تۈركىي تىللار دىۋانىنىڭ تېپىلىش جەريانى

ئەرتۇرا

	        چىڭگىزخان ۋە ئۇيغۇرلار   چىڭگىزخان بىلەن ئۇيغۇرلار  مۇناسىۋىتى ناھايىتى ياخشى  ئۆتكەن. ھاكىمىيەت ئىشلىرىدا ئۇيغۇرلار نى  كۆپلەپ ئىشلەتكەن. بۇنىڭ سەۋەبىنى چۈشۈنۈش ئۈچۈن گەپنى  چىڭگىزخان دەۋرىدىن سەل ئىلگىرى سۈرۈپ سۆزلەشكە توغرا كىلىدۇ. ئامۇر دەرياسىنىڭ بىر تارمىغىبولغان ئون' ئون غولىدا بىرتۇركۇم خەلىقلەر ياشىدى،بۇلارنىڭ چىرايى جۇغراپىيىلىك ئىقلىمھەم ئوزۇق جەھەتتىكى ئالاھىدىلىك تەسىرىدىن ئۇستىخانلىرى تەرەققى قىلغان،ساقال سۇمباتسىزبىر قەۋىم بولۇپ شەكىللىنىشتى. بۇلارنى شەھەر تۇرىكلىرى بولمىشئۇيغۇرلار ، ئون ئون غول=ئونۇنغول=ئونغول=موڭغۇل دەپ ئاتاپ كىتىشتى،ئۇلار ياشىغان زىمىنئونۇن غولى- ئونۇن دەرياسى دەپ ئاتالدى،بۇ يەردە ئۇلار كۇپۇيۇپ ئاۋۇشتى، زامان چۇرگىلەپ مىلادى840 -يىللىرىدىكىچوڭ كۇچۇش ۋاختىغا كەلگەندە جەنۇپقا كۇچۇشتە بىردەكلىكنى ساخلىمىغان  بىر تۇركۇم ئۇيغۇرلار شۇ يەرلەردە قېلىپ بايىقى بىزدىگەن موڭغۇللارنى پانا تارتىپ، ئارىلىشىپ ئولتۇراقلىشىپ قەپ قىلىشتى،ئۇلار 6 ئۇرۇق ئىدى،بۇنىڭئىچىدىكى 3 ئۇرۇق پۇتۇنلەي موڭغۇل تىلىنى ئۇزلەشتۇرۇۋىلىپ موڭغۇل سىياقىغاكىرىشتى،قالغانيەنە بىر 3 ئۇرۇق بولسا ئۇز تىلىنى ،ئادىتىنى ساخلاپ قىلىشتى. بۇ كۇچمەي قالغان 6 ئۇرۇققائۇيغۇرلار(( تاتتار)) دەپ لەقەپ قويۇشتى،بۇنىڭ مەنىسى شۇكى ئۇيغۇرلار ئۇز قەۋمى ئىچىدىنياتلاشقانلارنى ((تات)) دەپ ،باشقا قەۋىملەردىن دۇشمەنلەشكەنلەرنى(( ياۋ)) دەپ ئاتايىتتى،شۇڭائۇلار تات،تاتتار دەپ ئاتىلىپ قېلىشتى(قەدىمى ئۇيغۇرتىلىدا سارتتار،قازاقتار،ئورىستاردىگەندەك ئۇلارمۇ تاتتار دەپ ئاتىلىشتى،پەقەت زامان ئۇتىشى بىلەن ئىككى (ت) نىڭ بىرسىچۇشۇپ قىلىپ (تاتار) غا ئۇزگەردى. مۇشۇ 2 تۇركۇم تاتارلارنى بىر-بىرىدىن پەرىق قىلىشئۇچۇن يەنە ئاق تاتار، قارا تاتاردەپ ئايرىشتى،قارا تاتار دىگىنى موڭغۇللاشقانلار،ئاقتاتار دىگىنى ئۇيغۇرپىتى ساخلىنىپ قالغان ئەۋۇ 3 ئۇرۇق تاتارلارئىدى.   زاماننىڭ ئوقى چۇرگىلەپ يەسۇكەيدەۋرىگە كەلگەندە  يەسۇكەي باتىر ئاشۇ ئاق تاتارلاردىن-(ئۇزپىتىنى بۇزماي ساخلىغان ئۇيغۇر قەبىلىسىدىن) بىر قىز ئىلىپ قاچىدۇ ھەم شۇنىڭغا ئۇيلىنىدۇ،ماناشۇ خۇتۇندىن تىمۇچىن تۇغۇلىدۇ،بۇ يىگىت چوڭ بولغىچە نۇرغۇن جاپا- مۇشەققەتلەرنى بىشىدىنئۇتكۇزۇپ،زامان نەيرەڭلىرىنى ئوبدانلا چۇشۇنۇپ قالىدۇ.ئۇنىڭ ئانىسى بولسا تىمۇچىن غائۇزلىرىنىڭ  ئەجدادىنى دايىم ئەسلىتىپ تۇرىدۇ. كىينچىرەك قەبىلە ئاقساقىلىنىڭپەرزەنتى بولمىش تىمۇچىن ئۇز ئەتراپىغا كۇچ توپلايدۇ،ئاۋۋاللاردا زۇلۇم ئاستىدا ئۇگەنگەن  تۇمۇرچىلىك بىلىمى بىلەن قۇرال -ئەسلىھەلەرنى ياسايدۇ،خەلقىنىقۇراللاندۇرىدۇ،سۇيۇملۇك ياش خوتۇنىنى بۇلاپكەتكەن مەركىتلەرگە ھۇجۇم قىلىدۇ،ئاندىن ئۇنۇڭئىتتىپاقدىشى بولمىش نايمانلارغا زەربە بىرىدۇ ھەم تايانخاننىڭ مۇھۇردارى ئەقىل ئىگىسى ئۇيغۇر ئالىمى-تاتاتۇڭانىقوينىدىكى مۇھۇرى بىلەن قولغا چۇشۇرىدۇ،تىمۇچىن بۇرۇنلا تاتاتۇڭا نىڭ كامالىتىدىن خەۋىرىبار ئىدى. شۇڭا ئۇنى ئەتىۋالاپ دۆلەت ئۇستازى قىلىپ ئىشلىتىدۇ. مۇشۇ دەۋىرلەردە ئىدىقۇت شاھزادىسىبارچۇق ئارت تىكىن جىددى ئۇزىگە ئىتتىپاقداش ئىزدەۋاتقىنىدا كۇزى تىمۇچىن غا چۇشىدۇۋە دەرھال ئونۇڭ چېدىرىغاقەدەم قويىدۇ،ئۇنۇڭ بىلەن ئىتتىپاق بولىدۇ، بۇ ئىتتىپاقدىنسۇيۇنگەن تىمۇچىن ئۇزىنىڭ بىردىن-بىريالغۇز قىزىنى ئىدىقۇت شاھزادىسىگە بىرىدۇ(لىكىنتوي قىلىش مۇددىتى -بىريىل توشقىچە ئۇ ناتىۋان قىز كىسەل بولۇپ ۋاپات قىلىدۇ)    بىر مەزگىل ئۇتۇپ ئۇيغۇر سودىگەرلەردىن 150 كىشى كارۋان بولۇپ خارەزىم شاھ تەۋەلىگىگە ئۇتىدۇ،سودا قىلىپ ئۇترار شەھىرىگە  بارغاندا ئۇ يەردىكى خارەزىم شاھ مەمۇرلىرى بۇ ئۇيغۇرسۇدىگەرلىرىنىتۇتۇپ (سىلەر كاپىرلار،مىلىڭلارمۇ كاپىرنىڭ مىلى) دەپ ئاھانەت قىلىپ ئۇلارنىڭ ماللىرىنىبۇلاپ -تالاپ ئۇزلىرىنى ئۇلتۇرىدۇ، پەقەت ئىككى سۇدىگەرلا قىچىپ كىلىپ بارچۇق ئارت تىكىنۋە تىمۇچىنغا بولغان ئەھۋالنى بايان قىلىدۇ،تىمۇچىن تىل -ئاھانەتنىڭ ئۇزىگە-مۇسۇلمانئەمەسلىگىگە قارىتىلغانلىقىدىن بەكمۇ ئازاپلىنىدۇ ھەم ئۇچ كۇنگىچە سايرام كۇلى ئوتتۇرىسىدىكىبىر تۇپىلىكنىڭ( ئۇ يەر ھىلىمۇبار،تۇپىسىدە راۋاقمۇ بار) ئۇستىگە چىقىۋىلىپ بوينىغابەلۋىغىنى سېلىپ  غەرىپ تەرەپ -خارىزىمشاھ تامانقاراپ چوڭقۇر پىكىر قاينىمىغا چۇشۇپ كىتىدۇ،تاماقتىنمۇ قالىدۇ. ئاخىرىدا خارىزىمشاھنىڭ ھاكاۋۇرلىغىنىكۇزىگە كۇرسۇتۇش قارارىغا كىلىدۇ شۇنداقلا بۇ ھاقارەتنىڭ يەنە بىر نىشانى بولمىش  ئىدىقۇت شاھى بارچۇق ئارت تىكىنمۇ جەڭ ئۇچۇن خىللانغان 10مىڭ كىشىلىك زەربىدارلىرىنى سەپكە قاتىدۇ شۇنداق قىلىپ مۇھەممەت شاھنىڭخاتا جەڭ تاكتىكىسىغا جاۋابەن ئاز ئەسكەر بىلەن كۇپ قۇشۇننى تىرە-پىرەن قىلىۋىتىدۇ،ئۇرگەنچشەھىرىنى سىر دەرياسىنىڭ سۇيىنى قانال قېزىپ باشلاپ كىلىپ سۇغا غەرىق قىلىۋىتىدۇ،بۇخاراشەھىرىنى قورشىۋىلىپ ئىدىقۇت لەشكەرلىرىنىڭ تاشئاتارلىرى بىلەن  سېپىللىرىنى ھۇتمۇ-تۇشۇك قىلىۋىتىدۇ،شەھەر مەمۇرلىرىدەرۋازا ئاچقۇچىنى تەغدىم قىلىپ چىققىنىدا بولسا پۇتكۇل ئاھالىنىڭ شەھەر سىرتىغا چىقىپھۇرمەتتە تۇرۇشىنى بۇيرۇيدۇ ھەم ھەممىسىنى قەتلى-ئام قىلىدۇ،بەلىخ ھەم ھىرات شەھەرپۇخرالىرىنى قىرىپ تاشلاپ ئورنىغا قەشقەرىيە ھەم خوتەن-تۇرپان كىشىلىرىنى كۇچۇرۇپ كىلىدۇشۇنداق قىلىپ بۇ زىمىنغا خارەزىمشاھنىڭ ھىمايىسى بىلەن ئورۇنلىشىۋالغان ئىرانىلارنىپۇتۇنلەي قىرىپ تاشلايدۇ،ئامان قالغانلىرى ئىرانغا قاچىدۇ،ئىز بىسىپ قوغلاپ تاكى رەي، تەبرىز شەھەرلىرىگىچە ئىستىلا قىلىپ ئۇيغۇرلارنى ،تۇرىكمەنلەرنى، ،ئازەرىلەرنى  ئىرانىلەر ئۇستىگە قويىدۇ،ئاخىرىدا زىددىيەت شۇدەرىجىدە كەسكىنلىشىدىكىن باغدات ئۇستىگىمۇ يۇرۇش قىلماي مۇمكۇن بولمىدى،ئۇيەرلەرمۇئىستىلا قىلىندى.    شىمالى تەرەپلەردەبولسا قىپچاقلار -ئۇزبىكلەر خائىنلىق قىلىشقىلى تۇرۇشتى ،شۇنۇڭ بىلەن تاكى ئورۇسلار نىڭ موسكۋا-مىرگورۇت -پولتاۋا لارغىچە ئىستىلا قىلىندى .   تىمۇچىننى خان قىلىپ كۇتۇرۇشكەندەئۇنىڭغا يېڭى بىر ئۇنۋان لازىم بولىدۇ شۇ سەۋەپتىن ئۇيغۇر ئەقىلدارلار ئۇنىڭغا ((چىڭغىزخان)) دەپ ئۇنۋان كەشىپ قىلىشىدۇ، مەئنىسى -چىڭىتىش ،چىڭىغىزۇش (دەۋلەت ئۇلىنى تېخىمۇچىڭىتقۇزۇش)، پەقەت كىيىنكى ياۋرۇپا تارىخچىلىرىلا تىلى كەلمىگەشكە (چىڭگىزخان) دەۋىلىشتى. كىيىن ئۇ يەرلەردىكى تۇركى-ئىسلام  ياشلىرىدىن لەشكىرى كۇچىنى كۇچەيىتكەن چىڭغىزخانشەرىققە -تارىخى دۇشمىنى ئالتۇن خان ئۇستىگە ھۇجۇم قىلىپ كىلىدۇ،ئۇنىمۇ ئىشخال قىلىدۇۋە ئۇنىڭغا ياردەم قىلغان سۇڭ ھاكىمىيىتىنىمۇ مۇنقەرىز قىلىدۇ،كورىيەمۇبۇ ئىستىلادىنچەتتە قالمايدۇ،بۇ ئۇرۇشتا كىرەكسىز ئادەملەر قاتارىدا  خەنلەر،تاڭغۇتلار،جۇرجىتلار،ئىرانىلار كۇپلەپ قىرىپتاشلىنىدۇ،ئۇ يەرلەر يايلاققائايلاندۇرىلىدۇ،پەقەت تۇركى قەۋىم بولغان قىتانلاردىن ئەقىللىق  شاھزادە يېلىيۇچۇساي نىڭ مەسلىھەتى بىلەن بىر قىسىمتېرىقچىلار ساخلاپ قىلىنىدۇ،ئۇ يەرلەرنى نازارەت قىلىش ئۇچۇن تۇركى-ئىسلامى لەشكەرلەرنى  ۋىلايەت-ۋىلايەتلەرگە بۇلۇپ قورۇقلاش خىزمىتىگە قويىدۇ،كىيىنرەكئۇلارنىڭ خەن قىزلىرىدىن خوتۇن ئىلىشىغا پەتىۋا بىرىلىدۇ،ئۇلارنىڭ بالىلىرى ئانىسى خەنبولغاچ خەن تىلىدا زۇۋانى چىقىدۇ،ئىتىقادى ئىسلامى بولىدۇ، شۇنداق قىلىپ تۇڭگان خەلقىشەكىللىنىدۇ   ھىكايەت:   سىر دەرياسىدا بىر ئۇيغۇر مۇسۇلمانسۇغا چۇشۇپ يۇيۇنىدۇ ۋە چارلامچىلار تەرىپىدىن تۇتۇلۇپ چىڭغىزخاننىڭ ئالدىغا ئىلىپ كىلىنىدۇ،چىڭغىزخانبولسا ئۇنى ئەتە سوراق قىلىمەن دەپ چىقىرىۋىتىدۇ ھەم بىر نۇۋكىرىدىن ئۇنىڭغا گەپ ئېيتتۇرۇپبىرىدۇ((سەن ئەتە سوراق قىلىنغاندا، ئەتىۋارلاپ ساخلاپ يۇرگەن بىرتال ئالتۇن تەڭگەم سۇغاچۇشۇپ كەتكەن شۇنى ئىزدەپ سۇغا چۇشۇشكە مەجبۇر بولدۇم، دىگىن)) دەپ گەپ ئۇگۇتىدۇ. دىگەندەكئەتىكى سوراقتا ئۇ ئادەم شۇنداق دەپ جاۋاپ بىرىدۇ ھەم پادىشا ئۇنى ئۇزرىلىككەن، دەپقويۇپ بىرىدۇ. گەپ شۇ يەردىكى مۇڭغۇللارنىڭجاساق قانۇنىدا كۇندۇزى ئادەملەر سۇغا چۇشۇپ ئۇنى بولغىسا ئۇلۇمگە ھۇكۇم قىلىنىدۇ دەپيېزىلغان.كىيىن بۇ قانۇننى ئۇزگەرتكەن. بۇ مىسالدىن مەلۇمكى چىڭغىزخان، مەيلى مۇسۇلمان ئۇيغۇربولسۇن مەيلى بۇددىست ئۇيغۇر بولسۇن  ئۇزىنى ئۇيغۇرغا يېقىن تۇتقان،شۇڭا ئۇنۇڭ ھاكىمىيىتىدەئۇيغۇرلار ئاساسى ئورۇندا تۇرۇپ كەلگەن.پەقەت چىڭغىزخاننىڭ ئىسلام دىنىغا كىرمىگەنلا يېرىبار(ئەلبەتتە ئۇ شارائىتتا كۇپچۇلۇك موڭغۇللارنىڭ ئىتتىپاقىنى كۇزدە تۇتۇپ بۇ ئىشنىقىلمىدى،لىكىن بۇ ۋەزىپىنى ئەۋلاتلىرى ئورۇندىدى) مەسىلەن : تۇغلۇقتۆمۈرخان ئىسلام دىننى قوبۇل قىلدى. ھەم ئىسلام دىننى دۆلەت دىنى قىلىپ جاكالاپ  ,  ئۇيغۇر مىللىتىمىزنىڭ پۈتۈن سۈرۈك مۇسۇلمان بولىشى ئۈچۈن مۇھىم تۆھپە قوشتى.!   شۇنداقتىمۇ ئۇزىنىڭ بالا-ۋاقىلىرىدىنتارتىپ پۇتكۇل موڭغۇل ئولۇسى ئۇيغۇرچە يېزىق ئۇگۇنۇشكە  بۇيرۇلىدۇ،پۇتكۇل بېسىۋىلىنغان زىمىنلاردا ئۇيغۇرمەمۇرلارئىش باشقۇرىدۇ،مەمۇرى ئىشلارنىڭ ھەرقاندىغى ئۇيغۇرلارتەرىپىدىن ئىجرا قىلىنىدۇ،ھەربىئالىملار -مەسلىھەتچىلەر يەنىلا ئۇيغۇرلاردىن،دېپلۇماتىيە مۇ ئۇيغۇر تىل-يېزىغى بىلەنئىلىپ بىرىلىدۇ،  بىكارلانغان زىمىنلارغىمۇ يەنىلائۇيغۇرلار ئولتۇراقلاشتۇرىلىدۇ،دۇنيا تارىخىدا ھىچقانداق بىر ھۇكۇمىران بۇخىل ئىشنى قىلمىغان،پەقەتچىڭغىزخانلا قىلدى. (ئىلاۋە:     ئۇيغۇر تارىخى ئىشەنگۇسىز رىۋايەتلەر  دىن 18 بۇلۇمى مەنمۇ شۇنداقراق ئويلاپ قالغان ئىدىم،بۈيۈك خاقان تۆمۈر چىن(فىلىمدە تىمۇچىن دىيىلدىكەن،بۇ خەنزۇچىگە مايىل ئاتاق)نىڭ ئىسىمىدىنلا ئۇنىڭ پولات تۆمۈر ،ياكى چىن،ھەقىقى تۆمۈر دىگەندەك مەناسى بار،كىيىن ئۇ بارىلىق مۇڭغۇل قەۋىمىنى بىرلەشتۈرۈپ ئەتىراپتىكى قاغا قۇزغۇنلارنى ئۈركۈتۈپ دۈشمەنلەرنى يۇقىتىپ شۆھرەت تاپقاندا ئىسىمىنى ئۆزلىرى چۇقۇنىدىغان كۆك بۆرىگە ئىلتىجا قىلىپ يۈرۈپ چىڭگىزخان دەپ ئات قۇيغان. چىڭگىز سۆزى بىزدە  جاھىل،تەرسا،ھىيلىگەر،پىخسىق دىگەندەك مەناغا ئىگە،مەسلەن :ياسىن كارامەتلا چىڭگىز بىر ئادەم،سورۇندا پۇل خەجلىمەيدۇ،بىر مۇچەننىڭ تۆشۈكىدىن مىڭ قىتىم ئۆتىدۇ دىگەندەك سۆزلۈكلەرنى ئاڭلاپ تۇرىمىز.دىمەك بۇ سۆز بۇرندىن بىزلەرگە يىتىپ كەلگەن دىيىشكە بولىدۇ. ئۇلار ئىتىقاد قىلغان كۆ بۆرە ۋە باخشى بولسا بولسا قەدىمكى ئۇيغۇر ئەجدادلىرىمىزنىڭ سىمۇۋۇل خارەكتىردىكى تاللىشى ئىدى.ھازىرمۇ نۇرغۇن ئۇيغۇرلار ئۆزلىرىنىڭ تۇتىم نامىنى بۆرە دەپ ئاتاشقا كۆنگەن،ۋە پىر ئويناپ جىن قۇغلايدىغان ئادەتلىرى داۋام قىلىپ كەلگەن. بۆرە ھەققىدىكى ئاددىي مىساللارنى كىچىككىنە بايان قىلاي،قالغىنى تورداشلارنىڭ ئىسىگە ئاستا ئاستا كىلىپ قىلىشى مۇمكىن،ئادەتتە بىز ئۇيغۇرلار بۆرىنى تۇتىم قىلغان،ئادەتتە تۇرمۇشىمىزدا بەزى كىشىلەرنىڭ بۆرە ئۇشۇقىنى ياكى بۆرە چىشىنى  يىنىدىن ئايرىماسلىقنىڭ سەۋەبى بولسا ئۆزىگە كىلىدىغان كەلگۈسى بالايى ئاپەتتىن ياكى ئۇتۇش ئۇتتۇرۇش مۇسابىقىللىرىدىكى تەلەينىڭ ئۆزىگە نىسىب بولىشىدىن دەپمۇ قارايدۇ. خان قۇشۇمچىسى بولسا پادىشاھ،خاقان،ئەلباش دىگەندەك بىر ئورتاق ئاتاق.يەنە كىلىپ بۇ نام ئاتاقلارنىڭ ھەممىسى بۇرۇنقى ئۇيغۇرچە ۋە ھازىرقى بىزدە ساقلىنىپ قالغان بۇرۇنقى تىلىمىزنىڭ جەۋھىرىدۇر. خۇش،دىمەك مەيلى ئۇ كىشى تۆمۈر چىن بولسۇن،ياكى چىڭگىزخان بولسۇن،ئۇيغۇر تىلىمىزغا يىقىنمىكەن؟ تۆمۈرچىن ئەينى ۋاقىتتا تۇغۇلۇپ يىشىغا يەتكىچە ئاپىسىنى مەركىتلەر بۇلاپ كىتىدۇ،ئۆزىمۇ توي قىلىپ تۇرىشىغا ئايالىنى يەنە شۇ مەركىتلەر بۇلاپ كىتىدۇ،تۇغۇلغان بالا مەركىتتىنمۇ ياكى باشقا ئۇرۇقمۇ،بۇ ئىش ئاخىرقى ھىسابتا ئۆزىدىنمۇ گۇمان قىلىشقا سەۋەب بولىدۇ.بۇ گەپلەرنى قۇيۇپ تۇرايلى،ئۇ ئاتىسى ئۆلگەندىن كىيىن پات پات كۈچلۈك قەبىلە ياكى كۈچلۈك مىللەت تەرىپىدىن يەكلىنىش،بۇزەك قىلىنىش ۋە كۈچلۈكرەك مىللەتلەرنىڭ ئادەملىرى كۆز ئالدىدا خالىغان مۇڭغۇل كىشىلىرىنى باشقا مۇڭغۇل كىشىلىرى ئالدىدا بۇزەك قىلىشلىرىغا سۈكۈت قىلىپلا كەلگەن چىچىلاڭغۇ كىسەل باسقان بىر مىللەت ئىدى،گەرچە سان جەھەتتىن باشقا مىللەت بىلەن تەڭ دىگۈدەك بولسىمۇ لىكىن چىچىلاڭغۇلۇق،ئۆز كۆمىچىگە چوغ تارتىش،بىرى كىلىپ قىرىندىشىنى بوزەك قىلسا قاراپ تۇرۇپ قىلىش قاتارلىق ئىچكى پاسسىپ ئەھۋالدا ئۇلار قانداقمۇ بۇزەك بولماي تۇرالىسۇن؟شۇنىڭ بىلەن تۆمۈرچىن مىللەتنى ئۇيغىتىشنىڭ ھەقىقەتەنتەخىرسىزلىكىنى تۇنۇپ يىتىدۇ دە قۇلىغا قۇرال ئالىدۇ،بارىبارا ئىچكى جەھەتتىن تازلاش،تاشقى جەھەتتىن ئانچە كۈچلۈك بولمىغان ،ئەمما ئۆزلىرىنى ئاۋارە قىلىپلا تۇرغان مىللەت ياكى قەبىلىنى بۇيسۇندۇرۇن ئۆزىگە بەيئەت قىلدۇرىدۇ،بارغانچە سان ۋە سۈپەت جەھەتتىن تاكاممۇللىشىپ ھەقىقى بىر  نەچچە مەرتىۋە كۈچ سىناشقۇدەك ماغدۇرغا كەلگەندە ئىتىپاقداش ئىزدەش كۇيىغا چۈشىدۇ،شۇ چاغدا ئۇيغۇر ئىدىقۇت خانىمۇ ئوخشاشلا مۇڭغۇللاردەك قىسمەتكە دۇچار بولۇپ تۆت تەرەپتىن بىسىمغا دۇچار بولۇپ ھەر قايسى پادىشاھلىققا ئولپان تاپشۇرۇش بەدىلىگە زىمىنىنى ئاران تۇتۇپ كىلىۋاتقان بىر خان ئىدى،كىيىن بۇ خان تۆمۈرچىننىڭ مەقسەت مۇددىئاسىنى بىلگەندىن كىيىن ئوردا ئىچىدە مۇنازىرە بولىدۇ، نۇرغۇن تالاش سۆھبەت مۇنازىرلەر ئۇزاق داۋام قىلىدۇ،بىر قىسىمى:مۇڭغۇللار دىگەن مەينەت بىر مىللەت،ئۇلار بىلەن دۇسىت بولۇشقا،بىرلىشىشكە بولمايدۇ دەپ قارايدۇ،يەنە بىر تەرەپ بولسا،مۇڭغۇل قەۋەمىنىڭ بارغانچە كۈچلۈك بولۇش،ئەتىراپتىكى ئۆزلىرىگە دۈشمەنلىك قىلىۋاتقانلار بىلەن ئۇرۇش قىلىۋاتقانلىقىنى،گەرچە دىن ۋە تىل ئوخشاش بولمىسىمۇ لىكىن بۇ ئىككى مىللەتنىڭ ئەركىنلىككە ئىرىشىشتەك ئارزۇسىنىڭ ئورتاق ئىكەنلىكىنى بايان قىلىشىدۇ،ئاخىر ئىدىقۇت خان ئىككىنجى پىكىرنى قۇبۇل قىلىپ تۆمۈرچىنگە ئەلچى ئەۋەتىپ سىناپ باقىدۇ،بۇ ۋاقىتتا تۆمۈرچىنمۇ دەل ئۇيغۇردەك بىر ئىتىپاقداشقا مۇھتاج بولۇپ تۇرغاچقا بۇ تەلەپنى ئىككىلەنمەي قۇبۇل قىلىدۇ دە پۈتۈشكەن ۋاقىتتا ئىككى يۆنىلىشتىن بىر نىشانغا قاراپ يولغا چىقىپ دۈشمەنلىرى بىلەن كۇنا ئاداۋەتنىڭ ھىسابىنى قىلىپ غەلبە قىلىپ قايتىپ كىلىدۇ،كىيىن بۇ ئىككى مىللەت ئوتتۇرسىدىكى رىشتە بىر بىرىگە قىز بىرىشتەك قۇدا باجىلىققىچە تەرەققىي قىلىدۇ،شۇ دەۋىردە تىل يىزىق ۋە مەدىنىيەت جەھەتتە ئالدىنقى ئۇرۇندا تۇرۋاتقان ئۇيغۇرلار كىيىنچە  مەشھۇر ئىمپىراتور  چىڭگىزخاننىڭ ھاكىمىيەت باشقۇرۇش ئىشلىرىدا چوڭ دۆلەت ھۇقۇقىنى قۇلىغا ئىلىپ دۇنيانى كىزىشىدە مۇھىم رول ئوينىغان.  چىڭگىزخان بىلەن ئۇيغۇرلار ھەققىدە ھىس قىلغانلىرىم شۇنچىلىك. قالغىننى تورداشلار بىلەن ئورتاق مۇلاھىزە قىلىشساق!........... مەنبەسى : تور دۇنياسى.

miskin380

	بەك ياخشى تېما ئىكەن، يۇقارقى پائالىيەتنى ئەسلى بىز ئۆتكۈزەلىگەىن بولساق ياخشى بۇلاتتى!!!

م.زۇنۇن

	شاھانە ئەسەرلەر  بىز ئۇيغۇر ياشلىرىنىڭ سۆيۈشى ، ئۈگىنىشى ۋە پەخىرلىنىشىگە مۇھتاج !

qaraxani

	قىلىچنىڭ ۋاقتى ئۆتسىمۇ قەلەمنىڭ ئۆتمەس،بۇ ئۇلۇغ ئەسەرنىڭ مۆجىزە سۈپىتىدە ساقلىنىپ قېلىشى مەھمۇد بوۋىمىزنىڭ نىيەت ئىقبالىنىڭ يورۇقلۇقى ۋە بىزنىڭ بەختى پىشانىمىزنىڭ ئوچۇقلۇقى...

زەردار007

	شاھانەئەسەرلىرىمىزنى ئۇلۇغلاپ دۇنياغاتونۇتقان تۈرك قېرىنداشلارغا رەھمەت....!