغان بولۇپ، ئاللاھ خالىسا مەن ئۇنى پات يېقىندا ئېلان قىلىمەن. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @- o8 [+ k$ ~; v0 O' S7 o0 c- ]. r بىز نېمە ئۈچۈن بۇ مەسىلە ئۈستىدە سۆزلەيمىز؟ مەن نېمە ئۈچۈن ئۆزۈمنىڭ دىسسېرتاتسىيىسىگە مۇشۇ تېمىنى تاللىدىم؟ بۇ مەسىلە ھەر بىر دەۋر ۋە ھەر بىر دىنىي پەلسەپىنىڭ ئاساسلىق مەسىلىسى بولۇپلا قالماستىن، ئۇ بىزنىڭ ھازىرقى دەۋرىمىز ئۈچۈنمۇ بىر ئاساسلىق مەسىلە. «ئەقىل» (intellect) بىلەن «نەقىل» ياكى «ھەقلىق ئىلمى» (Reveal Science) ئوتتۇرىسىدىكى توغرا مۇناسىۋەتنى تېپىپ چىقىش، ھازىرقى زامان ئىسلام دىنىدىكى ئەڭ چوڭ توقۇنۇشنى ھەل قىلىش بولۇپ ھېسابلىنىدۇ. قۇرئان «مانى» دېسە، لوگىكا «ئانى» دەيدۇ. قۇرئان «بۇنى» دېسە، كىشىلىك ھوقۇق «ئۇنى» دەيدۇ. قۇرئان «ماۋۇ» دېسە، ب د ت نىڭ كىشىلىك ھوقۇق خىتابنامىسى «ئاۋۇ» دەيدۇ. بىزنىڭ دىنى چۈشەنچىمىز بىلەن سەۋەب ئوتتۇرىسىدا داۋاملىق بىر توقۇنۇش مەۋجۇت بولۇپ، ئۇنداق توقۇنۇش ھازىرمۇ داۋاملىشىۋاتىدۇ. ھازىر بىر قىسىم ئاڭسىز مۇسۇلمانلار ئىدىيىسى بىلەن باشقا نۇرغۇن ساھەلەر ئوتتۇرىسىدا توقۇنۇش مەۋجۇت بولۇپ، ئۇنى يىغىنچاقلاپ كەلسەك، ئۇلار «ئەقىل» بىلەن «نەقىل» ئوتتۇرىسىدىكى توقۇنۇش ئىكەنلىكىنى بايقايمىز. شۈبھىسىزكى، بۇ بىزنىڭ ھازىرقى دەۋرىمىزنىڭ تېمىسى بولۇپ، بۇ مەسىلە ئۇزۇن مۇددەتلىك تارىخ جەريانىدىمۇ ئىزچىل تۈردە مەۋجۇت بولۇپ كەلگەن. ئۇ يالغۇز ئىسلامدىلا ئەمەس، يەھۇدىي دىنى ۋە خرىستىئان دىنى قاتارلىق ھەقنى ئۆز ئىچىگە ئالغان دىنلارنىڭ ھەممىسىدە مەۋجۇت بولۇپ كەلگەن. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @1 \  i# [7 F  z: _+ d بۇ مەسىلە بىزنىڭ دەۋرىمىزدە ئىلىم-پەننىڭ تەرەققىياتىغا ئەگىشىپ تېخىمۇ مۇھىم ئورۇنغا ئۆتتى. بۇ يالغۇز ئىسلام بىلەن ئىلىم-پەن ئوتتۇرىسىدىكى توقۇنۇش ئەمەس. چۈنكى، ئىلىم-پەن ئەقىلنىڭ بىر قىسمى. شۇڭلاشقا ئەقىل بىلەن نەقىل ئوتتۇرىسىدىكى بەس-مۇنازىرە باشقا بارلىق بەس-مۇنازىرىنىڭ مەركىزى بولۇپ ھېسابلىنىدۇ. 1. «ئەقىل» دېگەن نېمە؟ بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @6 X9 o8 R3 K* }/ K بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @. l. z  u; l% R«ئەقىل» دېگەن نېمە؟ ئاللاھ «ئەقىل» ھەققىدە نېمىلەرنى دېگەن؟ ئاللاھ «ئەقىل» ھەققىدىكى سۆزلەرنى قەيەردە دېگەن؟ «ئەقىل» دېگەن سۆز، ۋە شۇنىڭدىن كېلىپ چىققان قۇرئاندىكى باشقا يانداش سۆزلەر قۇرئاندا 60 قېتىمدەك ئۇچرايدۇ. يەنى، قۇرئاندا «ئەقىل»، «تەقىلۇن» ۋە «يەقىلۇن» دېگەن سۆزلەر 60 قېتىمدەك چىقىدۇ. قۇرئاندا «ئەقىل» دېگەن سۆزدىن باشقا، ئويلاش ۋە تەپەككۇر قىلىش مەنىسىدىكى يانداش سۆزلەرمۇ بار. مەسىلەن، «تەپەككۇر» ۋە «تەدەببۇر». مۇشۇنداق سۆزلەرنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالغان ھالدا قارايدىغان بولساق، قۇرئاندا ئويلاش، تەپەككۇر قىلىش، ۋە ئەسلەش (reflection) قاتارلىق سۆزلەرنى ئىشلەتكەن ئايەتتىن جەمئىي 200 گە يېقىن ئايەت ئۇچرايدۇ. يەنى، «ئەقىل» دېگەن سۆز بار ئايەت 60 تەك چىقىدۇ. قالغان يانداش سۆزلەرنى قوشساق بۇنداق ئايەتنىڭ سانى 200 گە يېقىن كېلىدۇ. ئەگەر بىز قۇرئاننى ئېچىپ، ئۇنىڭدىكى سۈرىلەرنى فاتىھە (1-سۈرە) دىن ناس (114-، ياكى ئەڭ ئاخىرقى سۈرە) غىچە خەتمۇ-خەت ئوقۇپ، «ئەقىل» ۋە ئۇنىڭغا يانداش بولغان سۆزلەر ئىشلىتىلگەن يەرلەرگە بەلگە قويۇپ چىقىپ، ئاندىن ئاللاھ قەيەرلەردە «ئەقىل» دېگەن سۆزلەرنى ئىشلەتكەن، ئاشۇنداق ئايەتلەرنىڭ ھەر بىرىنىڭ ئالدى-كەينىدىكى مەزمۇن نېمە، ۋە ئۇ يەردىكى «ئەقىل» دېگەن سۆزنىڭ ئىشلىتىلىشىدىكى سەۋەب نېمە، دېگەن مەزمۇن ئۈستىدە بىر قېتىم تەكشۈرۈش ئېلىپ بارساق، بىز «ئەقىل» دېگەن سۆز ئىشلىتىلگەن ئايەتلەرنى بىر قانچە كاتېگورىيىلەرگە ئايرىپ چىقالايمىز. بۇ ئىشنى بەزىلەر قىلىپ باققان. ئۇنى مەنمۇ بىر قېتىم قىلىپ چىقتىم. ئۇنداق قىلىش بەك قىيىن ئەمەس. ئۇنىڭغا بىر ئاز ۋاقىت كېتىدىغان بولۇپ، ئۇنى نۇرغۇن ئادەملەر قىلالايدۇ. قۇرئاندا ئاران 600 ۋاراق مەزمۇن بار. شۇڭا بۇ ئىشنى قىلىش ئۇنچىۋالا تەس ئەمەس. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @1 `. V0 r$ o1 m6 @" D/ ~9 R5 x5 R0 Gقىسقىسى، ئاللاھ بىزنىڭ ئويلىنىشىمىز ئۈچۈن بىر قىسىم ئالاھىدە ساھەلەرنى كۆرسىتىپ بەرگەن. شۇنداقلا يەنە بىر قىسىم ئالاھىدە ساھەلەردە ئاللاھ بىزگە «گېپىمنى ئاڭلاپ، شۇنىڭغا ئەينەن ئەگەشكىن. سەن گېپىمنى ئاڭلاپ، شۇنىڭغا ئۆزۈڭنى تاپشۇر»، دېگەن. مانا بۇ ئىسلام بىلەن ئىماننىڭ ماھىيىتىدۇر. «ئەقىل» دېگەن زادى نېمە؟ بۇ مۇسۇلمان زىيالىيلىرى ۋە پەيلاسوپلىرى ئارىسىدا نۇرغۇن تالاش-تارتىشلار ئېلىپ بېرىلغان بىر تېما بولۇپ، مۇسۇلمانلار ئەنئەنىسى ئىچىدىلا «ئەقىل» گە بېرىلگەن ئېنىقلىمىدىن 30 غا يېقىن ئېنىقلىما بار. «ئەقىل» نىڭ ئىبىن تەيمىيە ياقتۇرىدىغان بىر ئېنىقلىمىسى بار بولۇپ، ئۇ ئېنىقلىمىنىڭ مەزمۇنى مۇنداق: ئەقىل ئاللاھ ئىنسانلارغا ئاتا قىلغان بىر قابىلىيەت بولۇپ، ئۇ ئاڭلاش، كۆرۈش، سۆزلەش، تۇيۇش قاتارلىق باشقا قابىلىيەتلەرگە ئوخشاپ كېتىدۇ. ئۇنىڭ بىر دائىرىسى ۋە رولى بار بولىدۇ. ئەگەر ئۇ ئاشۇ دائىرە ۋە رول ئىچىدە قوللىنىلىدىكەن، ئۇ ئادەمنى ھەيران قالدۇرىدىغان نەتىجىلەرنى يارىتالايدۇ. ئەمما، ئەگەر ئۇ ئاشۇ دائىرە بىلەن رولنىڭ سىرتىغا ئېلىپ چىقىلىدىكەن، ئۇنىڭدىن مۇۋاپىق پايدىلانغىلى بولمايدۇ. ئىبىن تەيمىيە «ئەقىل» نى ئەرەبچە «غەرىزە» دەپ ئاتايدۇ. «غەرىزە» دېگىنىمىز بىر خىل تۇغما (instinctive) قابىلىيەتتۇر. ئۇ بىر ھېسسىي قابىلىيەت ئەمەس. بۇ بىر ماتېرىياللىق قابىلىيەت ئەمەس. ئۇ بىزگە ئورنىتىلىۋېتىلگەن (implanted in us) قابىلىيەتتۇر. ئىبىن تەيمىيەنىڭ قارىشىچە، كىشىلەرنىڭ ئەقلى بىر-بىرىنىڭكىگە ئوخشاش بولمايدۇ. ئەمما، نۇرغۇن دىنىي زىيالىيلار بۇ كۆز-قاراشقا قوشۇلمايدۇ. بۇرۇنقى بىر دەۋرلەردە، دىنىي زىيالىيلارنىڭ ئاساسىي ئېقىمى «ھەممە ئادەمنىڭ ئەقلى ئوپمۇ-ئوخشاش بولىدۇ، ھەممە بالىلار ئوخشاش ئەقىل بىلەن تۇغۇلىدۇ»، دەپ قارىغان. ئەمما، ئىبىن تەيمىيە ۋە باشقا بىر قىسىم زىيالىيلار «بىر ئادەمنىڭ ئەقلى بىلەن يەنە بىر ئادەمنىڭ ئەقلى ئوخشاش بولمايدۇ. خۇددى بىر ئادەم يەنە بىر ئادەمدىن كۈچلۈكرەك بولغىنىدەك، بىر ئادەمنىڭ ئەقلى يەنە بىر ئادەمنىڭكىدىن ياخشىراق بولىدۇ»، دەپ قارايدۇ. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @8 \8 S! P6 x% n4 ?3 [ بۇرۇنقى ئۆلىمالارنىڭ نۇرغۇنلىرى «ئەقىل» گە ئېنىقلىما بېرىپ باققان. ئاشۇ ئېنىقلىمىنىڭ بىرسىنى ئىبنى ئەل-جەرراھ (ئىمام مۇسلىمنىڭ مۇئەللىمى) بەرگەن بولۇپ، ئۇ مۇنداق: «ھەقىقىي ئەقىل ئىگىسى ئاللاھتىن ھېكمەتكە ئېرىشىپ، ئاللاھنىڭ بۇيرۇقىنى چۈشىنىدۇ. پەقەت مۇشۇ دۇنيانىڭ ئىشلىرىنىلا چۈشىنىدىغان ئادەم ئەقىل ئىگىسى بولمايدۇ.» بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @# _, p1 D9 q( J$ } بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @/ [) x1 F* X0 v0 J& [بۇرۇنقى ئۆلىمالار ئىچىدە ئەقىلگە تۆۋەندىكىدەك ئېنىقلىما بەرگەن كىشىلەردىن كەم دېگەندە 10 كىشى بار: «ئەقىل دېگىنىمىز ئاللاھ سەندىن نېمە ئىش قىلىشنى ئىستەيدىغانلىقىنى چۈشىنىش، ھەمدە ئاشۇ ئىشلارنى قىلىش.» مانا بۇ كلاسسىك ياكى دەسلەپكى سۈننى ئەنئەنىسىنىڭ «ئەقىل» نىڭ ئاساسلىق مەقسىتى (main motive) گە بەرگەن ئېنىقلىمىسىدۇر. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @' u" w  i) B/ ~2 p7 aيەنە بىر ئۆلىما، ھەزرىتى بۇخارىنىڭ مۇئەللىمىنىڭ مۇئەللىمى، سۇفيان ئىبنى ئۇيەينە مۇنداق دېگەن: «ئەقىل دېگىنىمىز ياخشىنى ياماندىن ئايرىيالاش ئەمەس. ئۇ نېمىنىڭ ياخشى ئىكەنلىكىنى چۈشىنىپ، شۇنى قىلىش. شۇنداقلا نېمىنىڭ يامان ئىكەنلىكىنى چۈشىنىپ، ئۇنىڭدىن ساقلىنىشتۇر.» بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @$ m1 m$ M+ }4 ], @- @" {$ Q6 b بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @+ n# ?' P# p: {) I1 `9 i5 [4 lبۇ ئۆلىمالار ئۈچۈن، ئەقىل يالغۇز بىر نەزەرىيىۋى نەرسە ئەمەس. ئەقىل ئادەمنىڭ كاللىسىدىكى بىر نەرسىلا ئەمەس. ئەقىل سىز ئەمەلىيەتتە ئەمەل قىلىدىغان بىر نەرسىدۇر. ئۇ سىزنىڭ كۈنلۈك تۇرمۇشىڭىزدا نامايان بولىدىغان بىر نەرسىدۇر. شۇڭا ئەقىل بىر ئادەم يادلىۋالىدىغان نەرسىلا ئەمەس. بىر ئادەم بىلىۋالغان نەرسە ئەمەس. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @5 b* r6 }/ D- y; T7 z3 c يەنە بىر ئۆلىما مۇنداق دەيدۇ: «ئىشەنگۈچى بىر ئويلانغۇچى، ھەمدە ئىجرا قىلغۇچىدۇر. » بۇنىڭ مەنىسى ئىمان ئېيتقان بىر ئادەم ھەم ئويلايدۇ، ھەم ئويلىغانلىرىغا دىققەت بىلەن قاراپ باقىدۇ (contemplate). يەنى، ئىمان سىزنى ئويلاشقا، ۋە ئويلىغىنىڭىزنى ئىجرا قىلىشقا ئۈندەيدۇ. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @& Y6 G6 Z& ?  A  z6 g4 f8 i ئەقىلگە باشقا ئۆلىمالار مۇنداق ئېنىقلىمىمۇ بەرگەن: «ئەقىل بىر ئادەمنىڭ بىپەرۋالىقنىڭ ئۈستىدىن غالىپ كېلىش ۋە ھەۋىسىگە چەك قويۇش بىلىمىدىن ئىبارەت.» يەنى، ئەقىل دېگىنىمىز سىزنىڭ پەرۋاسىزلىقىڭىزنى يېڭىدىغان ۋە ھەۋىسىڭىزگە چەك قويىدىغان بىلىمىڭىزدىن ئىبارەتتۇر. ئەقىلنىڭ بۇ ئېنىقلىمىسى ئۇنىڭ گرامماتىكىلىق جەھەتتىكى، لېكسىكىلىق (سۆز بىلەن مۇناسىۋەتلىك) جەھەتتىكى ۋە تىل جەھەتتىكى مەنىسىگە يۈزدە-يۈز ئۇيغۇن كېلىدۇ. چۈنكى، ئىسلامدىن بۇرۇن ئەرەبچىدىكى «ئاقىلاھ» دېگەن سۆز ئەقىل (intelligence) گە پۈتۈنلەي ئوخشىمايدىغان بىر مەنىنى بىلدۈرگەن. «ئاقىلاھ» ئەسلىدە «چەكلەش، توسۇش» دېگەن مەنىنى بىلدۈرگەن. تۆگىنىڭ تۇمشۇقىغا باغلانغان، تۆگىنى كونترول قىلىپ باشقۇرىدىغان تانا ئەرەبچىدە «ئىقال» دەپ ئاتالغان بولۇپ، «ئاقىلاھ» دېگەن سۆز شۇ يەردىن كەلگەن. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @/ u) Y) E, G7 ?6 [4 [دېمەك، بۇرۇنقى زىيالىيلار «ئەقىل» گە «ھەۋەسنى چەكلەش، ھەۋەسنى توسۇش» دەپ ئېنىقلىما بەرگەن بولۇپ، ئىسلامدىن بۇرۇنقى دەۋرلەردە بۇنداق ئېنىقلىما ھەقىقەتەن مۇۋاپىق ئىدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @. l! l' {2 I, e8 d6 m- Z" U' y$ t( ` بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @# U- P8 g. I  E# E3 n# O+ F 2. «ئەقىل» دېگەن سۆز قۇرئاننىڭ قەيىرىدە ئىشلىتىلگەن؟ بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @5 b  }+ p* Y7 o" r! J بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @$ C; y# O' g6 E' ]مەن قۇرئاندىكى بىزنى ئويلاشقا ئۈندەيدىغان ئايەتلەر ئۈستىدە ئازراق تەكشۈرۈش ئېلىپ باردىم. ھەممەيلەننىڭ خەۋىرىدە بولغىنىدەك، بىر نەرسىنى كاتېگورىيەگە ئايرىش نىسپىي بولىدۇ. ئەگەر سىز ئۈستەل ئۈستىگە 20 خىل نەرسىلەرنى قويۇپ، 5 ئادەمدىن ئۇنى كاتېگورىيەگە ئايرىپ چىقىشنى تەلەپ قىلسىڭىز، ئۇلار ھېلىقى 20 نەرسىنى بىر-بىرىگە ئوخشىمايدىغان 5 خىل كاتېگورىيە گۇرۇپپىسىغا ئايرىپ چىقىدۇ. ئۇ نەرسىلەر رەڭگى، چوڭ-كىچىكلىكى، ئېغىرلىقى، ۋە ماتېرىيالى جەھەتتە بىر-بىرىگە ئوخشىماسلىقى مۇمكىن. قىسقىسى، نەرسىلەرنى كاتېگورىيەگە ئايرىش نىسپىي بولىدۇ. مېنىڭ بىر كاتېگورىيەگە ئايرىش ئۇسۇلۇم بار. ئەگەر سىز مەن ئايرىپ چىققان كاتېگورىيەگە قوشۇلمىسىڭىز، مېنىڭ ئۇنىڭغا باشقىچە پىكرىم يوق. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @$ M* Q2 L* b( V0 ]  O3 P- d مەن قۇرئاننى باشتىن-ئاخىر تەكشۈرۈپ، ئۇنىڭدىكى بىزدىن ئويلاشنى تەلەپ قىلغان ئايەتلەرنى ئايرىپ چىقتىم. ھەمدە ئۇلار ئۈستىدە ئويلاندىم. شۇنىڭ بىلەن مەن بىر سىخېما تۈزۈپ چىقتىم. مەن تۈزۈپ چىققان سىخېمىغا ئاساسلانغاندا، بىزنى ئويلاشقا ئۈندەيدىغان ئايەتلەرنىڭ ھەممىسىنى 4 كاتېگورىيەگە بۆلگىلى بولىدۇ. ئۇلارنىڭ ئىككىسى مۇسۇلمان ئەمەس كىشىلەرگە قارىتىلغان. قالغان ئىككىسى بولسا مۇسۇلمانلارغا قارىتىلغان. مەن مۇشۇ 4 كاتېگورىيەگە كىرمەيدىغان ئايەتتىن بىرەرنى ئۇچرىتىپ باقمىدىم. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @$ s) }0 d7 p1 R 3. بىزنى ئويلاشقا ئۈندەيدىغان ئايەتلەرنىڭ 4 كاتېگورىيىسى بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @/ S1 Q1 P4 k) B3 `. u0 K; t$ u(1) بۇ كاتېگورىيەگە كىرىدىغان ئايەتلەر ئەڭ كۆپ بولۇپ، ئۇنىڭدا ئاللاھ مۇسۇلمان ئەمەس كىشىلەرنى ھەممىدىن بەك مۇكەممەل، ھەممىدىن بەك قۇدرەتلىك ئاللاھتىن پەقەت بىرسىلا بارلىقى ھەققىدە ئويلاشقا، دىققەت بىلەن قاراپ بېقىشقا (contemplate)، ۋە ئەسلەشكە ئۈندەيدۇ. «ئۇلار (ھەقنى تونۇش ئۈچۈن) قۇرئاننى پىكىر قىلمامدۇ؟ (47-سۈرە مۇھەممەد 24-ئايەتنىڭ بىر قىسمى).» ئاللاھ ئۇ ئايەتلەردە «نېمىشقا ئويلاپ باقمايسىلەر؟ ئەتراپىڭلارغا قاراپ بېقىڭلار»، دەيدۇ. ئاللاھ قۇرئاندا «ئۇلار ئۆزلىرى قاراپ باقمامدۇ؟ ئۇلار قانداق پەيدا بولغان؟ ئۇلار ئۆزلىرىنىڭ نەدىن كەلگەنلىكىنى كۆرمەمدۇ؟ ئۇلارنى كىم ياراتقان؟ بۇ دۇنيا قانداق قىلىپ ھازىرقىدەك مەۋجۇتلۇققا كەلگەن؟» «ياكى ئۇلار ياراتقۇچىسىز يارىتىلغانمۇ؟ ياكى ئۇلار ئۆزلىرى ياراتقۇچىمۇ؟ (52-سۈرە تۇر 35-ئايەت).» بۇ ئايەتلەردە ئاللاھ ئۇلارنى ئويلىنىپ، بىر خۇدالىققا ئىشىنىدىغان بولۇشقا ئۈندەيدۇ. ئاللاھ قۇرئاندا كۆپ خۇدالىق ھەققىدىمۇ سۆزلەيدۇ. ئاللاھ دەيدۇكى، ئەگەر خۇدادىن پەقەت بىرسىلا بار بولماي، خۇدادىن بىر قانچىسى مەۋجۇت بولىدىغان بولسا، ئۇلار بىر-بىرى بىلەن سوقۇشۇپ كەتمەمتى؟ بىر خۇدا يەنە بىر خۇدانى يېڭىۋېلىش ئۈچۈن ئۇرۇشۇپ، دۇنيانى قالايمىقانچىلىق قاپلاپ كەتمەمتى؟ «ئەگەر ئاسمان-زېمىندا ئاللاھتىن باشقا ئىلاھلار بولسا ئىدى، (كائىناتنىڭ تەرتىپى) ئەلۋەتتە بۇزۇلاتتى (21-سۈرە ئەنبىيا 22-ئايەتنىڭ بىر قىسمى).» دېمەك، ئەڭ مۇكەممەل، ئەڭ قۇدرەتلىك ئاللاھتىن پەقەت بىرسىلا بار بولۇپ، ئۇ ھەممىنى كونترول قىلىدۇ. شۇڭا ئاللاھ بۇ كاتېگورىيىدىكى ئايەتلەردە مۇسۇلمان ئەمەس كىشىلەرنى ئويلاپ، ئەتراپىغا قاراپ ئىزدىنىپ، شۇ ئاساستا ئەڭ مۇكەممەل، ئەڭ قۇدرەتلىك ئاللاھتىن پەقەت بىرسىلا بارلىقىغا ئۆزىنى ئىشەندۈرۈشكە ئۈندەيدۇ. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @+ X  T8 S0 {' b0 D(2) بۇ كاتېگورىيىدىكى ئايەتلەر مۇسۇلمان ئەمەسلەرنى مۇھەممەد ئەلەيھىسسالامنىڭ پەيغەمبەرلىكى ھەققىدە ئويلاشقا چاقىرغان. مەسىلەن، بىر ئايەتتە «ئۇلار ئۆزىنىڭ ھەمراھى (يەنى مۇھەممەد ئەلەيھىسسالام) نىڭ مەجنۇن ئەمەسلىكىنى ئويلىمامدۇ؟ ئۇ پەقەت ئاشكارا ئاگاھلاندۇرغۇچىدۇر (7-سۈرە ئەئراف 184-ئايەت)» دېيىلگەن. ئېھتىمال مۇسۇلمان ئەمەسلەرنى ئويلاشقا ئۈندەيدىغان ئەڭ كۈچلۈك، ۋە كىشىلەر ئەڭ كۆپ تىلغا ئالىدىغان ئايەت تۆۋەندىكىسى بولۇشى مۇمكىن: «ئېيتقىنكى، «مەن سىلەرگە بىر ئىشنى تەۋسىيە قىلىمەن: سىلەر خۇدالىق ئۈچۈن ئىككىدىن، يا بىردىن تۇرۇڭلار (يەنى ئاللاھنىڭ رازىلىقى ئۈچۈن يىغىلىپ ياكى يەككە ھالدا ھەقنى تىلەڭلار)، ئاندىن پىكىر يۈرگۈزۈڭلار» (34-سۈرە سەبەئ 46-ئايەتنىڭ بىر قىسمى).» (Say, I am only asking you to do one thing that you standup for the sake of Allah in single and in groups then you think) بۇ يەردە ئاللاھ بىز مۇسۇلمانلارنى باشقا مۇسۇلمان ئەمەسلەرگە مۇشۇ گەپلەرنى دېيىشكە ئۈندەۋاتىدۇ. يەنى ئاللاھ بۇ يەردە مۇسۇلمانلارغا: «سىلەر ھۇرۇنلۇق قىلماي، ئاللاھ يولىدا ئورنۇڭلاردىن تۇرۇپ، ئىزدىنىپ ۋە تەتقىق ئېلىپ بېرىپ، مۇسۇلمان ئەمەسلەرگە مۇھەممەد ئەلەيھىسسالامنىڭ بىر مەجنۇن كىشى (mad man) ئەمەسلىكىنى دەڭلار. بۇ ئادەم توغرۇلۇق، ئۇنىڭ گەپلىرى ۋە تەلىماتلىرى توغرۇلۇق ئويلىنىڭلار. ئۇنىڭ تەلىماتلىرى راستمۇ ياكى راست ئەمەسمۇ؟ بۇ ئادەم نېمىلەرنى دەۋەت قىلىۋاتىدۇ؟ ئۇ قانداق كىتاب بىلەن كەلگەن؟ »، دەيدۇ. بۇ يەردە مۇھەممەد ئەلەيھىسسالامنىڭ پەيغەمبەرلىكى ئۈستىدە ئويلاش ھەققىدە ئىنتايىن ئېنىق بۇيرۇق بار. بىر ئايەتتە مۇنداق دېيىلىدۇ: « «ئەگەر ئاللاھ ئىرادە قىلسا، سىلەرگە ئۇنى (يەنى قۇرئاننى) تىلاۋەت قىلماس ئىدىم، ئاللاھمۇ ئۇنى (مەن ئارقىلىق) سىلەرگە بىلدۈرمەس ئىدى. ئاراڭلاردا ئۇنىڭدىن (يەنى قۇرئان نازىل بولۇشتىن) ئىلگىرى ئۇزۇن زامان تۇردۇم، (مۆجىزە بولغان بۇ قۇرئاننىڭ پەقەت ئاللاھ تەرىپىدىن نازىل بولغانلىقىنى بىلىشكە) ئەقلىڭلارنى ئىشلەتمەمسىلەر؟» دېگىن (10-سۈرە يۇنۇس 16-ئايەت).» دېمەك، بۇ يەردىكى 1-كاتېگورىيىدىكى ئايەتلەر مۇسۇلمان ئەمەسلەرنى «لا ئىلاھە ئىللەللاھ» توغرۇلۇق ئويلاشقا ئۈندىسە، 2-كاتېگورىيىدىكى ئايەتلەر ئۇلارنى « مۇھەممەدۇن رەسۇلۇللاھ» توغرۇلۇق ئويلاشقا ئۈندەيدۇ. بۇ ئىككى كاتېگورىيىدىكى ئايەتلەر مۇسۇلمان ئەمەس ئادەملەرگە قارىتىلغان. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @* k& d* h( h; C# s: P. e& j# A (3) بۇ كاتېگورىيىدىكى ئايەتلەر مۇسۇلمانلارغا قارىتىلغان بولۇپ، سان جەھەتتىن بۇنداق ئايەتلەر بەك كۆپ ئەمەس. بۇ ئايەتلەردە مۇنداق دېيىلىدۇ: «سېنىڭ ياراتقۇچىڭ ھەققىدە ئويلان، شۇنداق قىلساڭ سېنىڭ ئىمانىڭ كۈچىيىدۇ.» بۇ كاتېگورىيە 1-كاتېگورىيە بىلەن پاراللېل بولۇپ، 1-كاتېگورىيە مۇسۇلمان ئەمەسلەرگە قارىتىلغان. مەزكۇر كاتېگورىيە بولسا مۇسۇلمانلارغا قارىتىلغان. بىر ئايەتتە مۇنداق دېيىلگەن: «ئۇلار ئۆرە تۇرغاندىمۇ، ئولتۇرغاندىمۇ، ياتقاندىمۇ ئاللاھنى ئەسلەپ تۇرىدۇ، ئاسمانلارنىڭ ۋە زېمىننىڭ يارىتىلىشى توغرىسىدا پىكىر يۈرگۈزىدۇ (3-سۈرە ئال ئىمران 191-ئايەت).» ئاللاھقا ئىشىنىدىغانلار ھەر قانداق بىر پەننى، مەسىلەن، ئاسترونومىيە، بىئولوگىيە، خىمىيە، فىزىكىنى ئۆگەنسە، ئۇنىڭ ئىمانى تېخىمۇ كۈچىيىدۇ. يەنى سىز پەندە بايقالغان نەرسىلەرنىڭ ئۆزلۈكىدىن پەيدا بولۇپ قالمىغانلىقىنى تېخىمۇ ياخشى چۈشىنىپ يېتەلەيسىز. يارىتىلىشنىڭ قۇدرىتى بىلەن دىنامىكىسىنى چۈشىنىپ يېتىپ، «ئاھ، ياراتقۇچىمىز!» دەپ قالىسىز. بىزنىڭ يارىلىشىمىزغا سەۋەب بولغان بىرلا نەرسە بار. ئۇ بولسىمۇ ئاللاھدۇر. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @, C7 Q/ X7 j* N% c# g1 }(4) ئاللاھ بىزنى قۇرئاننى چۈشىنىش ئۈچۈن قۇرئان ھەققىدە ئويلىنىشقا ئۈندەيدۇ. ئاللاھ بىزگە «نېمىشقا قۇرئان ھەققىدە ئويلىنىپ، ئۇنىڭ پايدىسىنى كۆرمەيسىلەر؟» دەيدۇ. ئۇ يەنە «شۈبھىسىزكى، سىلەرنى چۈشەنسۇن دەپ، ئۇنى ئەرەبچە قۇرئان قىلىپ نازىل قىلدۇق (12-سۈرە يۈسۈف 2-ئايەت).» دەيدۇ. يەنى ئاللاھ «قۇرئاننى سىلەرنى ئويلاپ چۈشەنسۇن، دەپ چۈشۈرگەن»، دەيدۇ. «ئويلاپ ئۇنى چۈشىنىۋېلىڭلار» دەيدۇ. ئاللاھ مۇنداق دەيدۇ: «سىلەرنىڭ چۈشىنىشىڭلار ئۈچۈن ئاللاھ (ئۆز ئەھكاملىرىنى كۆرسىتىپ بېرىدىغان) ئايەتلىرىنى سىلەرگە مۇشۇنداق بايان قىلىدۇ (2-سۈرە بەقەرە 242-ئايەت.» بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @; p+ q  U, y% w  u/ o* T5 Xئەگەر بىز «ئەقىل» نىڭ تىل جەھەتتىكى مەنىسى بىلەن ئۇنىڭ ئىسلامىي تەپەككۇر قىلغاندىكى مەنىسىنى باغلاپ تەھلىل قىلىدىغان بولساق، ئەقىلنىڭ رولى بىزنىڭ ھاماقەتلىك، دۆتلۈك ۋە پەرۋاسىزلىق پاتقىقىغا پېتىپ قېلىشىمىزنىڭ ئالدىنى ئېلىش ئىكەنلىكىنى بايقايمىز. يۇقىرىدىكى 4 كاتېگورىيىنىڭ ھەممىسى «ئەقىل» نىڭ ئىسلامدىن بۇرۇنقى دەۋرلەردىكى مەنىسىگە ئېلىپ بارىدۇ. (ئېلاۋە: 4 كاتېگورىيىنىڭ ھەممىسى «ئەقىل» نىڭ ئىسلامنىڭ دەسلەپقى دەۋرلەردىكى مەنىسىگە ئېلىپ بارىدۇ. ). بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @& i3 A6 j* N) e6 t+ F8 @7 i' e يۇقىرىدىكى 4 كاتېگورىيىنى تۆۋەندىكىدەك يىغىنچاقلاش مۇمكىن: بۇتقا ئىشەنمەڭلار. يالغۇز ئاللاھقىلا ئىشىنىڭلار. پەيغەمبەر مۇھەممەد ئەلەيھىسسالامنى رەت قىلماڭلار، ئۇنىڭغا ئىشىنىڭلار. ئەقىلنى ئىشقا سېلىپ، ئىمانىڭلارنى كۈچەيتىڭلار. ئەقىلنى ئىشقا سېلىپ، قۇرئاننى چۈشىنىڭلار. شۇڭلاشقا يۇقىرىدىكى 4 كاتېگورىيە 4 ئاساسىي نۇقتا بولۇپ ھېسابلىنىدۇ. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @  y& R; Q: N- L$ x بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @: o& X+ g/ U7 T, P# A* F! } بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @- w2 x5 B! V- p8 P9 y" L; L4. «ئەقىل» نىڭ قارشىسى «جاھىل» دۇر بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @9 _( j' \+ a" K3 m1 m. N2 e' }% _3 T0 ] شۇڭلاشقا «ئەقىل» گە قارىمۇ-قارشى نەرسە «جاھىل (نادان)» بولىدۇ. قۇرئانغا نىسبەتەن ئەقىلنىڭ كەم بولۇشى ئادەتتە ئىماننىڭ كەمچىل بولۇشىغا ئېلىپ بارىدۇ. قۇرئاندا دېيىلىشىچە، ئىمان ئىشىنىش بىلەن شۇ ئاساستا ئەمەلىي ئىش ئېلىپ بېرىشنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ئادەتتە ھەقنى بىلىپ تۇرۇپ، شۇ بويىچە ھەقىقىي ئىش كۆرمەسلىك ئىمان ھېسابلانمايدۇ. بۇنىڭ بىر مىسالى ئىبلىستۇر. ئۇ ھەقنى بىلىدۇ، ئەمما شۇ بويىچە ئىش كۆرمەيدۇ. ئاللاھ قۇرئاندا ئىسلامغا ئىشەنمەيدىغانلارنى «جاھىللار» دەپ ئاتايدۇ. «مۇناپىقلار ئويلىمايدۇ» دەيدۇ. بىر ئايەتتە ئاللاھ جەھەننەمدىكىلەرنىڭ سۆزىنى نەقىل كەلتۈرۈپ مۇنداق دەيدۇ: « ئۇلار: «ئەگەر بىز (پەيغەمبەرنىڭ سۆزلىرىنى) ئاڭلىغان، ياكى چۈشەنگەن بولساق، ئەھلى دوزاخ قاتارىدا بولماس ئىدۇق» دەيدۇ (67-سۈرە مۇلك 10-ئايەت).» يەنە بىر ئايەتتە ئاللاھ جەننەتكە كىرگەنلەرنىڭ سۆزىنى نەقىل كەلتۈرۈپ مۇنداق دەيدۇ: «ئەگەر بىز پەقەت ئاڭلاش ۋە ئويلاش بىلەنلا توختاپ قالغان بولساق، بىز جەننەتكە كىرەلمەيتتۇق.» دېمەك، ئاللاھ جەننەتتىكى كىشىلەردە قانداق ئەقىلنىڭ بارلىقىنى تىلغا ئالىدۇ. ئۇلاردىكى ئەقىل ھەقنى چۈشەنگەن، ھەمدە شۇ بويىچە ئىش كۆرگەن ئەقىلدۇر. ئۇلاردىكى ئەقىل دىن بىلەن دۇنيانىڭ ھەر ئىككىسىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان ئەقىلدۇر. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @" Y1 s5 e" {/ A$ K9 A, E: eشۇڭلاشقا ئاللاھقا بويسۇنمىغانلار «جاھىللار» دەپ ئاتالغان. مۇنداق بىر ئايەت بار: «ئاللاھ قوبۇل قىلىشنى ۋەدە قىلغان تەۋبە يامانلىقنى نادانلىقتىن قىلىپ سېلىپ، ئاندىن ئۇزۇنغا قالماي (يەنى ئۆلۈم كېلىشتىن بۇرۇن) تەۋبە قىلغانلارنىڭ تەۋبىسىدۇر (4-سۈرە نىسا 17-ئايەتنىڭ بىر قىسمى.» ھەزرىتى ئىبىن ئابباس مۇنداق دەيدۇ: «گۇناھ ئۆتكۈزگەن ھەر بىر ئادەم ئاشۇ گۇناھى ئۈچۈن بىر جاھىل ھېسابلىنىدۇ.» ھەزرىتى ئىبىن ئابباس تەمىنلىگەن بۇ يېشىم مەزكۇر ئايەتنىڭ ئۆلچەملىك يېشىمى بولۇپ، ئاللاھ بۇ يەردە مۇنداق دەيدۇ: «ئەگەر سەن ئەقىلنى كۆزگە ئىلماي، جاھىللىققا (نادانلىققا) پېتىپ قالمىغان بولساڭ، سېنىڭ ئاللاھقا بويسۇنماسلىقىڭ مۇمكىن ئەمەس. سېنىڭ ئاللاھقا بويسۇنماسلىقىڭ، سېنى بىر جاھىل قىلىپ قويىدۇ.» بۇ تىل جەھەتتە بىر توغرا بايان قىلىنغان ئۇقۇمدۇر. «ئەقىل» دېگىنىمىز «ئۆزىنى توسۇش، ئۆزىنى كونترول قىلىش» تۇر. سىز ئۆزىڭىزنى توسماي، ھاراق ئىچىسىز. سىز ئۆزىڭىزنى توسماي، زىنا قىلىسىز. سىز ئۆزىڭىزنى توسماي، باشقا ئەسكى ئىشلارنى قىلىسىز. دېمەك، سىزدە ئۆزىڭىزنى توسىدىغان ئەقىل بولمىغاچقا، ئاشۇنداق ئىشلارنى قىلىسىز. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @  f' W6 N& C( Xدېمەك، ئاللاھقا بويسۇنمىغان كىشى جاھىل ھېسابلىنىدۇ. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @, S8 U4 I- ~1 b& f5 Y, T2 s 5. ئىبىن تەيمىيە ئىدىيىسىدىن خۇلاسە بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @1 Q- }$ w6 {  M2 b& n( z ئىبىن تەيمىيە 11 توملۇق قامۇس يېزىپ، ئۇنىڭدا ئۆزى «ئەقىلنى ئاشقۇنلۇققا ئاپىرىۋەتكەن» دەپ قارىغان گۇرۇپپىلارنى تەنقىد قىلغان. ئۇ گۇرۇپپىلار دىنىي پەيلاسوپلار بولۇپ، ئىبىن تەيمىيە ئۇلارنى «ئەھلى كەلام» دەپ ئاتىغان. ئۇنىڭ قارىشىچە ھېلىقى گۇرۇپپىغا تەۋە كىشىلەر ئىنسان ئەقلىنى ئۇنىڭ ھەقىقىي رولىنىڭ ئۈستىگە ۋە سىرتىغا ئاپىرىپ قويغان. ئىبىن تەيمىيە كۆڭلىدە نېمە بولسا سۆزىدە شۇنى دېيىش، ئەسلىدىكىسىدە چىڭ تۇرۇش (fundamentalist) جەھەتتە داڭ چىقارغان بىر ئادەم. ئۇ باشقا ئەسلىدىكىسىدە چىڭ تۇرىدىغان كىشىلەردىن پەرقلىنىدىغان بولۇپ، ئىبىن تەيمىيە ناھايىتى ئەقىللىق ۋە پەلسەپىلىك ئىدىيىگە باي بىر ئادەمدۇر. ئۇ ئەنئەنىنىڭ راتسىئونال قوغدىغۇچىلىرىدىن بىرى. ئۇ «ئىسلامنىڭ ئەنئەنىسىنى قوبۇل قىلىش راتسىئوناللىققا ۋە لوگىكىغا پۈتۈنلەي ئۇيغۇن كېلىدۇ. ئەنئەنىگە ئىشەنمەسلىك ۋە ئۇنى قوبۇل قىلماسلىق ئىراتسىئوناللىققا كىرىدۇ»، دەپ قارايدۇ. بۇ نۇقتا ئۇنىڭ قامۇسىنىڭ ئىسمىدىمۇ ئەكس ئەتكەن: «سەۋەب بىلەن ھەقنىڭ ئوتتۇرىسىدىكى توقۇنۇشتىن ساقلىنىش». يەنى، ئۇنىڭ دېمەكچى بولغىنى، سەۋەب بىلەن ھەق ئوتتۇرىسىدا توقۇنۇش مەۋجۇت ئەمەس، توقۇنۇش مەۋجۇت بولۇشى مۇمكىن ئەمەس، ئەقىل بىلەن قۇرئان ۋە سۈننەت ئوتتۇرىسىدا ھەقىقىي توقۇنۇشنىڭ مەۋجۇت بولۇشى مۇمكىن ئەمەس. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @$ k1 R, K- M  g) _ئىبىن تەيمىيە مۇنداق دەپ قارايدۇ: ئېنىق يېزىلغان مۇقەددەس دىنىي كىتاب(قۇرئان كەرىم)  (explicit scripture) بىلەن ھەقىقىي سەۋەب (ھەقىقى ئەقىل) (authentic reason) ئوتتۇرىسىدا توقۇنۇش مەۋجۇت بولۇشى مۇمكىن ئەمەس. ئەگەر مۇقەددەس كىتاب بىلەن سەۋەب(ئەقىل) ئوتتۇرىسىدا بىر توقۇنۇش كۆرۈلىدىكەن، ياكى نەقىل ئېنىق ئەمەس، ياكى سەۋەب(ئەقىل) راست ئەمەس. ئۇقۇمى كەسكىن بولغان ۋەھىي ياكى نەقىل بىلەن ھەقىقىي سەۋەب ئوتتۇرىسىدا توقۇنۇشنىڭ مەۋجۇت بولماسلىقىدىكى سەۋەب، ئۇلارنىڭ ھەر ئىككىسى ئاللاھتىن كەلگەن. ئۇنىڭ بىرى ئاللاھنىڭ سۆزلىرى، يەنە بىرى بولسا ئاللاھنىڭ ئىنسانلارغا ئاتا قىلغان سوۋغىتى. قۇرئان ئاللاھنىڭ سۆزلىرى بولۇپ، ئەقىل بولسا ئاللاھ يارىتىلغۇچىلارغا ئاتا قىلغان سوۋغاتتۇر. بۇ ئىككى نەرسىنىڭ كېلىپ چىقىش مەنبەسى ئاللاھ بولغاچقا، ئۇلار ئۆز-ئارا زىددىيەتلىك بولۇپ قالمايدۇ. ئۇلارنى ئۆز-ئارا زىددىيەتلىك قىلىپ قويۇش، ئاللاھ سۆزلىگەن نەرسە بىلەن ئاللاھ بەرگەن نەرسىنى زىددىيەتلىك قىلىپ قويۇش بولۇپ ھېسابلىنىدۇ.   بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @  W( p7 C# [4 u! s; p4 E باشقا بەزى زىيالىيلار، مەسىلەن، ئىبىن تەيمىيە قامۇسىدا مىسال قىلىپ ئالغان ئىبىن رۇشىد، ئىبىن سىنا ۋە پەخرىدىن رازىلارنىڭ بىر پرىنسىپى بار بولۇپ، ئۇ پرىنسىپ مۇنداق دەپ قارايدۇ: ئەگەر سەۋەب(ئەقىل) بىلەن ھەق(نەقىل) ئوتتۇرىسىدا زىددىيەت يۈز بېرىدىكەن، ۋەھىيگە قارىغاندا سەۋەب(ئەقىل) ئۈستۈنلۈكنى ئېلىشى كېرەك. چۈنكى، سەۋەب ھەقنىڭ ھەق ئىكەنلىكىنى جەزملەشتۈرىدىغان نەرسىدۇر. بىز قۇرئاننىڭ ھەق ئىكەنلىكىنى قانداق بىلىمىز؟ بىزگە ئەقلىمىز شۇنداق دېگەنلىكى ئۈچۈن، بىز قۇرئان بىر ھەق، دەپ قارايمىز. بۇ يەردە ئەقىل قۇرئاننى قوللاۋاتىدۇ. بىز ئەقلىمىزگە ئىشىنىپ، قۇرئان ھەق، دەپ قاراۋاتىمىز. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @! l* N5 @- t' m4 `4 \8 U1 T0 W3 Aئىبىن تەيمىيە بولسا يۇقىرىدىكى ھېكمەتكە «بىمەنە، لوگىكىسىز، ۋە ئاساسسىز» دەپ باھا بېرىپ، ئۆزىنىڭ قامۇسىدا مۇشۇ مەسىلىگە قارىتا 44 نۇقتىنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ. ئىبىن تەيمىيە مۇنداق دەيدۇ: بۇ پرىنسىپ ھەرگىزمۇ پۇت تىرەپ تۇرالمايدۇ. ئاللاھ سۆزلىگەن نەرسە بىلەن ئاللاھ بەرگەن نەرسە ئوتتۇرىسىدا زىددىيەت بولۇشى مۇمكىن ئەمەس. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @5 Q4 d5 V% s( c4 r; H& R سەۋەب ياكى ئەقىلنىڭ بىر ئېنىق چېكى يوق. بىر ھەقىقىي ئەقىل بىلەن بىر خاتا ئەقىلنى پەرقلەندۈرۈپ بېرىدىغان نەرسە يوق. بۇنىڭ بىر مىسالى سۈپىتىدە مۇنداق بىر ئىشقا قاراپ باقساق بولىدۇ: ئىنسان تارىخىدا ئىككى دىنىي پەيلاسوپ بىرەر قېتىم مۇشۇ دۇنيانىڭ ئاساسى توغرىسىدا بىر پىكىر بىرلىكى ھاسىل قىلىپ باققان ئەمەس. سىز ئۆزىڭىزگە قاراپ بېقىڭ: بۈگۈن سىز مەلۇم بىر ئىشنى قىلسام، مۇنداق نەتىجە چىقىدۇ، دەپ جەزملەشتۈرىسىز. ئەتىسى قارىسىڭىز ئۇنىڭدىن باشقىچە نەتىجە چىقىدۇ. شۇنىڭ بىلەن سىز «مەن قانداق بولۇپ مۇشۇنداق دۆتلۈك قىلغاندىمەن؟» دەپ ئويلايسىز. يەنى، سىزنىڭ ئەقلىڭىزنىڭ بىر خاتالاشمايدىغان نەرسە ئەمەسلىكىنى سىز ئۆزىڭىزمۇ ئىسپاتلاپ تۇرىسىز. دېمەك، ئەقىلنىڭ بىرەر ئېنىق چېكى يوق. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @+ Q/ o3 E; T' P& g* X' t. e بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @1 j$ O' R' N- Tبۇ ماقالىنى ھېچكىمدىن سورىماي، مەنبەسىنى بەرگەن ئاساستا باشقا ھەر قانداق تورغا چىقارسىڭىز، ياكى ئېلكىتابقا ئوخشاش باشقا ھەر قانداق شەكىلدە ئىشلەتسىڭىز بولۇۋېرىدۇ. بۇ ماقالە بارلىق ئۇيغۇرلارغا مەنسۇپ. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @- `% g9 f+ [3 i" e پايدىلىنىش ماتېرىياللىرى: بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @) C4 y* A7 f( C& ^[1]  The Role of Revelation & Reason in a Post-Modernist Age ~ Dr. Yasir Qadhi | 30th April 2014 بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @0 c/ d+ a. o: Y& |% e0 fhttps://www.youtube.com/watch?v=PMeNqqwDimI [2] كاشىغەرى، «ئىسلام دىنى ۋە ئىلىم-پەن (1) بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @' {! k. v- ^* k. w7 shttps://uyghur-archive.com/misranim/thread-124269-1-1.html بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @/ T: d* Q4 d4 u3 I6 v بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @, b8 o1 A$ T' G1 e/ o[3] مۇھەممەد سالىھ داموللا ھاجى، «ئىسلام دىنى بىلەن ئىلىم-پەن قارشىمۇ؟» بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @, G6 \# X+ j6 ], [https://uyghur-archive.com/misranim/thread-125025-1-1.html 1-رەسىم: ياسىر قازى دوكلات بېرىۋاتقان بىر كۆرۈنۈش. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @, x" T9 W. O, E: Y ****************************************************** بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @! C' j! b! w$ T9 i1 g& F) d ۋەھىي بىلەن ئەقىلنىڭ ئالاقىسى (1) قۇرئان ۋە ئەقىل ئەقىل ھەقىقى بىر مۆجىزە، بۇ مۆجىزە ئەقىلنى ئاللاھ ئەھمىيەتسىز يارىتىپ قويمىدى، ئىنسانغا ھۆججەت بولسۇن ئۈچۈن ياراتتى. ئەقىل ئىنساننىڭ ھەقىقەتكە يېتىشى ئۈچۈن ئاللاھ ئاتا قىلغان  نۇرى، تەپەككۇرنىڭ يولى، مەرىپەت ۋە ئىماننىڭ ئاچقۇچى. ئىسلام دىنى بىلىم-مەرىپەت ۋە ئالىملارنىڭ قەدرىنى ناھايىتى يۇقىرى كۆتۈرىدۇ:«ئاللاھ سىلەردىن ئىمان ئېيتقانلار ۋە ئىلىم بېرىلگەنلەرنى بىر قانچە دەرىجە يۇقىرى كۆتۈرىدۇ»(مۇجادىلە سۈرىسى، 11-ئايەت). ئىسلام مۇسۇلمانلارنى بىلىم- مەرىپەت ئۆگىنىشكە چاقىرىپلا توختاپ قالماستىن،  ھايات ۋە كائىناتقا نەزەر يۈرگۈزۈش، تەپەككۇر قىلىش ۋە ئىزدىنىشكە چاقىرىق قىلىدۇ. قۇرئاندا «ئەقىل»دېگەن سۆز يانداش سۆزلىرى بىلەن 300 قېتىم تەكرارلانغان، «ئىلىم»(بىلىم) دېگەن يانداش سۆزلىرى بىلەن سۆز 1500 قېتىم تەكرارلانغان». بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @5 W8 q7 W/ Z! g, r" s5 B0 J5 ]ئىسلام ئەخلاق-پەزىلەتكە باغلانغان ئەقىلنى ئۇلۇغلايدۇ ۋە قەدرىنى يۇقىرى كۆتۈرىدۇ، ئەقىلنى ئاساسلىق مەرىپەت مەنبەلىرىنىڭ قاتارىدىن دەپ بەلگىلەيدۇ. قۇرئان كىرىم ئەقىلنى تىلغا ئالسا ئۇلۇغلاش ئورنىدا ۋە ئەقىلنىڭ تەقەززاسى بويىچە ئىش قىلىشنىڭ زۆرۈرلىكى ئاساسىدا بايان قىلىدۇ. قۇرئاننىڭ ئەقلىنى ئىشقا سېلىشقا چاقىرغانلىقى ئەقىلنىڭ ئورنىنى تەكىتلەپ بېرىدۇ. شۇنداقلا ئىنساننى تەپەككۇر قىلىش، ئانالىز قىلىش، چۈشىنىش ۋە ئاڭقىرىشتىن ئىبارەت خاس ئارتۇقچىلىقىغا دىققىتىنى قارىتىدۇ. ئىنسان ئەقلىنى كېرەكسىز قىلىپ قويسا، ئىنسانلىق ماقامىدىن چۈشۈپ كېتىدۇ. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @7 _5 E0 a( g1 n6 i% h4 }قۇرئاننىڭ ئەقىلنى ئىستىمال قىلىشقا چاقىرغانلىقى چۈشىنىش ئىقتىدارىنى ئېچىۋېتىدۇ، تەپەككۇرىنى قوزغىتىدۇ، بىلىم-مەرىپەتلەرنى تېخىمۇ كۆپلەپ ئېلىشقا تەشەببۇس قىلىدۇ ۋە ھەق بىلەن ناھەقنى ئېنىق ئايرىپ بېرىدۇ. چۈنكى ئىنسان تەپەككۇر قىلسا تەرەققى قىلىدۇ، ئەقلىنى كېرەكسىز قىلىپ قويسا مەرىپەت چېكىنىدۇ. شۇنىڭ ئۈچۈن قۇرئان ئىمان بىلەن تەپەككۇر، ئىمان بىلەن مەرىپەت ئارىسىدىكى رىشتىنى چىڭىتىدۇ. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @3 s& R) y5 {  Z, u  o) {قۇرئاننىڭ-كائىنات ۋە ھاياتنىڭ بارلىق تەرەپلىرىگە نەزەر تاشلاشقا يۈزلەندۈرۈش ئارقىلىق- ئەقىلنى ئىشلىتىشكە چاقىرغانلىقى مۇستەھكەم ئىلمىي مېتودتىن ئىبارەت. بۇ مېتود ھەقىقەتكە يەتكۈزىدىغان ئىلمىي تەتقىقاتنىڭ شەرىپىنى يۇقىرى كۆتۈرىدۇ.  بۇ ئىلمىي مېتود مەرىپەتكە يېتىش يولىدا گۇمان ۋە تەخمىنەن قاراشقا تايىنىشنى قوبۇل قىلمايدۇ... قۇرئان خىتاب قىلىۋاتقان ئەقىل ۋىجداننى ساقلايدىغان، ھەقىقەتلەرنى ھېس قىلالايدىغان، ئىشلارنى پەرقلەندۈرۈپ قارىيالايدىغان، زىددىيەتلەرنى سېلىشتۇرالايدىغان، يىراقنى كۆرەلەيدىغان ۋە ئانالىز قىلالايدىغان ئەقىلدۇر. بۇ ئەقىل قاتماللىق، تەرسالىق ۋە ئازغۇنلۇققا قارىشى تۇرىدىغان ئەقىلدۇر. قۇرئاننىڭ ئەقىلگە خىتاب قىلغانلىقى تەپەككۇر قىلىش مېتودىنى توغرىلاپ بەرگەنلىكىدۇر. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @! y1 w* }6 `* V; aئىسلام دىنى چېركاۋغا ئوخشاش مۇقەددەس كىتاب (قۇرئان)نى چۈشىنىشنى يالغۇز دىنىي ئالىملارنىڭ ھەققى دەپ  قاراپ، باشقا ئەقىل ئىگىلىرىنىڭ تەپەككۇر يۈرگۈزۈشى ۋە چۈشىنىشىنى چەكلىمىدى. ھەر قانداق ئەقىل ئىگىسى ۋە بىلىم مەرىپەتلىك كىشىلەر قۇرئانغا نەزەر تاشلىسا ۋە ئىزدىنىش ئېلىپ بارسا، ئىسلام قارىشى ئالىدۇ. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @# G( c9 \0 Y" ^7 @/ v(2) ئەقلى نەزەر يۈرگۈزۈش مەيدانلىرى بۇ يەردە شۇنى بىلىش كېرەككى، ئاللاھنىڭ ماھىيىتى توغرىسىدا ئويلىنىش چەكلىنىدۇ، چۈنكى ئىنساننىڭ ئەقلى چەكلىك بولۇپ ئاللاھنىڭ ماھىيىتىنى ھېس قىلالمايدۇ. ئاللاھنىڭ نېمەتلىرى توغرىسىدا ئويلىنىش تەشەببۇس قىلىنىدۇ. كائىناتنىڭ ھەممىسى ئاللاھنىڭ ئىنسان ئۈچۈن يارىتىپ بەرگەن نېمەتلىرى، ئىنسان ئاللاھنىڭ قۇدرەت تەسىرى بولغان كائىنات ۋە ھايات مەسىلىدە تەپەككۇر  قىلىشقا بۇيرۇلغان. تەپەككۇر قىلىشقا چاقىرىلغان مەيدان تۆت: بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @( ^+ ]0 y# V# a4 F9 G9 t4 N1. ئاللاھنىڭ چەكسىز كامالى قۇدرىتى بىلەن تونۇشۇش ئۈچۈن كائىناتتىكى مۆجىزلىرىدە ئىزدىنىش، بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @7 l5 B. i( S5 [, ]# ^4 S/ j2. كائىناتنىڭ سىرلىرىنى بىلىش ۋە زېمىننى گۈللەندۈرۈشتە پايدىلىنىش ئۈچۈن ئاللاھنىڭ كائىنات كىتابى توغرىسىدا تەتقىقات ئېلىپ بېرىش، 3. قۇرئان ئىسلامنىڭ قانۇنشۇناسلىق ھېكمەت سىرلىرىنى بىلىش ۋە يېڭى ۋەقەلىكلەرگە ھۆكۈم يەكۈنلەش ئۈچۈن ئىقتىدارلىق كىشىلەرنىڭ ئەقلىنى ئىشقا سېلىشقا يۈزلەندۈرىدۇ. 4. قۇرئان ئىنسانىيەت ھاياتىدا يۈز بېرىۋاتقان قانۇنىيەتلەرنى تەپەككۇر قىلىشقا چاقىرىدۇ. ھايات قانۇنىيەتلىرى ئۆزگىرىپ قالمايدۇ، ئەقىل ئىگىلىرى مەنپەئەتى بىلەن ماسلىشىدىغان ياخشى جەمىئيەتلەرنى شەكىللەندۈرۈش ئۈچۈن بۇ قانۇنىيەتلەردىن پايدىلىنىشنى لازىم. شۇڭا قۇرئان زېمىندىكى ئاللاھنىڭ قانۇنىيەتلىرى ۋە تارىختىكى مىللەتلەرنىڭ ئەھۋاللىرىغا قاراپ چىقىڭلار دەپ بۇيرۇغان. جەمئىيەتلەردىكى مەۋجۇتلۇقنى ساقلاش ۋە يوقۇلۇش ئامىللىرىنى تەتقىق قىلىشقا، ئىلگىرىكى مىللەتلەرنىڭ تەجرىبىسىدىن ئىبرەت ئېلىش ۋە خاتالىقلاردىن ساقلىنىشقا، شۇنداقلا ئاللاھنىڭ كائىناتتىكى قانۇنىيەتلىرى بىلەن زىددىيەتلەشمەسلىككە چاقىرغان . بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @& X3 ~# i2 I/ P, B5 P2 ^6 Bدېمەك، قۇرئان ئەقىلنىڭ ئورنى، قىممىتى ۋە ئەھمىيىتىنى چېكىدىن ئاشۇرۇۋەتمەي ياكى پەرۋاسىزلىق قىلماي قوغدىغان. قۇرئان كەرىم ۋەھىينى ئازغۇن ئىزاھاتلاردىن قوغداش، شەرىئەت ئەھكاملىرىنى مەقسەتلىرىدىن  بۇرۇۋتىشتىن ھېمايە قىلىش ۋە جەمئىيەتنى ۋەيران قىلىدىغان تۈرلۈك ئاپەتلەردىن قوغداش خىزمىتىنى، شۇنداقلا ئىلمىي تەرەققىيات، تەجرىبە تەتقىقاتلىرى ۋە زېمىننى گۈللەندۈرۈشتىن ئىبارەت مۇھىم ۋەزىپىنى ئەقىلگە تاپشۇرغان. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @3 v$ l& E6 N0 e2 x1 F9 `9 Yبىراق ئەقىلنىڭ ئىلاھىي ۋەھىيىدىن چەتنەپ كېتىشىگە رۇخسەت قىلمايدۇ. چەتنەپ كەتسىلا ياخشىلىقتىن يىراقلىشىدۇ ۋە چىرىكلىككە يول ئېچىپ بېرىدۇ. ئەقىل ئىلاھىي ۋەھىي دائىرىسدە ھەرىكەت قىلسا، ھەرىكەت دائىرىسى تارىيىپ قالمايدۇ، مەۋجۇدىيەتنىڭ بارلىق ساھەلىرىدە ھەرىكەت قىلالايدۇ. ۋەھىي ئەقىلنى پەقەت توغرا يۆلىنىشتىن بۇرۇلۇپ كېتىشتىن، خاتا چۈشەنچىدىن ۋە ھەۋەسنىڭ تارتىپ كېتىشىدىن توسىدۇ. ئۇنىڭدىن كېيىن ھاياتقا گۈزەللىك قوشىدىغان تۈرلۈك مەيدانلاردا ھەرىكەتلىنىشكە ئىتتىرىدۇ. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @+ Z8 ~. q  T' w4 K بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @9 E; N) ?0 X. L6 X" @2 Q8 m- y% ~(3) ئەقىل بىلەن نەقىل ئارىسىدا زىددىيەتنى قانداق ھەل قىلىش لازىم ئەقىل بىلەن نەقىل ئارىسىدا زىددىيەتنىڭ يۈز بېرىشى قۇرئان خىتابىدىن تەسىرلەنگەن ئىسلام ئەقلىدىن پەيدا بولمىغان. بىراق ئىسلام ئىدىيىسىنىڭ گرىك پەلسەپىسىدىكى گرىك ئەقلىدىن تەسىرلەنگەنلىكى سەۋەبىدىن پەيدا بولغان. شۇڭا دەسلەپكى دەۋرىدىكى مۇسۇلمانلارنىڭ ئەقىل توغرىسىدىكى چۈشەنچىسى ئەقىلنى توغرا بىلەن خاتانى، ھەق بىلەن ناھەقنى ئايرىپ بېرىشكە ياردەم بېرىدىغان تۇغما قابىلىيەت دەپ قارىغان. ئەقىدەشۇناس ئالىملار ئەقىل مەرىپەتنىڭ يول باشچىسى سۈپتىدە ۋەھىيگە تايىنىشى زۆرۈر دەپ تەكىتلىگەن. مېتافىزىكا خاراكتېرلىك مەسىلىلەردە  ئەقىل ۋەھىيگە تايانماي مۇستەقىل  ھالدا توغرا قاراش ئالالمايدۇ. ھەر قانداق ئەھۋالدا «ۋەھىي بىلەن ئەقىل» ئىدىيە، مەرىپەت، ئەمەل قىلىش ۋە ئىنتىزامغا سېلىش مەنبەسى سۈپتىدە ئۆز-ئارا ھەمكارلىشىپ بىر بىرىنى تولۇقلايدۇ، بىرى بىرىگە زىت كەلمەيدۇ. زىددىيەتلىشىپ قالغان مەسىلە ۋھىيىنى ئىزاھلاشتا ۋە ئەقلى نەتىجىلەرگە يېتىش مېتودىمىزدا كۆپ تەپەككۇر قىلىش، تەكشۈرۈش ۋە نەزەر يۈرگۈزۈش ئاساسىدا ھەل بولىدۇ، ھەقىقەت ئايدىڭلىشىدۇ، زىتلىشىش خىيالى يوققا چىقىدۇ ۋە ئىنسان ھاياتىنى يۈزلەندۈرۈۋاتقان شەرىئەتنىڭ مەقسەتلىرى نىشان قىلىۋاتقان ئىنسانىي مەنپەئەت تەقەززالىرى روشەنلىشىدۇ. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @! O2 q( ]& N! Z2 Mئەقىل بىلەن نەقىلنىڭ زىددىيەتلىك كۆرۈنۈشلىرى تۆۋەندىكىچە: 1.ۋەھىيگە زىت كەلگەن ئەقلى مەسىلە كەسكىن بولمىسا، زىددىيەت يۈز بېرىدۇ. 2. ساغلام ئەقلى يەكۈنگە زىت دەپ قارىلىۋاتقان نەقىل(ھەدىس) سەھى ھەدىس بولمىسا، زىددىيەت يۈز بېرىدۇ. 3.نەقىلنى چۈشىنىشتىكى خاتالىق سەۋەبىدىن زىددىيەت يۈز بېرىدۇ. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @& d0 s- X0 p. e# G4. ئەقىل كەسكىن ھالەتتە مۇمكىن ئەمەس دەپ قارايدىغان مەسىلە بىلەن ئەقىل ھېس قىلالمايدىغان مەسىلىلەرنى پەرقلەندۈرمەسلىكتىن يۈز بېرىدۇ. بۇ مەسىلىدىكى جانلىق مەسىلىلەر: بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @" v" u! G* }$ N" D% C(1).ۋەھىينىڭ ھەقىقەتلىرى ئەقىلنىڭ ھەقىقەتلىرى بىلەن زىددىيەتلىشىپ قالمايدۇ، چۈنكى ھەر ئىككىسىنىڭ مەنبەسى ئاللاھ. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @) \# l; T! |; h" c6 k(2).كەسكىن ئۇقۇمغا ئىگە ۋەھىي كۈچلۈك ئېھتىماللىققا ئىگە ئەقلى ھۆكۈمنىڭ ئالدىدا تۇرىدۇ،  كەسكىن ھەقىقەت دەرىجىسىگە يېتەلمىگەن نەزەرىيەنىڭ ۋەھىينىڭ كەسكىن ئۇقۇمىنىڭ ئالدىغا ئۆتۈشى مۇمكىن ئەمەس. (3). كۈچلۈك ئېھتىماللىققا ئىگە ۋەھىي ئۇقۇمى ئەقىلنىڭ كەسكىن ئۇقۇمى ئاساسىدا ئىزاھلىنىدۇ. چۈنكى كۈچلۈك ئېھتىماللىققا ئىگە ۋەھىي ئۇقۇمى بىر قانچە خىل ئىزاھلاشنى قوبۇل قىلىدۇ، شۇڭا ئىلمىي ھەقىقەت قوللىغان ئىزاھات ئالدىغا سۈرۈلىدۇ. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @  F; B! D& A/ n  v5 o9 d! J(4). ئەگەر ۋەھىي ۋە ئەقىلدىن ئىبارەت ھەر بىرسىنىڭ ئۇقۇمى كۈچلۈك ئېھتىماللىققا ئىگە بولسا، بىرسىنىڭ يەنە بىرسىدىن كەسكىن ئىكەنلىكى ئېنىقلانغانغا قەدەر بىرىنى يەنە بىرىدىن كۈچلەندۈرمەي توختاپ تۇرىمىز. قايسىنىڭ كەسكىنلىكى ئىسپاتلانسا، شۇنى ئالدىغا سۈرىمىز. ئەگەر ئىسپاتلانمىسا، سىرتقى كۈچلەندۈرۈش ئامىللىرىنى ئىزدەش لازىم بولىدۇ. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @" K/ ^0 A) S8 I- |* ^ئىمام پەخرۇ رازى:ئەقىل بىلەن نەقىل زىتلىشىپ قالغاندا ئەقىلنى نەقىلنىڭ ئالدىغا قويغان. ئىمام ئىبنى تەيمىيە ئەقىل بىلەن نەقىل زىددىيەتلىشىپ قالغاندا نەقىلنى ئەقىلنىڭ ئالدىغا قويغان. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @, ~3 T3 H& H: N3 f: {- Jمەسىلىنى ھەل قىلىشتىكى ئىككى خىل مېتود ئىنسانىيەت ھاياتىنى يۈزلەندۈرۈشتە ۋەھىي بىلەن ئەقىلنىڭ ئەھمىيىتىنى شەكلەندۈرۈش بىلەن ئالاقىسى يوق. ھەر ئىككى ئېقىم مەيلى ۋەھىيگە تەۋە بولسۇن ياكى ئەقىلگە تەۋە بولسۇن كەسكىن ھۆكۈمىگە ئەگىشىشنىڭ زۆرۈرلىكىدە ئىتتىپاق، ۋە كەسكىن ۋەھىي بىلەن كەسكىن ئەقلى يەكۈننىڭ زىددىيەتلىشىپ قېلىشنىڭ مۇمكىن ئەمەسلىكىدە بىردەك قاراشتا. مەسىلەن، ئىمام رازى ۋەھىينىڭ مەرىپەت مەنبەسى ئىكەنلىكىدە شەك قىلمايدۇ، بەلكى مەۋجۇدىيەتنى بىر پۈتۈن تەسەۋۋۇر قىلىشتا قۇرئان كىرىمنىڭ ھۆججىتى ئاساسىدا قەدەم باسىدۇ. بىراق ئۇ ئايەتنى زاھىرىي مەنىسىگە ئاپىرىش مۇمكىن بولمىغاندا ئايەتنى زاھىرى ئۇقۇمدىن باشقىچە ئىزاھلاشقا چاقىرىدۇ. ئىمام ئىبنى تەيمىيەمۇ نەقىلنىڭ راستچىللىق بايانىدا ئەقىلنىڭ پرىنسىپلىرىنىڭ ئەھمىيىتىدە شەك قىلمايدۇ. بىراق ئۇ ئەقىلگە نىسبەت بېرىلگەن قاراشنىڭ ھەممىسى رەت قىلىشنى قوبۇل قىلمايدىغان دەرىجىدە كەسكىن ئەمەس دەپ قارايدۇ. راغىب ئىسپاھانى مۇنداق دېگەن:«شۈنى بىلگىنكى، ئەقىل شەرىئەت بولمىسا ھىدايەت تاپالمايدۇ، شەرىئەت ئەقىل بولمىسا نامايان بولمايدۇ، ئەقىل ئاساس، شەرىئەت بىناغا ئوخشايدۇ. بىنا بولمىسا ئاساسى ھېچ نەرسىگە ئەسقاتمايدۇ، ئاساسى بولمىسا بىنا مۇستەھكەم تۇرالمايدۇ. ئەقىل كۆزگە ئوخشىسا، شەرىئەت نۇرغا ئوخشايدۇ. سىرتتىن نۇر بولمىسا، كۆز ئەسقاتمايدۇ، كۆز بولمىسا نۇرمۇ ئەسقاتمايدۇ. شۇڭا شەرىئەت سىرتتىن ئەقىلدۇر، ئەقىل ئىچىدىن شەرىئەتتۇر، ئۇ ئىككىسى بىر بىرى بىلەن زىددىيەتلەشمەيدۇ، بەلكى بىر بىرىنى تولۇقلايدۇ». ۋەھىي بىلەن ئەقىل ئارىسىدىكى بىر بىرىنى تولۇقلاش مۇسۇلماننىڭ ئېڭىدا ئاددى چۈشىنىشلىك مەسىلە. چۈنكى ئەقىل ئىنساننىڭ زېمىندىكى گۈللەندۈرۈش مەسئۇلىيىتىنى ئۈستىگە ئالغانلىقىنى ھېس قىلىشى ۋە بۇ ئامانەتنى ئورۇنلاشقا ياردەم بېرىدىغان ماددى سەۋەبلەر بىلەن تونۇشۇش ئۈچۈن ئاتا قىلغان سوۋغات. ۋەھىيدىن مەقسەت ئىنساننى ھىدايەت قىلىش، چۈشەنچە ئىقتىدارىنى تولۇقلاش، توغرا ھايات غايىسىنى بەلگىلەش، ھاياتتىكى مەسئۇلىيەتلىرىنى بېكىتىش، يۆلىنىشىنى توغرىلاش، ھايات ۋە كائىنات ئالاقىسىدىن سىرت ئاخىرەت ھاياتى بىلەن توغرا مۇئامىلىدە بولۇشقا يېتەكچىلىك قىلىشتىن ئىبارەت. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @! Q( N% c: E* t4 W بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @5 ?  R* x, Z! a7 ]" h بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @7 J- C3 }$ `* @5 M0 p# S9 z بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @0 K; s, p0 w* ^. h7 L/ u7 U بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @# @3 e2 y/ A( |

madina

	ئەسسالامۇ ئەلەيكۇم ۋەرەھمىتۇللاھى ۋەبەركاتىھۇ،ئىچىگە چۆكۈپ تۇرۇپ ئوقىۋاتقان ئىدىم.ئەپسۇس،بەك ئۇزۇن بولغانلىقى ۋە ۋاقىتنىڭ قىس بولىشى سەۋەپلىك داۋامىنى تولوق ئوقۇپ بولوش ئىمكانىيتى بولماي قالدى.ئاللاھ خالىسا چۇقۇم تولوقلاپ ئوقۇپ،كۆڭلىمدە ئويلىغانلىرىمنى قايتا ئىنكاس قىلىپ يىزىپ چىققۇم بار.ياخشى تىمىللىرىڭز ئۈزۈلمىسۇن،ئاللاھ رىزالىقى ئۈچۈن باسقان قەدەملىرىڭىزدىن گۈللەر ئۈنسۇن.

sewdaye1

	ئەسسالامۇ ئەلەيكۇم. تىمىدىكى مەزمۇنلار كۆپرەك بولغانلىقى ئۈچۈن، تەپسىلىي ئوقۇشقا ۋاقتىم قىس بوپ قالدى. ئايرىم ۋاقىت چىقىرىپ تەپسىلىي ئوقۇيمەن. ياخشى تىمىلارنى يوللاۋاتىسىز. رەھمەت سىزگە

sewdaye1

	ھە راسىت، سوراپ باقسام، ئاۋۇ رەسىمدىكى قولىنى كۆتۈرۋالغان، سۆزلەۋاتقان كىشى ياسىر قازى شۇمۇ. مەن شۇمىكىن دەپ پەرەز قىلدىم

quwax

	بىلىمخۇمار ئەپەندىمگە اللە تەئالا رەھمەت قىلسۇن ناھايتى ياخشى تىما

biligzar

	ئاللاھ سىزگە كۆپ ئەجىر بەرسۇن،رەھمەت!!!.......... ئۇقۇغانسىرى شۇنچە سۈيۈندۈم، ئەقىل توغرىسىدا بۇنچىلىك چۈشەنچىگە ئىگە بۇلۇپ باقماپتىكەنمەن...... بولۇپمۇ « بۇتقا ئىشەنمەڭلار. يالغۇز ئاللاھقىلا ئىشىنىڭلار. پەيغەمبەر مۇھەممەد ئەلەيھىسسالامنى رەت قىلماڭلار، ئۇنىڭغا ئىشىنىڭلار. ئەقىلنى ئىشقا سېلىپ، ئىمانىڭلارنى كۈچەيتىڭلار. ئەقىلنى ئىشقا سېلىپ، قۇرئاننى چۈشىنىڭلار»....دىگەن سۆزلەر ماڭا بەك تەسىر قىلدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @4 u) T2 }' C. l, M- w, f; ~& E2 Oئەقىل بىلەن بىلىمنىڭ پەرقىنىمۇ ئەمدى تولۇق ھىس قىلىپ يەتتىم.

nurjahan0997

	quwax يوللىغان ۋاقتى  2014-6-13 04:12 PM بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @2 Z4 \* S4 ~0 e4 T  ]9 Vبىلىمخۇمار ئەپەندىمگە اللە تەئالا رەھمەت قىلسۇن ناھاي ... بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @" K) d2 d7 C- E# R/ c0 Tئەزھەرى ئۇستازمۇ بار....بىرلىكتە يازغان تېمىكەن بۇ قېرىندىشىم........

vmvdwar-uyhur

	sewdaye1 يوللىغان ۋاقتى  2014-6-13 03:53 PM بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @2 }+ ]' q0 ?0 c1 j2 R' o8 @ھە راسىت، سوراپ باقسام، ئاۋۇ رەسىمدىكى قولىنى كۆتۈرۋا ... بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @) ]( X* n, F, t+ u! M* yھەئە شۇ كىشى دەل ياسىر قازى بۇلىدۇ

Uyghurbufet

	بىلىمخۇمار ئەپەندىم بىلەن ئەزھەرى ئەپەندىمنىڭ بىرلىشىپ ، بۇ تېمىنى يازغىنى بەك ياخشى ئىش بوپتۇ....!!! مۇشۇنداق ھەمكارلىشىش، ئۆز-ئارا ھۆرمەت قىلىشتا بىزلەرگە ئۈلگە بولغىنىغا قۇتلۇق بولسۇن!

Ali23

	ئەقىل بىلەن قۇرئان نىڭ مەنبەسى بىر. ئىككىسىدە زىددىيەت ئەۋجۇت ئەمەس. مەسىلە ئۆزىمىزنىڭ «جاھىللىقىمىز»دا...