ئەسلى مەنبە ؛ئەخمەتجان ئسمايىلنىڭ كىتابىغۇ  دەيمە
ئۇمەر ئەپەندى. ئەخمەتجان ئىسمايىل دىگەن كىشىنى مەن تۇنىمايمەن، كىتاۋىنىمۇ ئوقۇپ باقمىغان. مەنبە ئۆزۇم .ئۇنىڭ ئۇستىگە ئوقغان كىتاپنىڭ كۆپلىكىدە بەزى بايانلارنىڭ مەنبەسىنى ئەسكەرتىپ بۇلالمىدىم.
ۋەئەلەيكۇم ئەسسالام تاھىر بەگ ئەپەندى. تۆت تادۇغا يۇلاققاندىن بىرى مەندە نۇرغۇن چىگىش مەسىللەر يۇرۇشقا باشلىدى.يازما ئىنكاسلىرىمنى ئازدۇر كۆپتۇر ئوقىغان ئوخشايسىز.گەپلىرىم مۇشۇنداق چۇشۇنىكسىزراق، چۇنكى تۆت تادۇغا سالىمەن ئەمەسمۇ. ئازىراق تادۇچە كاللا بولسا ئەمىلىيەتتە ئانچە مۇرەككەپ ئەمەس. دۇنيا مەدىنىيتىنىڭ ئالتۇن ئاچقۇچى تەكتىماكانغا كۇمۇلگەن دەپ ئۇچىراتقان ئىدىم. تارىختا ئەجداتلىرىمىز تۆت تادۇ بىلەن پىكىر قىلاتتىكەن.ئالتۇن ئاچقۇچنىمۇ شۇنىڭ بىلەن قىزىش كىرەك دەپ ئويلايمەن.
مەسلەن  مىللەتكە كەلسەك ، ھەر خىل قىياس قىلدۇق. لىكىن بىرەر مەدىنىيەت ئالاھىدىلىكىنى تەمىن قىلالمىدى. دىمەك ھازىرقى زاماندىكى شەرھى ئۇسۇلى بىلەن بۇنى چۇشەندۇرگىلى بولمايدۇ. ھەم چۇشۇنۇكسىز. كۆپلەر چۇشۇنەلمەيدۇ. بىراق تۆت تادۇ بۇيىچە ناھايتى ئاددىي چۇشۇنۇشلۇك مۇنازىرسىز چۇشەندۇرگىلى بولدۇ. دىيارىمىزنىڭ يەر تىگىدىكى دەپنىلىرىنى مىساللىساق ھەرخىل مەدىنىيەتلەر ھەممىسى ئۇچرايدۇ. بۇنى ھەرخىل قىياس قىلىشىدۇ. تۆت تادۇ بۇيىچە ئۇيغۇرلار سۇغا ۋەكىللىك قىلىدۇ. سۇدىگەن قازانغا كىرىپ قىلىشتىن ھەزەر ئەيلىشى كىرەك. شۇڭا ھەرخىل مەدىنىيەت بىلەن ئۇچۇرشۇپ نەزەر دائىرىسىنى كىڭەيتىشى كىرەك شۇڭا ھەرخىل مەدىنىيەتلەر ئۇچرايدۇ. بۇ خۇيى.مۇنداق دىسەك ياخشى ھەم چۇشۇنۇشلۇك بۇلىدۇ.
ئەھۋاللىشامىز.

ئەسسالامۇ ئەلەيكۇم  ئادىيات تاھىر بەگ ئەپەندىلەر.
گەپنى چوڭراق قىلمىسا بولمايدىكەن. ئەمىلىيەتتىمۇ بۇبىر چىتىلىش ساھاسى كەڭرى بىر گەپ. مەنمۇ شۇ ھەرقايسىلىرىغا ئوخشاش نامە ئەمال يىزىۋاتقاننىڭ بىرسى. تۆت تادۇ توغرىسىدا ئىزدىنىۋاتقىلى سانىسام ۋاختىم بىر يىلغا يەتمەيدۇ.شۇنداقتىمۇ تىرشىۋاتىمەن. قاراپ باقسام تۆت تادۇ توغرىسىدىكى جۇملىدىن پەلسەپىۋىيلىكى  تۇغرىسىدىكى ماتىرياللار قۇتادغۇ بىلىگدىن باشقا ماتىريالنى ئۇچىراتمىدىم. راس گەپنى قىلسام ئاق تامغا قاراپ ئۇزۇم مۇلاھىزە قىلىۋاتىمەن.بەلكىم خاتا كەتكەن يەرلىرىمۇ بۇلىشى مۇمكىن.لىكىن راس ،تادۇ بۇيچە پىكىر قىلغاندىن بىرى قاراشلىرىمدا نۇرغۇن ئىلگىرلەشلەر بولدى. قىسقىسى ھەرقايسىلىرىنىڭ ئازىراق بولسىمۇ نەزىرنى تارىتقانلىقى  ئىستىداتتىن بولماستىن بەلكى تۆت تادۇدىن ئىبارەت بىر پىكىر ئۇسۇلىغا ئىرىشكەنلىكىمدىن دەپ قارايمەن. تۇردى توختى مۇئەللىمنىڭ ھىلىقى ئەسىرىدە سوپىزىم توغرىسىدا سۆزلەر بولدى . بەزىلەر چۇشەنگەندۇ ، سوپىئىزىمنىمۇ تادۇ بۇيچە سۆزلىسە ناھايتى ياخشى چۇشەندۇرگىلى بولىدۇ. ئاشقان كەم يەرلىرىنى ئوبدان بىلگىلى بۇلىدۇ. ھازىرچە بۇ مەزمۇندا سۆزلىگىم يوق. ئەمدى تۆت تادۇغا كەلسەك
ھازىر دۇنيا مىقياسىدا ئىسلام پەلسەپىچىلىك توغرىسىدا ئىزدىنىشلەر بۇلىۋاتىدۇ. ئىزدەنسە ئىزدەنسۇن مىنىڭچە

تۆت تادۇ ئىسلام پەلسەپىسىنىڭ ئاساسى. ئادەم تۇپراقتىن ، جىن ئوتتىن ، ھايۋان سۇدىن، ئۆسۇملۇكلەر ھاۋادىن يارتىلغان.بۇسۆز نىمىنى چۇشەندۇردۇ. بۇ قۇرئان ئاساسى بارلىقىنى چۇشەندۇرىدۇ. قۇرئان ئاساسى بار سۆز ھەرقانداق يەردە ئۆتىدۇ. ئۇيغۇرلار تۆت تادۇنىڭ ۋارىسلىرى  قۇرئان چۇشۇشتىن ئىلگىرلا  تۆت تادۇ ئۇيغۇرلاردا مەۋجۇت. ئاللا كىتاپنى ئەرەپلەرگە چۇشۇرۇپ، ئاندىن تۇرۇكلەر ئارقىلىق ئۇزۇقلاندۇرغان. شۇڭا مىللەت بىلەن مەدىنىيەتنىڭ بىرىكمىسى تۇرۇكلەردە ناھايتى جانلىق ياخشى ئەكىس ئەتكەن. تادۇ مۇ مەدىنىيەتكە ناھايتى ياخشى سىڭگەن . ئىبىنسىنانى مىسال قىلىشقا بۇلىدۇ.
دىمەك بىر بىرى بىلەن زىچ ئالاقىدار. قۇرئان كىرىمنى تۆت تادۇ بىلەن رەي قىلىشقىمۇ بۇلىدۇ. مەسلەن قۇرئاندا قىساس يولغا قۇيۇلغان.شۇنىڭ بىلەن بىللە خۇنغا ياخشىلىق قىلىش بىكىتىلگەن. ھازىرقى تەپەككۇر يۇلى بىلەن بۇيەردە ئازىراق قارشىلىق بارلىقىنى سىزىمىز. بىرى ئالدىنقىسىغا ئىسىلسا. بىرى كەينىدىكىنى تەرغىپ قىلسا ئىختىلاپ چىقىدۇ. تۆت تادۇ بۇيىچە بولسا بۇنىڭدا ئىختىلاپ قىلغۇدەك يەر قالمايدۇ. بىرى ئادىللىق بۇيىچە توغرا ، بىرى ياخشىلىق بۇيىچە توغرا.ھەرقانداق ۋاقىتنىڭ ئۇزىگە مۇناسىپ ھۇكىمى بۇلىدۇ. تىخى مۇرەككەپ تەقدىر مەسىلىسىنىمۇ تۆت تادۇ بۇيچە زىدىيەتسىز  تەھللىل قىلغىلى بۇلىدۇ.بۇنىڭغا يەنە كىتاپ ئۆرۇشكە توغرا كىلىدۇ. دىمەك تۆت تادۇ پەلسەپىسى ھازىرقى نۇرغۇن پەلسەپىۋىي پىكىرلەرگە قارغاندا يەنىلا رۇشەن ئالاھىدىلىككە ۋە ئاساسقا ئىگە.

تادۇ دىگەنلىك  تۆت تادۇنى كۆرسىتىدۇ. تۇپراق ئوت سۇ ھاۋا  بۇ تۆت ماددا كۆز يەتكەن دۇنيانى تۇزگەن. ئىزدىنىشتا بىرنەچچىسى تىخى ساقال يۇلۇپ تەييار بۇلۇپتۇ. كىمدۇ بىرسى ئۇنى ئاغدۇرغان بۇنى ئاغدۇرغان دەپ، تۆت ئەمەلمۇ تۆت تادۇ قانۇنىيتىگە ئۇيغۇن.ئۆرىۋەتسە تىكلىگىلى بۇلىدۇ. ئەسلىمىزگە كەلسەك، تاھىر بەگ ئىسىق سۇغۇقلارنى ئۇيغۇر بولغاندىكىن ئازدۇر كۆپتۇر بىلىدۇ. بۇنىڭغا نوقۇل ماتىريال كۇرۇشكە تايانماي كۆپرەك مۇلاھىزە قىلغان ياخشى.مەسلەن  چۇجە چىقىرىشنى دىسەك، تۇپراق ئۇزۇقلۇقنى كۆرسىتىدۇ. تۇخۇم دەل تۇپراق خۇسيەتتىكى ئۇزۇقلۇق شۇ. ئاندىن ئۇنىڭغا 37.5 گىرادۇسلۇق  تىمپىراتۇرا ئوت ئىسسىقلىق كىتىدۇ. پەنە ماشىنا ئىچىدىكى كاربون 4ئوكسىد 5پىرسەندىن ئىشىپ كەتسە چۇجە تۇرەلمىسى ئۇلۇشكە باشلايدۇ، دىمەك ساپ ھاۋا كىتىدۇ. يەنە نەملىك 70 پىرسەن ئەتراپىدا بۇلىشىكىرەك  مۇشۇنداق شارائىتلار تەق بولغاندا 21كۇندە تۇخۇمدىن چۇجە چىقىدۇ. دىمەك چۇجە چىقىرىش ئۇچۇنمۇ تۇپراق ئوت سۇ ھاۋا كىتىدۇ. ھاياتلىق ئۇچۇن ناھايتى مۇھىم .مۇناسىۋىتىگە كەلسەك تۇپراق بۇزۇلسا ئۆرۇپ ھاۋالاندۇرىمىز. سۇ بۇزۇلسا ئوت بىلەن قاينىتىمىز. ئوت كەتسە سۇچاچىمىز  . ھاۋا بۇزۇلسا ھاك تۇپراق بىلەن داۋالايمىز. دىمەك بىر بىرىنى داۋالايدۇ چەكلەيدۇ. تادۇلاردىمۇ مۇشۇنداق مۇناسىۋەت بار.