تۆت تادۇ دىگەنلىك،تۇپراق ئوت سۇ ھاۋا.دۇنيا مۇشۇ تادۇلاردىن تۇزۇلگەن.     ئەمەس  ھەممىگە قادىر ئۇلۇغ ئاللاھ دۇنيانى مۇشۇ تادۇلاردىن ئوزى ياراتقان مەخلوقاتلىرى ئۇچۇن پايدىلىق قىلىپ تۇزگەن.....

ئەسلى مەنبە ؛ئەخمەتجان ئسمايىلنىڭ كىتابىغۇ  دەيمە  

ئەسسالامۇ_ئەلەيكۇم. تادۇ ئەپەندىمنىڭ كەڭسايغا قەدەم تاشلىغىنىنى قارشى ئالىمىز.

ئەسلى مەنبە ؛ئەخمەتجان ئسمايىلنىڭ كىتابىغۇ  دەيمە
ئۇمەر ئەپەندى. ئەخمەتجان ئىسمايىل دىگەن كىشىنى مەن تۇنىمايمەن، كىتاۋىنىمۇ ئوقۇپ باقمىغان. مەنبە ئۆزۇم .ئۇنىڭ ئۇستىگە ئوقغان كىتاپنىڭ كۆپلىكىدە بەزى بايانلارنىڭ مەنبەسىنى ئەسكەرتىپ بۇلالمىدىم.
ۋەئەلەيكۇم ئەسسالام تاھىر بەگ ئەپەندى. تۆت تادۇغا يۇلاققاندىن بىرى مەندە نۇرغۇن چىگىش مەسىللەر يۇرۇشقا باشلىدى.يازما ئىنكاسلىرىمنى ئازدۇر كۆپتۇر ئوقىغان ئوخشايسىز.گەپلىرىم مۇشۇنداق چۇشۇنىكسىزراق، چۇنكى تۆت تادۇغا سالىمەن ئەمەسمۇ. ئازىراق تادۇچە كاللا بولسا ئەمىلىيەتتە ئانچە مۇرەككەپ ئەمەس. دۇنيا مەدىنىيتىنىڭ ئالتۇن ئاچقۇچى تەكتىماكانغا كۇمۇلگەن دەپ ئۇچىراتقان ئىدىم. تارىختا ئەجداتلىرىمىز تۆت تادۇ بىلەن پىكىر قىلاتتىكەن.ئالتۇن ئاچقۇچنىمۇ شۇنىڭ بىلەن قىزىش كىرەك دەپ ئويلايمەن.
مەسلەن  مىللەتكە كەلسەك ، ھەر خىل قىياس قىلدۇق. لىكىن بىرەر مەدىنىيەت ئالاھىدىلىكىنى تەمىن قىلالمىدى. دىمەك ھازىرقى زاماندىكى شەرھى ئۇسۇلى بىلەن بۇنى چۇشەندۇرگىلى بولمايدۇ. ھەم چۇشۇنۇكسىز. كۆپلەر چۇشۇنەلمەيدۇ. بىراق تۆت تادۇ بۇيىچە ناھايتى ئاددىي چۇشۇنۇشلۇك مۇنازىرسىز چۇشەندۇرگىلى بولدۇ. دىيارىمىزنىڭ يەر تىگىدىكى دەپنىلىرىنى مىساللىساق ھەرخىل مەدىنىيەتلەر ھەممىسى ئۇچرايدۇ. بۇنى ھەرخىل قىياس قىلىشىدۇ. تۆت تادۇ بۇيىچە ئۇيغۇرلار سۇغا ۋەكىللىك قىلىدۇ. سۇدىگەن قازانغا كىرىپ قىلىشتىن ھەزەر ئەيلىشى كىرەك. شۇڭا ھەرخىل مەدىنىيەت بىلەن ئۇچۇرشۇپ نەزەر دائىرىسىنى كىڭەيتىشى كىرەك شۇڭا ھەرخىل مەدىنىيەتلەر ئۇچرايدۇ. بۇ خۇيى.مۇنداق دىسەك ياخشى ھەم چۇشۇنۇشلۇك بۇلىدۇ.
ئەھۋاللىشامىز.

تۆت تادۇ توغرىسىدا بۇرۇن پەقەت بىلمەيتىم. ئەلكۈيىدە سىزنىڭ يازمىللىرىڭىزنى كۆرۈپ ، تادۇ دىگەن نىمىدۇ زادى دەپ ئىزدىنىپ باققان.
داۋۇت ئوبۇلقاسىم تەرجىمە قىلغان، ئىبىن تۇفائىل يازغان «ھەييە بىننى يەقىزان ھەققىدە قىسسە» دىگەن پەلسەپەۋى ئەسەرنى ئوقۇغاندا تۆت تادۇ ھەققىدىكى بايانلار ئۇچۇردى. خۇددى تەرجىمان ئېيىتقاندەك، «بىز كۆرگەن 40_50 يىللىق مائارىپ بۇ خىل تەپەككۇرنى بىزگە باشقا بىر قىرغاق قىلىپ قويغاچقا» چۈشىنەلمىدىممۇ، ئىشقىلىپ ئىككى ئۈچ مەرتەم ئوقۇغان بولساممۇ چۈشىنەلمىدىم تادۇ توغرىسىدىكى بايانلارنى.  

يازمىڭىزدا _« خۇلاسىلىغاندا مەدىنىيەتتىكى كۆپ خىللىق، تەبىئىي شارائىت،ئىرسىيتىمىزۋە ھازىرقى ئەمىلىيتىمىز تۆت تادۇنى يەنى تادۇچە پىكىر ئۇسۇلىنى كۇچلۇك تەقەززا قىلىدۇ. قاچانكى تادۇلىرى قىممەت تىپىپ ، پەرۋىشكە ئىگە بولسا،ئۇيغۇرنىڭ تۆت قىرلىق دوپپىسىنىڭ غەم غۇسسى تۇگەيدۇ.تۆت قۇلاقلىق قازىنىدا ئاش قاينايدۇ.ئەكسىچە ئەمىلىيتىمىز چىقىش قىلماي،ئىتىزغا ئاپلىسىن تىرىساق، شاخ شۇمبا ئۆسىدۇ.» دەپسىز.
   تادۇ دىگەن نىمە؟ تادۇچە پىكىر قانداق بولىدۇ؟ تادۇنى چۈشىنىپ باققىم بار.  بولسا بۇلارنى ئۆزىڭىز چۈشەندۈرۈپ قويسىڭىز، ياكى ماڭا شۇ توغۇرلۇق بايانلار بار ماتىرياللارنى تەۋسىيە قىلسىڭىز. (ئانا تىلىمىزدا يېزىلغانلىرىنى)

ئەسسالامو ئەلەيكوم تادۇ قىرىندىشىم.
تاھىربەگ :
بىلىشىمچە تادۇ - <دىفرىنسىيال ئىنتىگىرال>نىڭ ئۇيغۇرچىسى، يەنى دىھقانمۇ ھەزىم قىلالايدىغان ھالىتى..

تادۇنى مەنمۇ چۈشەنمەيدىكەنمەن

ئەسسالامۇ ئەلەيكۇم  ئادىيات تاھىر بەگ ئەپەندىلەر.
گەپنى چوڭراق قىلمىسا بولمايدىكەن. ئەمىلىيەتتىمۇ بۇبىر چىتىلىش ساھاسى كەڭرى بىر گەپ. مەنمۇ شۇ ھەرقايسىلىرىغا ئوخشاش نامە ئەمال يىزىۋاتقاننىڭ بىرسى. تۆت تادۇ توغرىسىدا ئىزدىنىۋاتقىلى سانىسام ۋاختىم بىر يىلغا يەتمەيدۇ.شۇنداقتىمۇ تىرشىۋاتىمەن. قاراپ باقسام تۆت تادۇ توغرىسىدىكى جۇملىدىن پەلسەپىۋىيلىكى  تۇغرىسىدىكى ماتىرياللار قۇتادغۇ بىلىگدىن باشقا ماتىريالنى ئۇچىراتمىدىم. راس گەپنى قىلسام ئاق تامغا قاراپ ئۇزۇم مۇلاھىزە قىلىۋاتىمەن.بەلكىم خاتا كەتكەن يەرلىرىمۇ بۇلىشى مۇمكىن.لىكىن راس ،تادۇ بۇيچە پىكىر قىلغاندىن بىرى قاراشلىرىمدا نۇرغۇن ئىلگىرلەشلەر بولدى. قىسقىسى ھەرقايسىلىرىنىڭ ئازىراق بولسىمۇ نەزىرنى تارىتقانلىقى  ئىستىداتتىن بولماستىن بەلكى تۆت تادۇدىن ئىبارەت بىر پىكىر ئۇسۇلىغا ئىرىشكەنلىكىمدىن دەپ قارايمەن. تۇردى توختى مۇئەللىمنىڭ ھىلىقى ئەسىرىدە سوپىزىم توغرىسىدا سۆزلەر بولدى . بەزىلەر چۇشەنگەندۇ ، سوپىئىزىمنىمۇ تادۇ بۇيچە سۆزلىسە ناھايتى ياخشى چۇشەندۇرگىلى بولىدۇ. ئاشقان كەم يەرلىرىنى ئوبدان بىلگىلى بۇلىدۇ. ھازىرچە بۇ مەزمۇندا سۆزلىگىم يوق. ئەمدى تۆت تادۇغا كەلسەك
ھازىر دۇنيا مىقياسىدا ئىسلام پەلسەپىچىلىك توغرىسىدا ئىزدىنىشلەر بۇلىۋاتىدۇ. ئىزدەنسە ئىزدەنسۇن مىنىڭچە

تۆت تادۇ ئىسلام پەلسەپىسىنىڭ ئاساسى. ئادەم تۇپراقتىن ، جىن ئوتتىن ، ھايۋان سۇدىن، ئۆسۇملۇكلەر ھاۋادىن يارتىلغان.بۇسۆز نىمىنى چۇشەندۇردۇ. بۇ قۇرئان ئاساسى بارلىقىنى چۇشەندۇرىدۇ. قۇرئان ئاساسى بار سۆز ھەرقانداق يەردە ئۆتىدۇ. ئۇيغۇرلار تۆت تادۇنىڭ ۋارىسلىرى  قۇرئان چۇشۇشتىن ئىلگىرلا  تۆت تادۇ ئۇيغۇرلاردا مەۋجۇت. ئاللا كىتاپنى ئەرەپلەرگە چۇشۇرۇپ، ئاندىن تۇرۇكلەر ئارقىلىق ئۇزۇقلاندۇرغان. شۇڭا مىللەت بىلەن مەدىنىيەتنىڭ بىرىكمىسى تۇرۇكلەردە ناھايتى جانلىق ياخشى ئەكىس ئەتكەن. تادۇ مۇ مەدىنىيەتكە ناھايتى ياخشى سىڭگەن . ئىبىنسىنانى مىسال قىلىشقا بۇلىدۇ.
دىمەك بىر بىرى بىلەن زىچ ئالاقىدار. قۇرئان كىرىمنى تۆت تادۇ بىلەن رەي قىلىشقىمۇ بۇلىدۇ. مەسلەن قۇرئاندا قىساس يولغا قۇيۇلغان.شۇنىڭ بىلەن بىللە خۇنغا ياخشىلىق قىلىش بىكىتىلگەن. ھازىرقى تەپەككۇر يۇلى بىلەن بۇيەردە ئازىراق قارشىلىق بارلىقىنى سىزىمىز. بىرى ئالدىنقىسىغا ئىسىلسا. بىرى كەينىدىكىنى تەرغىپ قىلسا ئىختىلاپ چىقىدۇ. تۆت تادۇ بۇيىچە بولسا بۇنىڭدا ئىختىلاپ قىلغۇدەك يەر قالمايدۇ. بىرى ئادىللىق بۇيىچە توغرا ، بىرى ياخشىلىق بۇيىچە توغرا.ھەرقانداق ۋاقىتنىڭ ئۇزىگە مۇناسىپ ھۇكىمى بۇلىدۇ. تىخى مۇرەككەپ تەقدىر مەسىلىسىنىمۇ تۆت تادۇ بۇيچە زىدىيەتسىز  تەھللىل قىلغىلى بۇلىدۇ.بۇنىڭغا يەنە كىتاپ ئۆرۇشكە توغرا كىلىدۇ. دىمەك تۆت تادۇ پەلسەپىسى ھازىرقى نۇرغۇن پەلسەپىۋىي پىكىرلەرگە قارغاندا يەنىلا رۇشەن ئالاھىدىلىككە ۋە ئاساسقا ئىگە.