مانا جەسەدنىڭ بۇنداق پارچىلىنىشى، ئىنساننىڭ روھىي يىمىرىلىشىنىڭ مىسالىدۇر. دەرھەقىقەت، روھىي يىمىرىلىش بولسا بەدەننىڭ پارچىلىشىدىن پاجىئەلىكتۇر. چۈنكى، روھىي يىمىرىلىشنىڭ تەسىرى ئىنساندا بىر دەملىك بىلەن ئاخىرلاشمايدۇ. بەلكى، ئۇ ئىنسانغا بىر ئۆمۈر ھەمراھ بولۇپ ماڭىدۇ.  

شۇڭلاشقا، مۇستەھكەم ئەقىدىسىز ھايات كەچۈرىدىغانلارنىڭ باشقىلاردىن بەكرەك روھىي ئىزتىرابلىققا، جىددىيلىشىشكە ۋە روھىي تەشۋىشلىككە تېز دۇچ كېلىدىغانلىقىنى،  كۆڭۈلسىزلىككە دۇچ كەلگەندە ئۆزلىرىنى ئۆلتۈرۈۋالىدىغانلىقىنى ياكى روھىي كېسەللىك ئىلكىدە تىرىك مۇردىلاردەك ياشايدىغانلىقىنى كۆرمەكتىمىز. بۇ ھەقتە قەدىمىكى بىر شائىر مۇنداق دېگەن:

ھايات بىلەن ۋىدالاشقان كىشىلا بولماس،

بەلكى، ياشىدى كىشى تىرىك مۇردىدەك.
بولدى ئۇ كىشى تىرىك تۇرۇپ ئۆلگەن.

بۇلارنى بۈگۈنكى زاماندىكى پىسخولۇگلار، مۇتەپەككۇرلار ۋە تەنقىدچىلەر ئوتتۇرىغا قويغان.
تارىخشۇناس، پەيلاسۇپ «ئارنولد توينبى» مۇنداق دېگەن: «دىن دېگەن ئىنسان تەبىئىتىگە زۆرۈر بولغان ئېھتىياجدۇر، ئىنساننىڭ دىنغا موھتاج بولوشى تۈپەيلى ئۇنىڭدىكى روھىي تەشنالىق ئۇنى دىننى، دىنىي پۇراقتىن خالىي سورۇنلاردىن بولسىمۇ ئىزدەشكە ئىتتىرىدۇ دېيىشىمىز بىز ئۈچۈن يېتەرلىكتۇر.»

دوكتۇر «كارل ياڭ» ئۆزىنىڭ «ھازىرقى زامان ئادەملىرى ئۆزلىرىنى ئىزدىمەكتە» دېگەن كىتابىدا مۇنداق دېگەن: «ئوتكەن ئوتتۇز يىل جەريانىدا جاھاننىڭ ھەر قايسى جايلىرىدىن مەندىن تېببى مەسلىھەت سورىغانلارنىڭ كېسەل بولۇشىدىكى ئاساسى سەۋەپ بولسا، ئۇلارنىڭ ئېتىقادىنىڭ زەئىپلىشىپ،  سۇسلىشىپ كەتكەنلىكىدىن ئىدى. ئۇلارئېتىقادىنى كۈچەيتكەندىن كېيىن، ئاندىن شىپا تاپتى.»

مەنپەئەت ۋە پراگماتىزم پەيلاسۇپى «ۋىليام جېمىس» مۇنداق دېگەن: «ھەقىقەتەن روھىي ئىزتىرابلىقنىڭ بىردىن بىر ئۈنۈملۈك دورىسى ئېتىقادتۇر.»

دوكتۇر «پېريال» مۇنداق دېگەن: «ھەقىقىي دىندار كىشى روھىي قەتئىي كېسەللىككە گىرىپتار بولمايدۇ.»

دايل كارنېگ ئۆزىنىڭ «قايغۇرماڭ، باتۇرلارچە ياشاڭ» دېگەن كىتابىدا مۇنداق دېگەن: «پىسخولۇگلار ئىنساندىكى كۈچلۈك ئېتىقاد ۋە ھەقىقىي دىندارلىق ئىنساندىكى روھىي ئىزتىرابلىقنى ۋە روھىي تەشۋىشلىكنى تۈگىتىدىغانلىقىغا تامامەن ئىشىندۇ.»
دوكتۇر «ھېنرى لىنك»  «ئېتىقادقا قايتىش» دېگەن كىتابىدا، ئۆزىنىڭ پىسخىكا ساھەسىدە ئىشلەش جەريانىدا بۇ جەھەتتە يولۇققان ئەمەلىي تەجرىبىلىرىنى تەپسىلىي بايان قىلغان.
داۋامى بار.....

دىنغا موھتاج بولىدىغان يەنە بىر ئامىل بولسا، ئىجتىمائىي ئېھتىياجدۇر. بۇ جەمئىيەتنىڭ ئۈندەككە ۋە ئەخلاقىي تىزگىنكە موھتاج بولۇشىدىن كېلىپ چىقىدۇ. ئۈندەك جەمئىيەت ئەزالىرىنى كۈزىتىپ تۇرىدىغان ئادەم بولمىسىمۇ ياخشلىق قىلىشقا، ئۆزلىرىنىڭ مەجبۇرىيەتلىرىنى ئۆزلۈكىدىن ئادا قىلىشقا ئۈندەيدۇ. ئەخلاقىي تىزگىنلەش بولسا، ئىنسانلارنىڭ بىر-بىرى بىلەن بولغان كىشىلىك مۇناسىۋەتلەرنى، شۇنداقلا بىر شەخسنىڭ ئۆز نەپسى، ھاۋايى-ھەۋىسى ۋە دەرھاللىق بولغان ماددى مەنپەئىتى ئۈچۈن ھەددىدىن ئېشىشىنى، ئۆزگىگە تاجاۋۇز قىلىشىنى ياكى ئىجتىمائى توپىنىڭ مەنپەئەتلىرىگە سەل قارىشىنى تىزگىنلەپ تۇرىدۇ.

بەزىلەر قانۇن-تۈزۈملەر ئىنساندا ئاشۇنداق ئۈندەك ۋە ئەخلاقىي تىزگىننى يېتىلدۈرۈشكە يېتەرلىك قىلىدۇ دېيىشى مۇمكىن. دەرھەقىقەت، قانۇن-تۈزۈملەر ئۈندەك ۋە ئەخلاقىي تىزگىن بەرپا قىلالمايدۇ. بىلىش كېرەككى، قانۇن-تۈزۈملەردىن قېچىش، ئالداش مۇمكىنچىلىكى ئىنتايىن يۇقىرى. شۇڭلاشقا، ئىنساننى ئۆزىنىڭ ھەق-مەجبۇرىيەتلىرىنى قىلىشقا ئىچىدىن ئۈندەپ تۇرىدىغان ئۈندەك، ئۇنى تىزگىنلەپ تۇرىدىغان ئەخلاقىي تىزگىن بولۇشى كېرەك. بۇ نۇقتىدىن ئالغاندا، ئىنسانغا ئىچكى تىزگىن ئۈچۈن ۋىجدان ياكى پاك روھ ۋە ياكى ساپ قەلب كېرەك. ئۇ شۇنداق تىزگىنكى ئۇ ئوڭشالسا، ئىنساننىڭ، بىر پۈتۈن ئىش-ھەرىكەتلىرى ئوڭشىلىدۇ. ئۇ بۇزۇلسا، ئىنسان بىر پۈتۈن بۇزۇلىدۇ.

ئىنسانلار ئەلمىساقتىن بېرى تەجرىبە-سىناق ۋە تارىخ بەتلىرىنى ۋاراقلاپ كۆرۈش ئارقىلىق ئىنسان روھىيىتىنى پاكلاشتا، ئەخلاقىنى گۈزەللەشتۈرۈشتە، ئىنساننى ياخشىلىققا ئۈندەيدىغان ئۈندەكنى ۋە يامانلىقتىن تىزگىنلەيدىغان تىزگىننى يېتىلدۈرۈشتە دىندىن بىھاجەت بولغىلى بولمايدىغانلىقىنى بىلىپ كەلمەكتە. زامانىمىزدىكى ئەنگلىيلىك بەزى سودىيەلەر ئىلىم-پەن غايەت زور تەرەققىي قىلغان، مەدەنىيەت-ساپا يۇقىرى دەرىجىدە يۈكسەلگەن ۋە قانۇن-تۈزۈم ئىنچىكىلىك بىلەن تۈزۈلگەن تۇرۇغلۇق، جەمئىيەتتە يەنىلا جىنايىي ئىشلارنىڭ زور دەرىجىدە يامراپ كېتىۋاتقانلىقىنى كۆرۈپ مۇنداق دېگەن: «ئەخلاقنى قانۇن-تۈزۈمدىن ئايرىۋەتكىلى شۇنداقلا، ئېتىقادنى ئەخلاقتىن ئايرىۋەتكىلى بولمايدۇ.»

بەزى دىنسىزلارنىڭ اللەقا ۋە ئاخىرەت كۈنىدىكى جازاغا بولغان ئېتىقاد بولمىسا، ھاياتنىڭ مۇنتىزىم داۋاملىشالمايدىغانلىقىنى ئېتىراپ قىلىشى ئەجەبلىنەرلىك ئىش ئەمەس. ۋولتېر مۇنداق دېگەن: «ئەگەر خۇدا بولمىغان بولسا، ئۇنى ئۆزىمىز يارىتىشىمىز بىزگە زۆرۈر بولاتتى.» يەنى، بىز ئىنسانلارغا، ئۇلار ئۇنىڭ رەھمىتىنى، رازىلىقىنى ئۈمىد قىلىدىغان، ئازابىدىن قورقىدىغان بىر ئىلاھنى پەيدا قىلىپ بېرەتتۇق. شۇنىڭ بىلەن ئىنسانلار ياخشى ئەمەللەرنى قىلىدۇ. يامانلىقلاردىن قاچىدۇ. ۋولتېر يەنە بىر مەسخىرىلىك بىلەن مۇنداق دېگەن: «نېمە ئۈچۈن خۇدانىڭ بارلىقىغا شەك كەلتۈرىسىلەر؟ ئەگەر ئۇ بولمىغان بولسا ئىدى، ئايالىم ماڭا خىيانەت قىلغان، خىزمەتچىم مېنى ئوغرىلىغان بولاتتى!»

«بلۇتارك» مۇنداق دېگەن: « ھەقىقەتەن زېمىنسىز بىر شەھەرنىڭ بولۇشى، خۇداسىز بىر دۆلەتنىڭ قۇرۇلۇشىدىن ئاساندۇر.»
داۋامى بار....

جەمئىيەت ھەمكارلىققا ۋە ئۇيۇشۇشقا موھتاج


بىلىش كېرەككى، اللە ئىنسانلارنىڭ ھەممىسىنى بىر اللەنىڭ بەندىلىرى قىلىپ ياراتتى. ئىنسانلارنى ئەسلى بىر ئاتىنىڭ بالىلىرى قىلدى. دېمەك، دىنىي ئېتىقادنىڭ ئىنسانلارنىڭ بىر-بىرى بىلەن بولغان مۇناسىۋەت-رىشتىلىرىنى مۇستەھكەملەشتە غايەت زور رولى باردۇر. ھەم ئۇنىڭدىن باشقا، ئىنسانلار ئوتتۇرىسىدا دىنىي قېرىنداشلىق رىشتىسى بەرپا قىلىدۇ.

اللە مۇنداق دېگەن: «مۆمىنلەر ھەقىقەتەن (دىندا) قېرىنداشلاردۇر،» (سۈرە «ھۇجۇرات»، 10-ئايەت) دىنىي قېرىنداشلىق ئىنسانلار قەلبىدە، ھاياتتا شۇنداق زور ئۆزگىرىشلارنى ھاسىل قىلىدۇكى، ئىنسان ئۆزىگە ياخشى كۆرگەن نەرسىسىنى قېرىندىشىغىمۇ ياخشى كۆرىدۇ. بەلكى، ئىنساننىڭ ئۆزىنىڭ ئېھتىياجى تۇرۇغلۇق ئۆزىنىڭ دىنىي قېرىندىشىنى ئەلا بىلىدۇ.

ئۇستازىمىز دوكتۇر «مۇھەممەد ئابدۇللاھ دەرراز» ئۆزىنىڭ قىممەتلىك ئەسىرى «دىن ھەققىدە» دېگەن كىتابىدا مۇنداق دەيدۇ: «ئىنسانلارنىڭ بىر توپ بولۇپ ياشىشى پەقەت ئۇلارنىڭ <ئۆزئارا ھەمكارلىشىشى> بىلەن ۋۇجۇدقا كېلىدۇ، ئۇ ئىش ئىنساننىڭ ئالاقە-مۇناسىۋەتلىرىنى تەرتىپكە سالىدىغان، ھەق-مەجبۇرىيەتلىرىنى بەلگىلەپ بېرىدىغان <قانۇن-تۈزۈم> ئارقىلىق ئەمەلىيلىشىدۇ، قانۇن-تۈزۈمنى جارى قىلدۇرۇشتا ئىنسانلار قەلبىدە ئۇنىڭ ھەيۋىتىنى، سۈرىنى ساقلاشقا كاپالەتلىك قىلىدىغان تىزگىندىن ئىبارەت بولغان بىر باشقۇرغۇچىدىن بىھاجەت بولغىلى بولمايدۇ دەپ ئەسكەرتىپ ئولتۇرىشمىزنىڭ ھېچقانداق ھاجىتى يوقتۇر.

چۈنكى، ئۇلار ھەممە ئېتىراپ قىلغان پرىنسىپلاردۇر. بۇ ھەقتە سۆزلەش كونا گەپلەرنى تەكرارلىغانلىق بولىدۇ.
ئەمما، بايانىمىز ئۈندەك ۋە تىزگىندىن ئىبارەت بولغان باشقۇرغۇچى ھەققىدە بولىدۇ. ئۇنداقتا ئۇلار زادى نېمە؟

بايانىمىزنىڭ بۇ قىسمىدا، يەريۇزىدە قانۇن-تۈزۈمنىڭ ھەيۋىتىنى قوغداشتا، جەمئىيەتنىڭ بىرلىكىنى، مۇقىملىقىنى ھىمايە قىلىشتا، ئۇنىڭدا ئامانلىق، خاتىرجەملىك بەرپا قىلىشتا دىننىڭ كۈچىگە باراۋەر تۇرىدىغان، تەڭلىشىدىغان باشقا ھېچقانداق بىر كۈچنىڭ يوقلىقىنى ئىسپاتلاشتىن ئىبارەتتۇر.

بۇنىڭدىكى سەۋەب بولسا، ئىنسان كائىناتتىكى باشقا مەۋجۇداتلاردىن پەرقلىنىدۇ. چۈنكى، ئىنسان ئۆز ئىختىيارلىقى بىلەن قىلىدىغان ھەرىكەت-پائالىيەتلىرىنى ئۇنىڭغا كۆز-قۇلاق بولۇپ تۇرىدىغان، پۇت-قوللىرىغا كېشەن سېلىپ تۇرىدىغان، قان-تۇمۇرلىرىنى پاكلاپ تۇرىدىغان، ئىچكى ئەزالىرىنى كونترول قىلىپ تۇرىدىغان بىر نەرسىدىن خالىي بولغان ھالەتتە ئېلىپ بارىدۇ. بۇ نۇقتىدىن ئېلىپ ئېيتقاندا، ئىنسان ئىنسانىيلىقى، روھانىيلىقى سەۋەبلىك ئۇ ئەقىدە-ئېتىقادتىن ئىبارەت بىر مەخلۇقتۇر. دېمەك، ئىنسان مەڭگۈ ئەقىدە-ئېتىقادنىڭ قۇلىدۇر.

بىر تۈركۈم كىشىلەر بۇ خىل ھالەتنى تۈپتىن ئۆزگەرتىۋەتتى. ئۇلار ئەقىدىنىڭ، روھىيەتنىڭ ماددىي ھاياتقا تەسىر كۆرسىتىدىغانلىقىنى ئىنكار قىلدى. بەلكى، ئۇ ئىككىسى ماددىي ھاياتنىڭ تەسىرىگە ئۇچرايدۇ دەپ قارىدى. بۇ ماركسىزم قارىشىدىن ئىبارەت ئىدى. ماركسىزمنىڭ بۇ قارىشى ئىنساننى ئۆزىنىڭ يۈكسەك ھۆرمەت تەختىدىن، ھايۋانلىق دەرىجىگە چۈشۈرۈپ قويۇشتىن ئىبارەت ئىدى. شۇنداقلا، ئەسىرلەر مابەينىدە شەخس ۋە كوللېكتىپنىڭ مەسلەكلىرىدە مۇقىملىنىپ ئۆزگەرمەس بوپبولغان ھەقىقەتلەرنى تۈپتىن ئۆزگەرتىۋېتىشتۇر. ئىنسانلار قەلب-روھتىن خالىي بولغان ماددىي ھاياتتا ياشاشلىرى ئۈچۈن بەخت-سائادەت ھاياتنىڭ پەقەت مۇشۇ قىسمىدىلا تېپىلىدۇ، دەپ ئۆزلىرىنى قاندۇرۇشى ئىنتايىن زۆرۈردۇر. ئەمما، ئىنسان توغرا بولسۇن، خاتا بولسۇن ئىنسان ئەقىدىسى ئوڭشالسا، ئىنسان بىر پۈتۈن ئوڭشىلىدۇ. ئۇ بۇزۇلسا، ئىنسان بىر پۈتۈن بۇزۇلىدۇ دېگەن ئېتىقادقا مەڭگۈ بويسۇنىدۇ.

دەرھەقىقەت، ئىنساننىڭ ئۆزى ئىچكى دۇنياسىدىن باشقۇرۇلىدۇ. جەمئىيەتنىڭ قانۇن-تۈزۈمى، ھۆكۈمەتلەرنىڭ باشقۇرۇشى ھەق-ھۇقۇقلار ھەقىقىي رەۋىشتە قوغدىلىدىغان، ھەق-مەجبۇرىيەتلەر تولۇق ئادا قىلىنىدىغان پەزىلەتلىك بىر شەھەرنى قۇرۇپ چىقىشقا يېتەرلىك قىلمايدۇ. ئۆزىنىڭ مەجبۇرىيىتىنى قانۇننىڭ جازاسىدىن قورقۇپ قىلىدىغان ئادەم، قانۇنىي جاۋابكارلىقتىن قېچىشقا پۇرسەت تاپسىلا ئۆزىنى مەجبۇرىيەتتىن قاچۇرۇپ تۇرىدۇ.

ئىلىم-پەن، مەدەنىيەتنى جەمئىيەتتە كەڭ كۈلەمدە ئومۇملاشتۇرۇشنىڭ ئۆزىلا مۇقىملىقنى، تىنچلىقنى كاپالەتلەندۈرۈشتە، تەربىيە، دىنىي ۋە ئەخلاقىي تەربىينى يېتىلدۈرۈشتە يېتەرلىك، دەپ قاراش ئىنتايىن خاتادۇر. چۈنكى، ئىلىم-پەن دېگەن قوش بىسلىق قۇرال بولۇپ، ئۇنى بۇزغۇنچىلىققىمۇ ھەم ئوڭشاشقىمۇ ئىشلەتكىلى بولىدۇ. شۇڭلاشقا، ئۇنى ياخشى جايغا ئىشلىتىشتە  ئىنسانلارنىڭ پايدا-مەنپەئەتىگە، تەبىئەتنى ئاۋاتلاشتۇرۇشقا ئىشلىتىشكە ئۈندەيدىغان، ئۇنى كۈزىتىپ تۇرىدىغان ياخشى بىر ئۈندەك بولۇشى كېرەك. ئۇ ئۈندەك بولسىمۇ، دەل ئەقىدە-ئېتىقادنىڭ ئۆزىدۇر.»

ئۇستاز مۇھەممەد ئابدۇنىڭ سۆزىدىن ئارىيە:

ئۇستاز، ئىمام مۇھەممەد ئابدۇ ئۆزىنىڭ قىممەتلىك كىتابى «تەۋھىد رىسالىسى» دېگەن كىتابىدا، ئىنسانلارنىڭ پەيغەمبەرلەرگە ۋە ئىلاھىي رىسالىتىگە موھتاج بولۇشىنىڭ سەۋەبلىرىنى بايان قىلدى. پەيغەمبەرلەر ئىنسانىيەت ئۈچۈن ئىنساننىڭ ئەقلىنىڭ ئورنىنى ئالىدۇ. ئىنسانلار اللەنىڭ ھىدايىتىدىن ھەر قانداق ئەھۋالدا بىھاجەت بولالمايدۇ. شۇڭلاشقا، اللە ئۇلارغا پەيغەمبەرلەرنى بېشارەتچى، ئاگاھلاندۇرغۇچى قىلىپ ئەۋەتىپ تۇردى. اللە بۇ ھەقتە مۇنداق دېگەن: «قانداقلا بىر ئۈممەت بولمىسۇن، ئۇنىڭغا پەيغەمبەر كەلگەن» (سۈرە «فاتىر»، 24-ئايەت) بۇ نۇقتىنى سۈرە «فاتىھە» نىڭ «بىزنى توغرا يولغا باشلىغىن» (6-ئايەت) ىنى تەپسىر قىلغاندا ئالاھىدە تىلغا ئالغان.

بۇ نۇقتىنى «نىسا» سۈرىسىدىكى مىراس ئەھكاملىرى ھەققىدىكى ئايەتلەرنى تەپسىر قىلىپ بولۇپ، «ئەنە شۇلار (يەنى اﷲ بەندىلىرىنىڭ ئەمەل قىلىشى ئۈچۈن بەلگىلەپ بەرگەن يۇقىرىدىكى ئەھكاملار) اﷲ نىڭ قانۇنلىرىدۇر، كىمكى اﷲ قا ۋە ئۇنىڭ پەيغەمبىرىگە ئىتائەت قىلىدىكەن، اﷲ ئۇنى ئاستىدىن ئۆستەڭلار ئېقىپ تۇرىدىغان جەننەتلەرگە كىرگۈزىدۇ، ئۇ ئۇ يەرلەردە مەڭگۈ قالىدۇ. بۇ چوڭ مۇۋەپپەقىيەت قازىنىشتۇر.» (سۈرە«نىسا»، 13-ئايەت) قايتا تىلغا ئېلىپ مۇنداق دېگەن: «پەيغەمبەرگە ئىتائەت قىلىش اللەقا ئىتائەت قىلىش دېمەكتۇر. چۈنكى، پەيغەمبەر دېگەن، اللەنىڭ ئۇنىڭغا ۋەھيى قىلغانلىرى ئاساسىدا بىزنىڭ دۇنيا ۋە ئاخىرەتلىك سائادىتىمىز بولغان ئىشلارنى قىلىشقا بۇيرۇيدۇ. پەيغەمبەرگە ئىتائەت قىلىش اللەقا ئىتائەت قىلىش بىلەن ئوخشاش ئورۇندا تىلغا ئېلىنىشنىڭ سەۋەبى بولسا، يەھۇدىي دىنىدىن ئىلگىرى ۋە كېيىن، شۇنداقلا ئىسلام دىنى كەلگەندىن تارتىپ بۈگۈنگىچىلىك، ئىلاھىي كۆرسەتمىلەردىن يۈزئۆرۈپ، ئۆزىنىڭ ئەقلىگە ۋە ئىلمىگە ئالدىنىپ كېتىدىغانلار بولغانلىقىدىندۇر. مەسىلەن: بەزى ئادەملەر مۇنداق دېيىشى مۇمكىن: <مەن بۇ ئالەمنىڭ تەدبىرلىك بىر باشقۇرغۇچىسى بارلىقىغا ئىشىنىمەن. ئەمدى مەن ئەقلىم توغرا دەپ قارىغان ئىشنى قىلىمەن. توغرا تاپمىغاننى قىلمايمەن.> بۇ ئىنساننىڭ خاتالىشىشىدۇر. مۇبادا ئىنسان ئويلىغاندەك شۇنداق بولىدىغان بولسا، ئۇنداقتا ئىنسانلارنىڭ پەيغەمبەرلەرگە ھېچقانداق ئېھتىياجى قالمايدۇ. سۈرە<فاتىھە> نىڭ تەپسىرىدە بايان قىلىنغاندەك، ئىنسان ئۆزىنىڭ ئالاھىدە بولغان تەبىئىتىگە ئاساسەن دىننىڭ توغرا يېتەكلىشىگە موھتاجدۇر. بۇ اللە ئىنسانغا بىلىشتىن، روھىيەتتىن ۋە ئەقىلدىن ئىبارەت بولغان قىلغان سوۋغىتىنىڭ تۆتىنچىسى ئىدى. شۇڭلاشقا، ئەقىل ھېچقانداق بىر زاماندا، دىننىڭ ياردىمىسىز بىر ئۇممەتنى ھىدايەتكە يېتەكلەشتە، يۈكسەلدۈرۈشتە يېتەرلىك يېتەكلىگۈچى بولالمىدى.»

دىنسىزلارنىڭ ئېتىرازلىرى ۋە ئۇلارغا رەددىيە بېرىش


رەشىد رىزا ئۆزىنىڭ «مانا» دېگەن تەپسىرىدە ئۇستاز «مۇھەممەد ئابدۇ» نىڭ يۇقىرىقى بايانىغا بىر تۈركۈم دىنسىزلارنىڭ ئېتىرازلىرىنى نەقىل كەلتۈرۈپ، ئاندىن ئۇلارغا ئۆزى  تەپسىلىي جاۋاب بېرىپ مۇنداق دېگەن:
«بۇ بايانلار (يەنى مۇھەممەد ئابدۇنىڭ يۇقىرىقى بايانلىرى_ت)بىر تۈركۈم دىنسىزلار تەرىپىدىن رەت قىلىنماقتا. دىنسىزلار مۇنداق دەيدۇ: <بىز نۇرغۇنلىغان كىشىلەرنىڭ ھېچقانداق بىر دىنغا ئېتىقاد قىلمايدىغانلىقىنى كۆرمەكتىمىز. شۇنداقتىمۇ، ئۇلار يۇقىرى پىكىرلىك ھەم ئەدەب-ئەخلاقلىق كىشىلەردۇر. شۇنداقلا، ئۇلار ئۆزلىرىگە ۋە ئۆزگىلەرگە پايدىلىق ئىشلارنى قىلماقتا. ھەتتاكى، دىنىي مۇتەئەسسىپلىكتىن خالىي بولغان ئەقىللىق كىشىمۇ، ھەممە ئادەمنىڭ شۇلارغا ئوخشاش بولۇشىنى ئۈمىد قىلىدۇ. شۇنداقلا، نۇرغۇنلىغان پەيلاسوپلار ئىنسانلارنىڭ ھەممىسىنى شۇ بىر تۈركۈم كىشىلەردەك ئەدەب-ئەخلاقلىق، مەدەنىيەتلىك قىلىشقا تىرىشماقتا.»

مەن بۇلارغا مۇنداق جاۋاب بېرىمەن:

1.        ئىنسانلاردىن بولغان مەلۇم بىر توپنى ھىدايەتكە يېتەكلەش ھەققىدە بايان ئەيلەش، خۇددى بىر قانچە مىللەتنى، قەبىلىنى، ئۇممەتنى ھىدايەتكە يېتەكلەش بىلەن ئوخشاشتۇر. ۋەھالەنكى، ئۇلارنىڭ بەدەۋى ياكى مەدەنىي بولۇشلىرىدىن قەتئىينەزەر، ئۇلارنىڭ يۈكسىلىشى بىلەن ئىجتىمائىي ھاياتتىكى ئىنسانىي ئۇقۇم ئەمەلىيلىشىدۇ. تارىختىن مەلۇم بولۇشىچە، زېمىندا ۋۇجۇدقا كەلگەن ھەر قانداق بىر مەدەنىيەت دىن ئۈستىگە قۇرۇلغان. ھەتتاكى، بۇتلارغا چوقۇنىدىغان قەدىمكى مىسىرلىقلار، كىلدانلىقلار ۋە يۇنانلىقلارمۇ مۇشۇنداق بولغان. قۇرئان كەرىمدە ھەرقانداق بىر ئۇممەتكە اللە تەرىپىدىن ئاگاھلاندۇرغۇچى پەيغەمبەر كەلگەنلىكى بايان قىلىنغان.

شۇڭلاشقا، بىزنىڭ قارىشىمىزچە، ئەشۇ باتىل دىنلارنىڭمۇ ئىلاھىي مەنبەسى بولغان. ئاندىن بۇددىزم ئېڭى سىڭىپ كىرىپ، ئەسلىدىكى ئىلاھىي خاراكتېرنى يوق قىلىۋەتكەن. شۇنداقلا، ئۇلاردىن كېيىنكىلەرگىمۇ شۇ تەرزدە سىڭىپ كەتكەن. تارىختا ئىسلام دىنىدىن باشقا ئەسلى ساقلىنىپ قالغان باشقا دىن يوقتۇر. شۇنداقتىمۇ، تارىخ سەھىپىلىرىدە نۇسەيرىيە، باتىنىييە ۋە ئۇندىن باشقا شۇلارغا ئوخشاش ئىسلامغا نىسبەت  بېرىلىدىغان پىرقەلەرگە  ئاشكارا ياكى مەخپىي بولغان بۇددىزم ئىدىيلىرىنىڭ  قايسى رەۋىشتە سىڭىپ كىرگەنلىكى قەيت قىلىنغان. شۇنداقلا، مۇشۇ دەۋرىدىمۇ ئىسلام دىنىغا نىسبەت بېرىلىدىغان، ئەمەلىيەتتە ئىسلام دىنىنىڭ ھۆكۈملىرىدىن پەقەت ئازغىنە بىر قىسىملىرىنى بىلىدىغان، شۇنىڭ بىلەن قوشنىلىرىدىن پەرقلىنىپ تۇرىدىغان بىر قىسىم كىشىلەرمۇ بار. بۇنى بىلىدىغانلار قەدىمكى ئىلاھىي دىنلارنىڭمۇ بۇددىزمغا ئۆزگىرىپ كەتكەنلىكىدىن شۈبھىلەنمىسە كېرەك.

ئىنسانىيەتنىڭ پەيغەمبەرلەرگە ئەگىشىشى ۋە دىننىڭ توغرا يولغا يېتەكلىشى ھەرقانداق بىر مەدەنىيەتنىڭ ئۇلىدۇر. چۈنكى، ئىنساننىڭ مەنىۋى يۈكسىلىشى ماددىي جەھەتتە يۈكسىلىشكە تۈرتكە بولىدۇ. مانا بىز زامانىمىزدىكى جەمئىيەتشۇناس پەيلاسوپلىرىنىڭ پېشىۋاسى بولغان <ھېربرت سپېنسىر>، <ھەقىقەتەن مىللەتلەرنىڭ ئەدەب-قائىدىلىرى ۋە پەزىلەتلىرىنىڭ ھەممىسى دىنغا تايىنىدۇ ۋە شۇنىڭ ئۈستىگە قۇرۇلىدۇ. بەزى ئالىملار ئۇلارنى دىندىن بۇرۇپ، ئىلىم-پەن ۋە ئەقىلگە ئاساسەن بەرپا قىلىشقا ئۇرۇنماقتا. مۇشۇنداق بۇرۇلۇش ئېلىپ بېرىلىۋاتقان باسقۇچتىكى مىللەتتە ئاقىۋىتىنى تەسەۋۋۇر قىلىپ بولغىلى بولمايدىغان ئەخلاقىي ئاينىشنىڭ بولۇشى مۇقەررەر> دېگەن سۆزىنى ئوقۇماقتىمىز. ئۇ بىر قېتىم ئۇستاز مۇھەممەد ئابدۇ بىلەن كۆرۈشكەندە مۇنداق دېگەن: <يېقىنىقى يىللاردىن بېرى ئەنگىيلىكلەردە ماددىي تەمەخۇرلۇق كۈچىيىپ كەتكەنلىك تۈپەيلى، ئۇلاردا پەزىلەت تۇيغۇسى ئېشىپ كەتتى.>

بىزگە مەلۇمكى، ئىنگلىز مىللىتى مەدەنىيەت جەھەتتە مۇستەھكەم، تەرەققىياتتا ئۇنىۋېرسال بىر مىللەت تۇرۇقۇلۇق ياۋروپا مىللەتلىرى ئىچىدىكى دىنغا ئەڭ كۈچلۈك يېپىشىدىغان مىللەتتۇر. چۈنكى، دىن دېگەن ئۆزىدىكى پەزىلەتلەر ۋە ئەخلاقلار بىلەن بىر مەدەنىيەتنىڭ ئۇلى، ئاساسىدۇر. ۋەھالەنكى، ياۋروپا مەدەنىيىتى خىرىستىيان دىنىنىڭ روھىي تەشەببۇسلىرىدىن يىراق تۇرماقتا. ئۇ تەشەببۇسلار بولسا، ئىنسان پۇل-مال، ھاكىمىيەت ۋە دۇنيانىڭ ھەرخىل ھۇزۇر-ھالاۋەتلىرىدىن ئۆزىنى تارتىپ تۇرۇشى ئىدى. ئىنجىلنىڭ بەزى تەرغىباتلىرى ئۇلارنى كونترول قىلىپ تۇرمىسا ئىدى، ئۇلار ئۆزلىرىنىڭ ماددى مەدەنىيەتلىرىدە ھەددىدىن ئېشىپ شۇ دەرىجىگە يېتەتتىكى، ئۇلاردا خەيرى-ساخاۋەت ۋە ياخشىلىق ئىشلىرىنى تەسەۋۋۇر قىلغىلى بولمايتتى. ئۇنداقتا، ئۇلار تېزلا گۇمران بولغان بولاتتى. كىمكى، دىندىن يىراق تۇرىدىغان مەدەنىيەت تېز يمىرىلىشقا، ھالاك بولۇشقا يېقىنلا تۇرىدۇ دېسە، چېكىدىن ئاشۇرۋەتكەن ياكى جەمئىيەتشۇناسلىق ئىلمىنىڭ ئۇسۇل-قائىدىلىرىدىن يىراقلىشىپ كەتكەن بولمايدۇ.

بىرىنجى جاۋابنىڭ خۇلاسىسى، جەمئىيەتتە دىندار بولمىغان بىر تۈركۈم كىشىلەرنىڭ بولۇشى، ئىنساننى دۇنيادا مەدەنىيەت جەھەتتە يۈكسىلىشكە، شۇنداقلا ئاخىرەتتە بەخت-سائادەتكە ئېرىشتۈرىدىغان ئاشۇنداق بىر دىننڭ ئۇستاز مۇھەممەد ئابدۇنىڭ دىننىڭ ئىنسانىيەتكە تۆتىنجى تۈردىكى ھىدايەت بولغانلىقىنى رەت قىلمايدۇ.

2. يۇقىرى پىكىرلىك، ئەدەب-ئەخلاقلىق بولغان مەلۇم بىر دىنسىزنىڭ كىچىكىدىنلا دىنسىزلىك ئۈستىدە چوڭ بولۇپ، شۇ سەۋەپلىك ئۇ دىندىن ۋاز كەچكەن دەپ كېسىپ ئېيتقىلى بولمايدۇ. چۈنكى، بىزنىڭ بىلىشىمىزچە، ھېچقانداق بىر مىللەت ئۆزىنىڭ پەرزەنتلىرىنى دىنسىزلىك ئۈستىدە تەربىيلىمەيدۇ. شۇنداقلا، ئۆز مىللىتى ئارىسىدا ئەڭ بىلىملىك سانىلىدىغان بىر تۈركۈم دىنسىزلارنىڭ كىچىك چاغلىرىدا، ئەڭ دىندار ۋە ئۆز دىنىنىڭ پەزىلەت ۋە ئەدەب –قائىدىلىرىگە ئەڭ سادىق ئەگەشگۈچىلىرى بولغانلىقلىرىنى، ئاندىن كېيىن ئۇلار چوڭ بولغانلىرىدا، ئۇلار ئېتىقاد قىلىپ چوڭ بولغان دىننىڭ بەزى ئۇسۇل-قائىدىلىرىگە زىت بولغان پەلسەپە ئېقىمىدا  غەۋۋاسلىق قىلغانلىقلىرى سەۋەبلىك ئۇلاردا بۇنداق روھىي ئۆزگىرىش بولغاندۇر. دېمەك، پەلسەپە بەزىدە ئىنساننىڭ ئېتىقادىنى ئۆزگەرتىۋېتىدۇ. بىراق پەلسەپەدە دىنىي پەزىلەت ۋە ئەدەب-ئەخلاقلارنى يامان كۆرسىتىدىغان ياكى ئىنساندا مۇستەھكەم ئورۇن ئېلىپ بولغان ئەخلاق، ئېتىقادنى بىتچىت قىلىدىغان قاراش يوق. ئەمما، دىنسىزلىك ئىنساننىڭ نومۇسچان بولۇپ ياشاش ياكى ئاز بولسىمۇ  ھالال پۇلغا قانائەت قىلىش دېگەندەك دىننىڭ  بەزى ئەدەب-ئەخلاقلىرىنى بېسىپ چۈشۈپ، ئىنسانغا كىشىلەرنىڭ پۇل-ماللىرىنى ناھەق يىۋېلىش، قىمارئويناشتەك ۋاسىتىلەر ئارقىلىق، ئىنساننى ئۆزى ياشايدىغان توپتا خار قىلىپ قويىدىغان ياكى تۈرمىگە تاشلايدىغان ئامىللاردىن ساقلىنىش شەرتى بىلەن ھارامدىن بولسىمۇ پۇلنى كۆپلەپ تېپىشنى چىرايلىق كۆرسىتىدۇ. بىلىمسىزلەرنى زېمىندا بۇزۇقچىلىق، بۇزغۇنچىلىق قىلىشتىن پەقەت چەكسىز بىر كۈچ تىزگىنلەپ تۇرىدۇ.
ياۋروپا دۆلەتلىرى ئىنسانلارنىڭ ھەق-ھۇقۇقلىرىنى قوغدايدىغان ساقچى ئورگانلىرىنى، ئامانلىق ساقلاش ئەترەتلىرىنى، ھاجەت چۈشكەندە ياردەم بېرىدىغان تەرتىپ ساقلايدىغان ئەسكەرلەرنى قۇرمىغان بولسا ئىدى، ئۇ دۆلەتلەردە ھېچكىمنىڭ پۇل-مېلى، ئار-نومۇسى قوغدالمىغان بولار ئىدى. شۇنداقلا، ئۇ دۆلەتلەردە قالايمىقانچىلىق يامراپ كېتەتتى. دەرھەقىقەت،  دىننىڭ تەرغىباتلىرى ئەدەب-ئەخلاق ۋە قانۇن-دەستۇر بولغان ئىنسانلارنى تەرتىپ-تۈزۈمگە كىرگۈزىدىغان ۋاسىتىلەر بولمىغان دەۋرىلەردە ئىنسانلارنىڭ ھەق-ھۇقۇقلىرى ۋە ئار-نومۇسلىرى تولۇق كاپالەتلەندۈرۈلگەن ئىدى. دېمەك، دۇنيا سائادىتى ئۈچۈن ئىنساننىڭ اللەقا ۋە ئۇ زاتنىڭ پەيغەمبەرلىرىگە ئىتائەت قىلىشى ئىنتايىن زۆرۈردۇر.»




داۋامى بار...........

تارىخ ۋە رېئاللىق نېمە دەيدۇ:
تارىخ ۋە رېئاللىقتىكى ئەمەلىي تەجرىبىلەر ئېتىقادنىڭ ھاياتتا ئەزەلىي ئىكەنلىكىنى ۋە ئىنسان ئۈچۈن ئىنتايىن زۆرۈر ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىپ تۇرىدۇ. دىن بىر تەرەپتىن شەخسنىڭ خاتىرجەم ھايات كەچۈرۈشى، بەختلىك بولۇشى، روھىي پاكلىنىشى ئۈچۈن زۆرۈر بولسا، يەنە بىر تەرەپتىن جەمئىيەتنىڭ مۇقىملىقى، ئۇيۇشۇشى ۋە تەرەققىي قىلىشى ئۈچۈن تېخىمۇ زۆرۈردۇر.
ئۇستاز ئەققاد مۇنداق دېگەن: «تارىخىي ۋەقەلىكلەر بىزگە تارىختىكى غايەت زور پائالىيەتلەرنىڭ ھەممىسىدە دىننىڭ ئەزەلىيلىكىنى كۆرسىتىپ تۇرۇپتۇ. دىنىي ئېتىقاد بولسا، ئىجتىمائىي جامائە بىھاجەت بولالايدىغان ياكى بىر شەخس ئىجتىمائىي جامائە بىلەن بولغان ئالاقىلىرىدا ۋەياكى ئىجتىمائىي جامائە ئۇ ئادەمنىڭ ئەڭ يېقىن كىشىلىرى بولغان تەقدىردىمۇ ۋاز كېچەلەيدىغان بىر نەرسە ئەمەستۇر.

تارىخ داۋاملىق بىزگە ئىنسانىي پائالىيەتلەرنىڭ ھەرقاندىقىدا، دىنىي ئامىلدەك كۈچلۈك باشقا بىر ئامىلنىڭ بوپماقلىغانلىقىنى كۆرسىتىپ تۇرىدۇ. ئۇنىڭدىن باشقا ئامىللارنىڭ قوۋم-جامائەلەرنىڭ ئىچكى دۇنيالىرىدا دىنىي ئېتىقادنىڭ ئورۇن ئېلىشىنىڭ تەسىرىدە، دىن بىلەن بولغان ئالاقىلىرىگە قاراپ ئۇلارنىڭ پائالىيەتلىرى پەرقلىق بوپكەلمەكتە.      
    
          دىننىڭ كۈچىگە ئورۇقداشلىقتىن، يۇرت-ماكاندىن، ئۆرپ-ئادەتتىن، ئەخلاقتىن، قانۇن-تۈزۈمدىن ئىبارەت بولغان ھەرقانداق بىر كۈچ تەڭ تۇرالمايدۇ. دېمەك، دىن تەۋەلىكلەرنىڭ ۋە مىللەتلەرنىڭ ھەر خىل بولۇشى بىلەن بىرگە ئىنساننى ئىنساننىڭ تەۋەلىكى بىلەن، ئۆزىنىڭ ئىجتىمائىي توپى بىلەن، ئۆز تۈرى بىلەن بولغان ئالاقىلەرگە باغلايدۇ.

دىننىڭ ئاساسى ئىنساننىڭ كائىنات بىلەن بولغان ئالاقىگە ياتىدۇ. دىن مەۋجۇدىيەتتىكى كۆزگە چېلىقىدىغان-چېلىقمايدىغان، مەخپىي-ئاشكارا بولغان، ئۆتمۈش، ئاخىرى چىقمايدىغان ئاقىۋەتلەر بىلەن، قەدىمدە ساناپ بولغىلى بولمايدىغان ئەزەلىياتلار، كەلگۈسىدە ئېچىلىدىغان غەييىباتلار ئوتتۇرىسىدىكى ھەممە نەرسىلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. بۇلار دىنىي ئېتىقادنىڭ ئالىي نىشانلىرى، غايىلىرىدىكى قىسمەن تەرەپلىرىدۇر. ۋەھالەنكى، ھەممە دەۋرىلەردە جىمى دىندارلارنىڭ روھىيەتلىرى بۇلارنى تولۇق سىغدۇرالمىغاندۇر.

دىننىڭ ئەزەلىيلىكىگە رېئاللىقتىن دەلىل كەلتۈرسەك، دىنغا تايانمايدىغان، دىنسىز جامائە بىلەن دىندار جامائەنى سېلىشتۇرسىڭىز دىننىڭ ئەزەلىيلىكىنى، شۇنداقلا، مەلۇم ئۇنىۋېرسال ئېتىقادقا ئېتىقاد قىلىدىغان ئادەم بىلەن، روھىيىتى قۇپقۇرۇق، روھىي دۇنياسى چېچىلاڭغۇ، ھاياتتا تايىنىدىغان، ئۈمىد-ئارزۇلىرىنى باغلايدىغان پاناھسىز ھايات كەچۈرىدىغان ئادەمنى سېلىشتۇرسىڭىز  ھېس قىلالايسىز.

ئىككى جامائە، ئىككى شەخسنىڭ پەرقى بولسا، مۇستەھكەم يىلتىز تارتقان دەرەخ بىلەن، يىلتىزلىرى قۇرۇپ يۇلىۋېتىلغان دەرەخكە ئوخشايدۇ.  

روھىيىتى قۇپقۇرۇق بولغان بىر ئادەمنى روھىي جەھەتتىن كۈچلۈك ياكى ئېسىل پەزىلەتلىك ئىكەنلىكىنى كۆرگىلى بولمايدۇ. بىراق، ئۇنىڭ روھىيىتىدە، ئېتىقاد ئېسەنگىرەش ۋە گاڭگىراشلارنىڭ ئورنىنى ئالغاندىلا، ئاندىن ئۇنى ئەڭ كۈچلۈك دەپ قارىغىلى بولىدۇ.»


ھېچنېمە دىننىڭ ئورنىنى باسالمايدۇ

بىر تۈركۈم كىشىلەر ھازىرقى زامان ئىلىم-پەن بىلەن دىندىن بىھاجەت بولغىلى بولىدۇ دەپ قارىسا، يەنە بىر تۈركۈم كىشىلەر ھازىرقى زامان ئىدېئولوگىيە، ئېقىم-مەسلەكلەر بىلەن دىندىن بىھاجەت بولغىلى بولىدۇ، دەپ قارايدۇ.
بۇ ئىككىلى قاراش خاتادۇر.
ھازىرقى رېئاللىق شۇنى كۆرسىتىپ تۇرىدۇكى، ھەرقانداق بىر نەرسە بىلەن دىندىن بىھاجەت بولغىلى بولمايدۇ ياكى دىننىڭ بۈيۈك رىسالىتىنى جارى قىلدۇرۇشتا ھاياتتا ھېچنېمە دىننىڭ ئورنىنى باسالمايدۇ.
  
ئىلىم-پەن دىننىڭ ئورنىنى باسالمايدۇ:
ئىلىم-پەن ھەر قانداق ئەھۋالدا دىن-ئېتىقادنىڭ ئورنىنى باسالمايدۇ. چۈنكى، ئىلىم-پەننىڭ ئوبيېكتى بىلەن دىننىڭ ئوبيېكتى تۈپتىن ئوخشىمايدۇ. مەن بۇيەردە تىلغا ئېلىۋاتقان ئىلىم-پەن غەرب چۈشەنچىسىدىكى تار مەنىدىكى ئىلىم-پەندۇر. دەرھەقىقەت، ئىسلام چۈشەنجىسىدىكى ئىلىم بولسا،  ئۇ كائىناتتىكى جۇزئى ھادىسىلەرنى، ئالەمنىڭ بۈيۈك ھەقىقەتلىرىنى بىلىشنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. يەنى: ئۇ دۇنياۋى ۋە دىنىي ئىلىمدۇر. بۇ نۇقتىدىن ئېلىپ ئېيتقاندا، ئىسلام چۈشەنجىسىدىكى ئىلىم پەقەت ماددى ئىلىم بولماستىن، بەلكى، ئۇ ئالەمگە، ھاياتقا، ئىنسانغا ۋە شۇلارنى ياراتقان زاتقا چېتىشلىق بولغان ئىلىمنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.

غەرب چۈشەنجىسىدىكى ئىلىم-پەن دىننىڭ ئورنىنى بېسىشقا ھېچقانداق سالاھىيىتى يوقتۇر. چۈنكى، ئۇنىڭ ۋەزىپىسى پەقەت ئىنسانغا ھاياتنىڭ ماددى جەھەتتىكى ۋاسىتىلىرىنى ۋە قىينچىلىقلىرىنى قۇلايلاشتۇرۇپ بېرىشتىن ئىبارەت، خالاس. شۇڭلاشقا ئۇ ئىنسانغا ھاياتنىڭ سىر-ئەسرارلىرىنى ئېچىپ بېرەلمەيدۇ ياكى كائىناتنىڭ مۈشكۈللىرىنى، بۇيۈك مەسىلىلىرىنى ھەل قىلالمايدۇ.

شۇڭلاشقا، زامانىمىزادا ئىلىم-پەن ساھەسىدە زور دەرىجىدە تەرەققىي قىلغان، ئۇنىڭدىن غايەت زور پايدىلىنىۋاتقان دۆلەت ئاھالىلىرىنىڭ روھىي بوشلۇقتىن، روھىي ئىزتىرابلىقتىن، پىكرى چېچىلاڭغۇلۇقتىن، ئۆزلىرىنىڭ ھېچنېمىگە ئەرزىمەس بىر مەخلۇق ئىكەنلىكىدىن، روھىي ئېسەنگىرەشتىن ۋە ۋەيرانچىلىقتىن قاخشاۋاتقانلىقىنى، ياشلارنىڭ ھەرخىل بىدئەت ئېقىم-مەسلەكلەر ئارىسىدا تېڭىرقاپ يۈرىۋاتقانلىقىنى، ھاياتنىڭ ماشىنىلىشىپ، تۇرمۇشنىڭ ماددىيلىشىپ كەتكەنكەنلىگە قارشى چىقىۋاتقانلىقىنى كۆرمەكتىمىز. بۇ، ئۇلارنىڭ ھىدايەت يوللىرىنى تاپالمىغانلىقىدىندۇر.

مانا بۇ، پۈتۈن جاھان ئەھلى بىلىدىغان، «ھېيبىي» (ھېيبىي ئېقىمى 20-ئەسىرنىڭ 60-يىللىرىدا غەرب جەمئىيىتىدە، بىر قىسىم ياشلار تەرىپىدىن  بارلىققا كەلگەن. ئۇلار ئەزالىرىغا بارلىق دىنىي ئېتىقادقا قارشى تۇرۇپ جىنسىيەت تەلۋىچىلىكىنى، كۈن بويى نەشە چىكىشىنى تەرغىپ قىلىدۇ _ت) دەپ تەرىپلىنىدىغان غەربنىڭ ئۆزىدە تۇغۇلۇپ، غەرب مەدەنىيىتىگە قارشى چىققان، ھاياتنىڭ مەنىسىزلىكىدىن قاخشىغان ياشلاردىكى روھىي،جىنسىي ئاينىشنىڭ، بۇزۇقچىلىقنىڭ ئىپادىسىدۇر.

زامانىۋى ئىلىم-پەننىڭ دائىرىسى، كۈچى ۋە تەتقىقات ئوبيېكتى چەكلىكتۇر.
توغرا، زامانىۋى ئىلىم-پەن ئىنسانغا ماددى ۋاسىتىلەرنى تەقدىم ئېتىدۇ. ئەمما، ئىنسانغا غايە-نىشاننى بەلگىلەپ بېرىش ئۇنىڭ تەتقىقات دائىرىسىدە ئەمەستۇر. شۇڭلاشقا، تۇرمۇشنىڭ  ھەممە ماددى ۋاسىتىلىرىگە ئىگە بولغان، ئەمما ئىنساننىڭ قەدرى-قىممىتىگە، ئالاھىدىلىكلىرىگە، تۇغما خۇسۇسىيەتلىرىگە مۇناسىپ كېلىدىغان ئۇلۇغ نىشانى يوق، ئۆزگىگە دۈشمەنلىك قىلىشتا يىرتقۇچ ھايۋانلاردەك، ياشاشتا چاھار پايلاردەك ياشايدىغان ئىنسان نېمىدىگەن بەختسىز ئىنسان_ھە؟!

ھەقىقەتەن، پەقەت دىنلا ئىنسانغا ھاياتنىڭ بۈيۈك نىشانلىرىنى، مەۋجۇدىيەتنىڭ بۈيۈك غايىلىرىنى كۆرسىتىپ بېرەلەيدۇ. ئىنساننىڭ مەۋجۇدىيەتتىكى ۋەزىپىسىنى بەلگىلەپ بېرىدۇ. ئىنساننىڭ قەدرى-قىممىتىنى يۈكسەلدۈرىدۇ. ئىنسانغا گۈزەل ئەخلاقلارنى ئۆگىتىدۇ. يامانلىقتىن توسىدۇ. ئىنساننى سەمىمىيلىك بىلەن ياخشىلىق قىلىشقا ئۈندەيدۇ.

زامانىۋى ئىلىم-پەن ئىنساننىڭ ماددى ئېھتىياجىنى تولۇق قاندۇردى. بىراق، ئىنساننىڭ روھىي چاڭقاقلىقىنى ئەڭ يۈكسەك دەرىجىدە ئاشۇرۋەتتى.
زامانىۋى ئىلىم-پەن ئىنساننىڭ كۆكتە پەرۋاز قىلىشىغا، دېڭىزنىڭ چوڭقۇرلۇقلىرىدا ئۈزىشىگە ئىمكانىيەت ئاتا قىلدى. بىراق ئىنسانغا «ئىنسانىي قەلب» بېغىشلىيالمىدى.
           ئىنسان ھاياتتا «ئىنسانىي قەلب» تىن خالىي ھالەتتە ياشايدىكەن، ئۇنىڭ ئىلكىدىكى ئىلىم-پەن ۋاسىتىلىرى يىرتقۇچ ھايۋانغا، پارتلاتقۇچقا، ئاتوم بومبىسىغا، زەھەرلىك گازغا، خىمىيلىك قورالغا، ئۇرۇش ۋەيرانچىلىقىغا ۋە قورقۇنۇشلۇق ئۆلۈمگە سەۋەپ بولىدىغان مىكروبقا ئايلىنىپ قالىدۇ.
توغرا، زامانىۋى ئىلىم-پەن ئىنساننىڭ ئاي شارىغا چىقىشىغا ئىمكانىيەت يارىتىپ بەردى. بىراق، ئىنساننىڭ بۇ ئالەمدە مەۋجۇد بولۇشىدىكى، يارىلىشىدىكى سىرلارنى ئېچىپ بېرەلمىدى.

ئىنسان زامانىۋى ئىلىم-پەن ۋاسىتىلىرى بىلەن نۇرغۇنلىغان نەرسىلەرنى كەشپ قىلدى. بىراق، ئىنسان ئۆز روھىنى تاپالمىدى. ئىلىم-پەن ئىنساننى ئاي شارىغا ئېلىپ باردى. بىراق، ئىنساننى زېمىندا بەخت-سائادەتكە ئېرىشتۈرەلمىدى. ئىلىم-پەن ئاي شارىدىن ئازغىنە شېغىل-توپا ئېلىپ كەلدى. بىراق، ئىلىم-پەن ئاي شارىدىن ئۆز پلانېتىدىكى بەختسىزلىكنى، روھىي ئىزتىرابلىقنى ۋە روھىي قاغجىراشنى يىلتىزىدىن تەلتۈكۈس تۈگىتىدىغان بىر نەرسىنى ئېلىپ كېلەلمىدى.

زامانىۋى ئىلىم-پەن ئىنساننىڭ تاشقى دۇنياسىنى گۈزەللەشتۈردى. بىراق، ئىنساننىڭ ئىچكى دۇنياسىنى گۈزەللەشتۈرەلمىدى. شۇنداقلا، تۇيۇشچان، سېزىمچان، ئۇ ئوڭشالسا ئىنسان بىر پۈتۈن ئوڭشىلىدىغان، ئۇ بۇزۇلسا ئىنسان بىر پۈتۈن بۇزۇلىدىغان «رەببانىي شەپقەتكە تولغان» ئىنسان قەلبىگە ئىچكىرىلەپ كىرەلمىدى. ئۇنى ئىنسان قەلبى، روھىي ۋە ۋۇجۇدى دېيىشكە بولىدۇ. مەيلى ئۇنىڭ قانداق ئاتىلىشىدىن قەتئىينەزەر ئۇ ئىنساننىڭ دەل ئۆزىدۇر. زامانىۋى ئىلىم-پەن ئىنسانغا تەبىئەتنىڭ بەزى نەرسىلىرىنى بويسۇندۇرۇشقا كۈچ ئاتا قىلدى. بىراق، ئىنساننىڭ ئۆزىنىڭ ھاۋايى-ھەۋىسىنى،  روھىي تېڭىرقىشىنى، روھىي ئىزتىرابلىقىنى، خەۋپسىرىشىنى، روھىي ئېسەنكېرىشىنى، ئىچكى توقۇنۇشىنى ۋە ئىجتىمائىي تۇرمۇشىدىكى زىددىيەتلىرىنى مەغلۇب قىلىشىغا بىر نەرسە ئاتا قىلالمىدى.

ھازىرقى زامان مېدىتسېنا ئىلمى زور دەرىجىدە تەرەققى قىلدى. دوختۇرلار :« ھازىرقى ئىلىم-پەن ئارقىلىق قېرىشتىن، ئۆلۈمدىن باشقا ھەرقانداق كېسەلنى داۋالىغىلى بولىدۇ.» دەيدۇ. ئەمما، زامانىمىزدا ھەرخىل كېسەللىكلەر ئىنتايىن تېز سۈرئەتتە يامرىماقتا. جۈملىدىن نېرۋا ۋە روھىي كېسەللىكى ھەم شۇنداق بولماقتا. روھىي كېسەللىك بولسا جەمئىيەت كىشىلىرى بىر پۈتۈن دۇچ كېلىۋاتقان بىر قانچە خىل زىددىيەتلەرنىڭ ھاسىلاتىدۇر. بۇنىڭ سەۋەبى زامانىۋى ئىلىم-پەن ماددىلارنىڭ قانۇنىيەتلىرىنى بىلەلىگەن بولسىمۇ شۇنداقلا نۇرغۇنلىغان كەشپىياتلىرى تۇرۇپمۇ  ئىنساننىڭ ھەقىقىتىنى بايقىيالمىدى. شۇڭلاشقا، زامانىۋى ئىلىم-پەننىڭ پېشۋالىرىدىن بىرى بولغان «ئالېكسىس كارىل» بۇ ھەقتە «ناتونۇش ئىنسان» دېگەن داڭلىق ئەسىرىنى يېزىشى ئەجەبلىنەرلىك ئەمەس.

بۇنىڭغا ئاساسەن زامانىۋى ئىلىم-پەن ئىنسان ۋۇجۇدىنى ماددى جەھەتتىن ئوزۇقلاندۇرۇشقا تىرىشتى. بىراق، ئىنسان قەلبىدىكى ھېس-تۇيغۇ، ئارزۇ-تىلەك ۋە تەۋرەنمەس ئىرادىدىن ئىبارەت بولغان روھىي جەھەتتىكى چاڭقاقلىقىنى قاندۇرالمىدى. نەتىجىدە، تاشقى جەھەتتىن قەددى قامەتلىك، مۇسكۇللىرى پولاتتەك ئەمما، روھىي جەھەتتىن (ۋەھالەنكى، بۇ ئىنساننىڭ ئەسلىدۇر) ھەل قىلغىلى بولمايدىغان كرىزىس پاتقاقلىرىغا پېتىپ قالغان بىر ئىنسان ۋۇجۇدقا كەلدى. بىر سىتاتىسكىدا ئىسپاتلىنىشىچە، ئامېرىكىدا چوڭ شەھەر ئاھالىلىرىنىڭ 80% ى ھەرخىل شەكىلدە نېرۋا ۋە روھىي كېسەللىكتىن قاخشايدىكەن.

ھازىرقى زامان پىسخولوگىيسىدە ئىسپاتلىنىشىچە: روھىي كېسەللىكنىڭ تۈپ يىلتىزى ئۆچمەنلىكتىن، ھەسەتخورلۇقتىن، كەلگۈسىدىن خەۋپسىرەشتىن، ئۈمىدسىزلىكتىن، گاڭگىراشتىن، شەخسىيەتچىلىكتىن ۋە ئۆزگىلەردىن خەۋپسىرەشتىن ئىبارەت ئىكەن. مانا بۇلار: ئاللاھقا بولغان ئېتىقادتىن مەھرۇم قالغان تۇرمۇشقا بىۋاسىتە مۇناسىۋەتلىكتۇر.


پەلسەپە دىننىڭ ئورنىنى باسالمايدۇ:

يۇقىرىدا، بىزگە ئايان بولغىنىدەك، زامانىۋى ئىلىم-پەن نەزىرىدىكى ئىنسان يەنىلا بىر ناتونۇش مەخلۇق بولۇپ،  زامانىۋى ئىلىم-پەنمۇ  ئۇنىڭ سىر-ئەسرارلىرىنى، ماھىيىتىنى ئېچىپ بېرەلمىدى. شۇنداقلا ئىنساننىڭ چوڭقۇر قاتلاملىرىغا ئىچكىرىلەپ كىرەلمىدى. بۇلارنى «ئالېكسىس كارىل»، «رېنىي دوپو» قاتارلىقلار ئۆزلىرى بايان قىلغان. زامانىۋى ئىلىم-پەن جانسىز ماددىلارنى ئانالىز قىلىپ ئۇلارنىڭ قانۇنىيەتلىرىنى ئېچىپ بېرەلىدى. ئەمما، ئىنساننىڭ دەل ئۆزىنى بىلىشتە ئاجىز كېلىپ قالدى. چۈنكى، بۇنى ئىنسان دېگەن مۇرەككەپ بىر مەخلۇق بولغانلىقىدىن، ئۇنى بېجىرىم شەكىلدە ياراتقان  اللەلا بىلەلەيدۇ. اللە تائالا مۇنداق دېگەن: « (مەخلۇقاتنى) ياراتقان زات بىلمەمدۇ؟ ئۇ شەيئىلەرنىڭ نازۇك تەرەپلىرىنى بىلگۈچىدۇر، ھەممىدىن تولۇق خەۋەرداردۇر.» (سۈرە «مۇلك»، 14-ئايەت).

زامانىۋى ئىلىم-پەن ئىنساننى يېتەرلىك دەرىجىدە بىلمىگەنلىكتىن، ئۇنىڭدىن ئىنساننى توغرا يېتەكلىشىنى، ئۇنى ياخشى يېتىلدۈرۈشىنى، ئۇنىڭغا نۇقسانسىز بىر قانۇن-دەستۇرنى تۈزۈپ بېرىشىنى كۈتكىلى بولمايدۇ. بەلكى، تېخىمۇ ئىنچىكىلەپ دېگەندە، ئۇنىڭ تېخنىكىلىق تەجرىبە-سىناقلىرى بۈگۈنكى كۈندە ئىنسان تەبىئىتىگە، ئىنسانىيەت جەمئىيىتىگە ئەڭ خەتەرلىك ئامىل بوپقالدى.

پەلسەپە نەزىرىدىكى ئىنسانمۇ زامانىۋى ئىلىم-پەن نەزىرىدىكى ئىنساندىن تەلەيلىك ئەمەس. مەلۇمكى، پەلسەپە ئىنسانغا كۆڭۈل بۆلىدۇ. ئەمما، سوقرات پەلسەپىنى ئوتتۇرىغا قويۇپ، (ئى ئىنسان! ئۆزۈڭنى تاپ) دەپ ئىنسان ئەقلىنى ئۆزىنى تېپىشقا يۈزلەندۈرگەندىن بېرى پەلسەپە، ئىنسان روھمۇ ياكى ماددىمۇ؟ ۋە ياكى مەڭگۈلۈك روھمۇ؟ ئۇ ئەقىلدىن ئىبارەتمۇ ياكى شەھۋەتتىنمۇ؟ ئۇنىڭداپەرىشتە سۈپەت روھ مۇجەسسەملەنگەنمۇ ياكى شەيتانىي روھمۇ؟ ئۇنىڭ ئەسلىي يارىلىشىدا ياخشىلىق بارمۇ ياكى يامانلىقمۇ؟ ئۇ بىز كۆرىۋاتقاندەك ئىنسانمۇ ياكى نىقابلىنىۋالغان چىلبۆرىمۇ؟ ئۇ شەخسىيەتچى مەخلۇقمۇ ياكى ئۆزگىگە كۆيۈمچانمۇ؟ ئۇ شەخسچى مەخلۇقمۇ ياكى كوللېكتىۋىزمچانمۇ؟ ئۇ مۇقىم، تۇراقلىق مەخلۇقمۇ ياكى ئۆزگىرىشچانمۇ؟ ئۇنىڭغا تەربىيە ئۈنۈم بېرەمدۇ ياكى بەرمەمدۇ؟ ئۇنىڭدا تاللاش ئىختىيارلىقى بارمۇ ياكى يوقمۇ؟ دېگەندەك سۇئاللار بىلەن ئىنسانغا بولغان قاراشتا بىر پىكىرگە كېلەلمىدى.

پەلسەپەنىڭ يۇقىرىقى سۇئاللارغا بەرگەن جاۋابلىرى ھەرخىل بولدى ھەم بىر-بىرى بىلەن توقۇنۇشۇپ قالدى. سىز ئۇلاردىن پايدىلىق بىر نېمىنى سۈزۈپ ئالالمايسىز. ئەزھەر شەيخى بولۇشتىن ئىلگىرى ئىلاھىيەتشۇناسلىق فاكولتېتىدا ئوقۇتقۇچىلىق قىلغان ئۇستازىمىز دوكتۇر «ئابدۇلھەلىم مەھمۇد»  مۇنداق دېگەن: «پەلسەپە دېگەننىڭ تۇراقلىق قارىشى يوق. چۇنكى، ئۇ بىر قاراش-پىكىرنى ئوتتۇرىغا قويۇپلا، ئاندىن دەرھال ئۇنىڭغا زىت قاراش-پىكىرنى تىلغا ئالىدۇ.»
مۇشۇ سەۋەبتىن ئىلاھىي پەلسەپە ماتېرىيالىزم پەلسەپەسىگە، ئىدېئالىزم پەلسەپەسى رېئالىزم پەلسەپەسىگە، زۆرۈرىيەت پەلسەپەسى مەنپەئەت ۋە دوگماتىزم پەلسەپەسىگە زىت ئىكەنلىكى، ئۇندىن باشقا يەنە نۇرغۇنلىغان زىددىيەتلەر پەلسەپە ساھەسىدە كۆزلىرىمىزگە چېلىقىپلا تۇرىدۇ. دېمەك، پەلسەپە ساھەسىدە بىرى يەكۈنلىگەن خۇلاسىنى باشقا بىر قاراشتىكىسى ئىنكار قىلىدۇ. بىرى قۇرغاننى يەنە بىرى بۇزىدۇ.
يۇقاردىكىلەرگە ئاساسەن پەلسەپە يەككە ھالەتتە  ئىنساننى توغرا يولغا باشلىيالمايدۇ ياكى ئىنساننىڭ روھىي چاڭقاقلىقىنى قاندۇرالمايدۇ ۋە ياكى ئىنسانغا ھاياتىنى بىر مېتودقا ئاساسەن قۇرىدىغان، شۇنىڭ بىلەن قەلبى ئارام تاپىدىغان  روشەن بىر يولنى تەقدىم ئېتەلمەيدۇ.
ئىنساننى توغرا يولغا يېتەكلەشتىن ۋە ئۇنى بەختلىك قىلىشتىن ئەڭ يىراق تۇرىدىغان، ئالەمنىڭ ياراتقۇچىسى بارلىقىنى، ئىنساننىڭ روھىي تەرىپىنى، بۇ دۇنيادىن باشقا يەنە بىر دۇنيانىڭ بارلىقىنى ئىنكار قىلىدىغان پەلسەپە بولسا، ماتېرىيالىزمچى پەلسەپەلەردۇر. بۇ پەلسەپەلەرنىڭ بېشى ماركسىزمچى پەلسەپە بولۇپ، ئۇ ماددىي دىيالېكتىكىلىق قارىشى ئۈستىگە قۇرۇلغان. بۇ پەلسەپە بىر تۈركۈم ماتېرىيالىزمچى پەيلاسوپلارنىڭ: <<خۇدانىڭ ئىنساننى ياراتقانلىقى توغرا ئەمەس. بەلكى، ئىنساننىڭ ئۆزى خۇدانى ياراتقان>> دېگەن سۆزىنى دەستەك قىلىدۇ.
بۇنىڭدەك يەنە نىھىلىزم ، يوقلۇق، شۈبھىچىلىك پەلسەپەلىرىنىڭ ھەممىسى بولسا بىردەك بۇزىدۇ، ئىجاد قىلمايدۇ. يېقىتىدۇ، بەرپا قىلمايدۇ.
ئۇستازىمىز دوكتۇر «دەرراز» پەلسەپە بىلەن دىننىڭ ئوتتۇرىسىدىكى پەرقنى ئايرىپ مۇنداق دەيدۇ: «پەلسەپە ئىنتايىن تىنچ ۋە سوغۇق تەپەككۇردىن ئىبارەتتۇر. ئەمما، دىن بولسا ئىنتىلىشچان، پائالىيەتچان، ئىجادكار كۈچتىن ئىبارەت بولۇپ، كائىناتتا ئۇنىڭ يولىدا بىرنەرسە توساق بولسا ئۇنى ئۆزىگە بويسۇندۇرىدۇ ياكى ئۇنىڭ ئاخىرقى نىشانىغا يېتىپ بارىدۇ.
مانا بۇ پەلسەپە بىلەن دىننىڭ ئوتتۇرىسىدىكى پەقتۇر. دېمەك، پەلسەپەنىڭ غايىسى بىلىشتىن ئىبارەت بولسا، دىننىڭ غايىسى ئىمان-ئېتىقادتىن ئىبارەتتۇر. پەلسەپەنىڭ نىشانى ئۆلۈك تەپەككۇر بولۇپ، ئۇ نىمجان شەكىلدە ئىپادىلىنىدۇ. ئەمما، دىننىڭ نىشانى ئىنتىلىشچان روھتىن، ھەرىكەتچان كۈچتىن ئىبارەتتۇر.
بىز باشقىلارغا ئوخشاش، پەلسەپە دېگەن بىۋاسىتە ئىنسان ئەقلىنى غىدىقلايدۇ، دىن بولسا مەيلى قانداقلا بولمىسۇن، ئۇنىڭغا قەلبنىڭ خاتىرجەملىكى قوشۇلمىغۇچە ئەقلىي ئىجادىيەتىنى قوبۇل قىلمايدۇ، دېمەيمىز.
دېمەك، پەلسەپە دېگەن ئىنسان تەبىئىتىنىڭ بىر قىسمىغىلا كۆڭۈل بۆلىدۇ. ئەمما، دىن ئىنسان تەبىئىتىگە بىر پۈتۈن ئەھمىيەت بېرىدۇ. بۇنىڭدىن پەلسەپە بىلەن دىننىڭ ئىنچىكە پەرقى چىقىپ تۇرىدۇ.
دېمەك، پەلسەپەنىڭ غايىسى مەيلى ئۇنىڭ ئەمەلىيەتچىللىكىدە بولسۇن، يەنىلا ئۇ بىر نەزەرىيەدىن ئىبارەت. دىننىڭ غايىسى بولسا مەيلى ئۇنىڭ ئىلمىي تەركىبى قىسمىدا بولسۇن، يەنىلا ئۇنىڭ ئەمەلىيەتچىللىكى ئىپادىلىنىپ تۇرىدۇ. پەلسەپەنىڭ غايىسى ئىنسانغا پەقەت ھەقىقەت، ياخشىلىق دېگەن نېمە؟ ئۇ ئىككىسىنى قەيەردىن تاپقىلى بولىدۇ؟ دېگەنلەرگە جاۋاب بېرىشتىن ئىبارەتتۇر. ئەمما، بىز قايسى ھەقىقەتنى ياقلىدۇق ياكى ياخشىلىقنى قانداق ئېلىپ بارىمىز؟ بۇلارنى كۆرسىتىپ بەرمەيدۇ. دىن دېگەن ئىنسانغا ھەقىقەتنى بىلىۋېلىش ئۈچۈنلا بىلدۈرۈپ قويمايدۇ. بەلكى، ئىنسان ئۇنىڭغا ئېتىقاد قىلىشى، ئۇنى ياقلىشى، ئۇلۇغلىشى ئۈچۈن بىلدۈرىدۇ. شۇنداقلا دىن ئىنسانغا ئۆز ۋەزىپىسىنى تولۇق ئادا قىلىشى ۋە ئۇنى ئەمەلىيلەشتۈرۈش بىلەن ئۆزىنى مۇكەممەللەشتۈرۇشى ئۈچۈن ھاياتتىكى ۋەزىپىسىنى بىلدۈرۈپ قويىدۇ.»
ئۇستازىمىز سۆزىنى داۋاملاشتۇرۇپ مۇنداق دەيدۇ: «دىن دېگەن خەلقچىل، دېموكراتىك ئاممىۋى بىر ھەرىكەتتۇر. پەلسەپە بولسا، بۇرژۇئازىيلەرگە خاس بىر مەسلەكتۇر. دىن تارىلىشقا ئىنتىلسە، پەلسەپ بېكىنمىلىككە ئىنتىلىدۇ. دىن دەۋەتچىسى ئامما ئارىسىدا بولىدۇ. پەيلاسوپ ئۆزىنىڭ ئالىي راۋىقىدا تۇرىدۇ. مۇبادا، بىر پەيلاسوپنىڭ تەپەككۇرى ئۆزگىرىپ، ئۇنىڭ تەپەككۇرى ئېتىقادقا ئايلانغان بولسا، شۇنداقلا بىر مۇسۇلمان ئۆزىدىن باشقىنى ئويلىمايدىغان ئادەم بوپقالسا ئۇلارنىڭ تەپەككۇر، ئېتىقادلىرى پەقەت كۈلدىن ئىبارەت بىر نەرسىگە ئايلىنىپ قالغان بولىدۇ.»


داۋامى   بار.......

دىن ئىنساننى زەھەرلەيدۇ، دېگەن سۆزگە رەددىيە


ماركسىزمچىلار، دىن دېگەن زەھەرلىك چىكىملىككە ئوخشاش ئىنساننى ئاخىرەت كۈنىدىكى نازۇ-نېمەتلەر بىلەن ئالداپ، ئۇنىڭ بۇلىۋېلىنغان ھەق-ھۇقۇقلىرىنى قايتۇرۇپ ئېلىشتىن مەشغۇل قىلىدۇ. ھەم ئىنساننى زالىملارنىڭ، قانخورلارنىڭ ئارزۇ-ئارمانلىرىغا مەجبۇرىي بويسۇندۇرىدۇ، شۇنىڭ بىلەن ئىنسان ئۆز ئىختىيارلىقى بىلەن ئۇلارنىڭ زۇلمى ئاستىدا قالىدۇ، دەپ قارايدۇ. ۋەھالەنكى، بۇ قوبۇل قىلىنمايدىغان بىر قاراشتۇر.

چۈنكى، توغرا دىن دېگەن ئىنساننى زەھەرلىمەيدۇ. ئىنساننى ئاخىرەتتىكى نازۇ-نېمەتلەرگە نائىل بولۇش ئىستىكىدە، ئىنساننىڭ دۇنيالىق ھەق-ھۇقۇقلىرىنى تەلەپ قىلىشتىن مەشغۇل قىلمايدۇ. توغرا دىن زۇلۇمغا قارشى تۇرىدۇ. بۇزۇقچىلىققا، بۇزغۇنچىلىققا يول قويمايدۇ. يۇقاردىكى قاراشلار بەزى دىنلار ھەققىدە توغرا دېيىلگەن تەقدىردىمۇ، ئەمما، بۇ قاراشلارنىڭ ئىسلام دىنى ھەققىدە دېيىلىشى قەتئىي توغرا ئەمەستۇر.

بىلىش كېرەككى، ئىسلام دىنى ئالەمشۇمۇل بولغان ئىنسانىي ئىنقىلابتىن ئىبارەت بولۇپ، ئۇ ئىنسانىيەتنى ئۆزىنىڭ ياراتقۇچىسىدىن ئۆزگە بىر مەخلۇققا قۇلچىلىق، ئىتائەت قىلىشتىن ئازاد قىلىدۇ. شۇنداقلا، ئىسلام دىنى تەپەككۇر، روھىيەت، ھېس-تۇيغۇ دۇنياسىدا، رېئاللىقتا بىر ئىدىيىنى ئەمەلىيلەشتۈرۈشتە تۈپ يىلتىزدىن ئىسلاھ قىلىدۇ.

بۇ ئىنقىلابنىڭ بىردىن بىر شوئارى «لائىلاھە ئىللەللاھۇ» دىن ئىبارەت ئىنتايىن ئۇلۇغ بولغان تەۋھىد سۆزى ئىدى. دېمەك، زېمىندا ھەرقانداق شەكىلدە ئۆزىنىڭ ئىلاھلىقنى سۆز-ھەرىكىتى بىلەن داۋا قىلىدىغان ھەرقانداق بىر مەخلۇقنىڭ ھېچقانداق ئاساسى، دەلىلى، مەۋجۇدلىقى بولمىغان بىر ئالدامچىدۇر، ئەلۋەتتە. شۇڭلاشقا، ھەرقانداق بىرسى ئۆزىنى ياكى باشقىلار ئۇنى مەبۇد قىلىۋالىدىغانلار ھايات سەھنىسىدىن مەڭگۈلۈككە يوقۇلۇشى لازىم.
دېمەك، ئىنسانلار ھەق-ھۇقۇق جەھەتتە باراۋەردۇر. ئۇلارنىڭ بىر بىرىگە زۇلۇم قىلىشلىرى، بىر بىرىنى ئېزىشلىرى ھارامدۇر. بەزىلەر ھەددىدىن ئېشىپ، ئۆزگىگە زۇلۇم قىلسا، باشقىلار ئۇلارنى توسۇشلىرى، چەكلەشلىرى كېرەك. ئەگەر ئۇنداق قىلمىغاندا، ھەددىدىن ئاشمىغانلارمۇ ئادىل بولغان ئىلاھىي جازاغا تارتىلىشقا ھەقلىقتۇر. اللە تائالا بۇ ھەقتە مۇنداق دېگەن: « زالىملارغا مايىل بولماڭلار، (مايىل بولساڭلار) دوزاخ ئازابىغا قالىسىلەر، سىلەرگە اﷲ تىن باشقا (دوزاختىن قۇتۇلدۇرىدىغان) ھېچ ياردەمچى يوقتۇر، ئاندىن كېيىن ھېچ ياردەمگە ئېرىشەلمەيسىلەر.» (سۈرە «ھۇد»، 113-ئايەت)
«سىلەرنىڭ ئاراڭلاردىكى زۇلۇم قىلغانلارنىڭ بېشىغا كېلىش بىلەنلا چەكلىنىپ قالمايدىغان بالا - قازادىن ساقلىنىڭلار، بىلىڭلاركى، اﷲ نىڭ ئازابى قاتتىقتۇر.» (سۈرە «ئەنفال»، 25-ئايەت)
مۇھەممەد ئەلەيھىسسالام مۇنداق دېگەن: «كىشىلەر زالىمنىڭ زۇلۇملىرىنى كۆرۈپ تۇرۇپ، ئۇنى توسىمايدىكەن،  اللە ئۇلارغا ئۆز دەرگاھىدىن  بىر ئازابنى ئام قىلىپ ئەۋەتىشكە يېقىنلا تۇرىدۇ.»

ھەرقانداق بىر يامان ئىشنى كۆرگەن كىشىنىڭ ئۇنى توسۇشى يەنى: ئاشۇ يامان ئىشنى قولىدىن كېلىشىچە، ئۆزگەرتىشكە ئۇرۇنۇشى لازىم. مۇھەممەد ئەلەيھىسسالام مۇنداق دېگەن: «كىمكى، سىلەردىن بىرىڭلار بىر ياماننى كۆرىدىكەن، ئۇنى قولى بىلەن ئۆزگەرتسۇن، ئۇنداق قىلالمىسا، ئۇنى تىلى بىلەن ئۆزگەرتسۇن، ئۇنداق قىلالمىسا دىلى بىلەن ئۆزگەرتسۇن، بۇ بولسىمۇ، (يەنى دىل بىلەن ئۆزگەرتىش) ئىماننىڭ ئەڭ تۆۋەن دەرىجىسىدۇر.»

دىل بىلەن ئۆزگەرتىش، گەرچە ئۇ ئەڭ تۆۋەن دەرىجە بولسىمۇ، ئەمما، ئۇ سەل قارىغىلى بولىدىغان كىچىك ئىش ئەمەس. بەلكى، ئۇمۇ يامان ئىشنى تىل، قول بىلەن ئۆزگەرتىشكە پۇرسەت بولغۇچە يامان ئىشقا بولغان غەزەپ-نەپرەتنىڭ يالقۇنجاۋاتقان ئىپادىسىدۇر. بۇنىڭ ئەڭ تېز بېرىدىغان مېۋىسى بولسا، زالىملاردىن، بۇزۇقلاردىن نەپرەتلىنىش ۋە ئۇلارغا تەتۇر قاراشتۇر. شۇنىڭ بىلەن ئىنسان ئۇلار بىلەن ھەمداستىخان، ھەمسۆھبەت بولمايدۇ.

مۇھەممەد ئەلەيھىسسالام ئىنساننىڭ ئۆزى ياشاۋاتقان جەمئىيەتتە زۇلۇمغا، بۇزۇقچىلىققا قارشى تۇرۇشىنى دۈشمەنلەرنىڭ تاجاۋۇزچىلىقىغا قارشى تۇرغان بىلەن ئوخشاش دەپ قارىدى. ئۇ ئىككىلىسى اللە يولىدا جىھاد قىلغانلىق بولىدۇ. بەلكى، مۇھەممەد ئەلەيھىسسالام «قايسى جىھاد ئەۋزەل؟» دەپ سورالغىنىدا، رەسۇلۇللاھ: «زالىم پادىشاھنىڭ ھۇزۇرىدا ھەق سۆزنى دېيىشتۇر.» دېدى. دېمەك، رەسۇلۇللاھ يامان ئىشنى ئۆزگەرتىشنى جىھادنىڭ ئەڭ ئەۋزىلى ۋە ئالىي مەرتىۋىسى دەپ قارىدى.

ئىسلام دىنى زۇلۇمغا ئۆلگىچە قارشى تۇرۇشنى تەكىتلەيدۇ. بۇ يولدا ئۆلۈپ كەتكەن كىشىنى اللە يولىدا ئۆلۈپ كەتكەن شېھىد دەپ ھېساپلايدۇ. بەلكى، ئۇ كىشىنى يۇقىرى مەرتىۋىگە ئىگە شېھىدلەرنىڭ ھەم شېھىدلەرنىڭ سەركىسى ھەمزە ئىبنى ئابدۇلمۇتتەلىبنىڭ قاتارىدا بولىدىغانلىقىنى جاكارلايدۇ. بۇ ھەقتە مۇھەممەد ئەلەيھىسسالام مۇنداق دېگەن: «شېھىدلەرنىڭ سەركىسى ھەمزەدۇر. شۇنداقلا زالىم پادىشاھقا قارشى تۇرۇپ، ئۇ ئۇ پادىشاھنى (ياخشىلىقلارغا) بۇيرىدى ۋە ئۇنى (يامانلىقلاردىن) توستى. شۇنىڭ بىلەن ئۇ پادىشاھ ئۇ كىشىنى ئۆلتۈرىۋەتتى.»

ئىسلام دىنى مۇسۇلماننى ئۆزىنى ھۆرمەتلىك ۋە كۈچلۈك دەپ قاراش خاراكتېرىدە  تەربىيلەيدۇ. بۇ خاراكتېرنى تېخىمۇ يۈكسەلدۈرۈپ، ئۇنى ئىماننىڭ خۇسۇسىيەتلىرى، تەسىرلىرى قاتارىدا قويىدۇ. اللە تائالا مۇنداق دېگەن: « غەلىبە اﷲ قا، اﷲ نىڭ پەيغەمبىرىگە ۋە مۆمىنلەرگە مەنسۇپ،...» (سۈرە «مۇنافىقۇن»، 8-ئايەتنىڭ بىر قىسمى) بەلكى، ئۇنى ئىنسان تەبىئىتىنىڭ خۇسۇسىيەتلىرى، ئېھتىياجلىرى قاتارىدا سانايدۇ. اللە تائالا مۇنداق دېگەن: «شەك - شۈبھىسىزكى، بىز ئادەم بالىلىرىنى ھۆرمەتلىك قىلدۇق،...» (سۈرە «ئىسرا»، 70-ئايەتنىڭ بىر قىسمى)

شۇڭلاشقا، ئىسلام دىنى ئۆزىنىڭ ھەققى-ھۆرمىتىنىڭ دەپسەندە قىلىنىشىغا، خارلىنىشىغا رازى بولۇپ، پۇت-قوللىرىغا سېلىنغان كېشەنگە سەۋرى قىلىپ، اللەنىڭ كەڭرى زېمىنىگە ھىجرەت قىلىش بىلەن بولسىمۇ، زۇلۇمغا قارشى تۇرمىغان ياكى ئۇنىڭدىن قۇتۇلۇشقا ئۇرۇنمىغان ھەر قانداق ئىنساندىن ئادا-جۇدادۇر. اللە تائالا مۇنداق دېگەن: « ئۆزلىرىگە زۇلۇم قىلغۇچىلار (يەنى ھىجرەتنى تەرك ئېتىپ كۇففارلار بىلەن بىللە تۇرغۇچىلار) نىڭ جانلىرى پەرىشتىلەر تەرىپىدىن ئېلىنىدىغان چاغدا، پەرىشتىلەر ئۇلاردىن: «(دىنىڭلارنىڭ ئىشىدا) قايسى ھالەتتە ئىدىڭلار؟» دەپ سورايدۇ. ئۇلار: «زېمىندا (يەنى مەككى زېمىنىدا) بىز (دىننى بەرپا قىلىشتىن) بوزەك قىلىنغان ئىدۇق» دەيدۇ. پەرىشتىلەر: «ھىجرەت قىلساڭلار اﷲ نىڭ زېمىنى كەڭرى ئەمەسمىدى؟» دەيدۇ. ئەنە شۇ (ھىجرەت قىلمىغان) لارنىڭ بارىدىغان جايى جەھەننەمدۇر. جەھەننەم نېمىدېگەن يامان جاي!>> (سۈرە «نىسا»، 97-ئايەت)

مۇھەممەد ئەلەيھىسسالام ئىنساننىڭ قەدەرگە ئىمان كەلتۈرۈش نامى بىلەن ھاياتنىڭ، زاماننىڭ ھادىسىلىرىگە قول قوۋۇشتۇرۇپ تۇرۇش مەنتىقىسىنى رەت قىلىدۇ. ئۇنى اللە نەزىرىدىكى قوبۇل قىلىنمايدىغان ئاجىزلىقنىڭ بىر تۈرى دەپ سانايدۇ. مۇھەممەد ئەلەيھىسسالام ئىككى ئادەم ئوتتۇرىسىدا ھۆكۈم چىقاردى. شۇنىڭ بىلەن بىرسى: «ماڭا اﷲ كۇپايە، اﷲ نېمىدېگەن ياخشى ھامىي!» دېدى. رەسۇلۇللاھ: « ھەقىقەتەن اللە ئاجىزلىق قىلىشنى سۆكىدۇ. ئەمما، سەن تەدبىر قوللىنىشىڭ لازىم. مۇبادا بىرەر ئىش سېنىڭ ئۈستۈڭدىن غالىپ كەلسە، ئاندىن سەن،«ماڭا اﷲ كۇپايە، اﷲ نېمىدېگەن ياخشى ھامىي!» دېگىن، دېدى.

مۇھەممەد ئەلەيھىسسالام كىشىلەرنىڭ زۇلۇمغا قارشى تەدبىر قوللانمايلا «خۇدايىمغا قويدۇم» دېگەندەك سۆزلەر بىلەن ئۆزلىرىنىڭ ئاجىزلىقلىرىغا باھانە ئىزدەشلىرىنى يامان كۆرىدۇ. چۈنكى، اللەنى ئۆزىگە لايىق بولمىغان ئورۇندا تىلغا ئېلىش ئاجىزلىقتىن ۋە تەدبىرسىزلىكتىن دېرەك بېرىدۇ.

بۇجەھەتتە مۇھەممەد ئەلەيھىسسالامنىڭ مۇنداق بىر قانچە ھەدىسلىرى باردۇر. « زەئىپ-ئاجىز مۇئمىندىن، كۈچلۈك مۇئمىن اللەقا ياخشىدۇر ۋە دوستدۇر.»، «ئۆزۈڭگە پايدىلىق نەرسىلەرگە ھېرىسمەن بولغىن.»، «اللەدىن ياردەم تىلىگىن ۋە ئاجىز بولمىغىن.»

مۇھەممەد ئەلەيھىسسالام ساھابىلىرىگە تەلىم بەرگەن دۇئالاردا مۇنداق بايانلار كەلگەن: « ئى اللە! مەن ساڭا سېغىنىپ غەم-ئەندىشە ۋە قايغۇدىن پاناھ تىلەيمەن. مەن ساڭا سېغىنىپ ئاجىزلىق ۋە ھورۇنلۇقتىن پاناھ تىلەيمەن. مەن ساڭا سېغىنىپ قورقۇنچاقلىقتىن ۋە بېخىللىقتىن پاناھ تىلەيمەن. مەن ساڭا سېغىنىپ قەرزنىڭ غالىپلىقىدىن ۋە ئادەملەرنىڭ زۇلمىدىن پاناھ تىلەيمەن.»

مانا بۇ دۇئادا ئىنساننى خار قىلىدىغان، ئاجىزلاشتۇرىدىغان ھەر قانداق ئامىللاردىن اللەقا سېغىنىپ پاناھ تىلەشنىڭ زۆرۈرلىكى ئېنىق چىقىپ تۇرۇپتۇ.

يۇقىرىدىكىگە ئوخشاش ۋىتىر نامىزىدا ئوقۇلىدىغان قۇنۇت دۇئاسىدىمۇ شۇنداق مەزمۇنلار تىلغا ئېلىنغان: «ئى اللە! بىز ھەقىقەتەن سەندىن ياردەم تىلەيمىز. سەندىن ھىدايەت تىلەيمىز. سەندىن مەغپىرەت تىلەيمىز. ساڭا سېغىنىپ تۆۋبە قىلىمىز. ساڭا ئىمان كەلتۈرىمىز. ساڭا تەۋەككۇل قىلىمىز. بىزسېنى ھەممە ياخشىلىقلار بىلەن سۈپەتلەيمىز. بىز ساڭا شۈكۈر ئېيتىمىز. بىز ساڭا كۇپۇرلۇق قىلمايمىز. ساڭا ئاسىيلىق قىلىدىغان كىشىدىن يۈز ئۆرۈيمىز ۋە ئۇنى تەرك ئېتىمىز.»  «ساڭا ئاسىيلىق قىلىدىغان كىشىدىن يۈز ئۆرۈيمىز ۋە ئۇنى تەرك ئېتىمىز.» دېگەن بۇ ئىبارىنىڭ بىر ئادەمنىڭ ئىجتىمائىي ئورنىنىڭ قانداق بولۇشىدىن قەتئىينەزەر، ھەرقانداق بىر زالىم، زومىگەر ۋە ئەخلاقى بۇزۇق ئادەمگە ئوچۇق-ئاشكارا قارشى تۇرۇشقا ئۈندەش، قىزىقتۇرۇشلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدىغانلىقىنى ئوبدان ئويلىنىڭ.!

ناھەقچىلىككە، زۇلۇمغا، ئاجىز بولۇۋېلىشقا، ئىنسانغا قۇل بولۇشقا قارشى تۇرۇشقا دەۋەت قىلىدىغان، ھەقكە، كۈچلۈك بولۇشقا ۋە ئەركىنلىككە ياردەم بېرىشكە ئۈندەيدىغان دىن ئۈستىدە ئۇ خەلقنى جەننەتنىڭ نازۇ-نېمەتلىرى بىلەن زەھەرلەپ، ئالداپ ھاياتىي دۇنيادىكى زۇلۇم، ناھەقچىلىككە قول قوۋۇشتۇرۇپ  تۇرۇشقا زورلايدۇ دېيىش توغرا بولارمۇ؟
ماركس يۇقىرىقى سۆزىنى دېگەندە، بەلكى ئۇ ئىسلام دىنىنى تولۇق چۈشەنمىگەن، ئىسلام دىنىنىڭ زۇلۇمغا، بۇزغۇنچىلىققا، بۇزۇقچىلىققا بولغان پوزىتسىيسىنى  بىلمىگەن بولۇشى مۇمكىن. شۇنداقتىمۇ، ماركس ئۆزىنىڭ  دىنلار ھەققىدىكى ئومۇمىي ھۆكمىنى چىقىرىشتىن ئىلگىرى بارچە دىنلار ئۈستىدە تولۇق ئىزدىنىپ، ئۇلارنى ئىنچىكە تەتقىقلاپ ياكى ھېچبولمىغاندا ساماۋى بۈيۈك دىنلارنى ۋە ئۇلارنىڭ ئەسىرلەر داۋامىدىكى ھەرقايسى ئۇممەتلەرگە بولغان تەسىرلىرى ئۈستىدە بولسىمۇ  ئىلمىي تەتقىقات ئېلىپ بېرىپ ئاندىن ھۆكۈم چىقىرىشى كېرەك ئىدى ۋە ياكى پەقەت ئۆزى بىلگەن دىن ئۈستىدىلا شۇنداق قىلىشى كېرەك ئىدى. مانا بۇ ئىلمىي تەتقىقاتنىڭ ئەقەللىي بولغان تەلىپىدۇر.



داۋامى   بار.......

ئىككىنچى بۆلۈم

ئىسلامنىڭ ئاساسلىرى



1.ئەقىدە:
ئىسلام ئەقىدىسى ساماۋى دىنلارنىڭ ئەڭ ئاخىرقىسىدۇر. بۇ نۇقتىنى بايان قىلىش ۋە ئۇنى دەلىللەش  قۇرئان كەرىم ۋە ھەدىس شەرىفلەردە اللەقا، ئاخىرەت كۈنىگە، پەرىشتىلەرگە، ساماۋى كىتاپلارغا ۋە پەيغەمبەرلەرگە ئىمان كەلتۈرۈش جەھەتلەردە بايان قىلىنغان.

بۇ ئەقىدە مەۋجۇدىيەتنىڭ سىرىنى ئېچىپ بېرىدۇ. ئىنسانغا ھايات-ماماتنىڭ سىر-ئەسرارلىرىنى ئايدىڭلاشتۇرۇپ بېرىدۇ. ئىنساننى مەڭگۈ چۆرىدەپ تۇرىدىغان نەدىن كەلدىم؟ نەگە بارىمەن؟ نېمە ئۈچۈن يارىتىلدىم؟ دېگەن سۇئاللارغا جاۋاب بېرىدۇ. مەلۇمكى، بۇ ئەقىدە ئىسلامنىڭ يېڭىلىقى ياكى مۇھەممەد ئەلەيھىسسالامنىڭ ئىجادىيىتى ئەمەستۇر. بەلكى، ئۇ شۇنداق بىر ساپ ئەقىدە بولۇپ، ھەممە پەيغەمبەرلەر شۇنىڭ بىلەن ئەۋەتىلگەن، (قۇرئان كەرىمدىن باشقا) ساماۋى كىتاپلارمۇ ئەگەشگۈچىلىرى تەرىپىدىن بۇرمىلىنىپ كېتىشتىن ئىلگىرى ئاشۇ ئەقىدە بىلەن نازىل قىلىنغان ئىدى. ئۇ ئىنساننىڭ اللە بىلەن بولغان ۋە اللەنىڭ بۇ ئالەم بىلەن بولغان ئالاقىسى، بۇ ئالەمدىكى ھاياتنىڭ ھەقىقىتى ۋە ئىنساننىڭ شۇ ھاياتتىكى ۋەزىپىسى ۋە كېيىنكى ئاقىۋەتلىرى ھەققىدىكى مەڭگۈ ئۆزگەرمەس ھەقىقەتلەردۇر. ئۇ شۇنداق بىر ھەقىقەتلەركى، ئۇلارنى ئادەم بالىلىرىغا ئۆگەتكەن، نۇھ ئەلەيھىسسالام قوۋمى ئارىسىدا تەشۋىق قىلغان، ھۇد، سالىھ، ئىبراھىم، ئىسمائىل، ئىسھاق ۋە ئۇنىڭدىن باشقا پەيغەمبەرلەر ئۆز قوۋملىرىنى دەۋەت قىلغان، مۇسا ئەلەيھىسسالامغا چۈشۈرۈلگەن تەۋراتتا، داۋۇد ئەلەيھىسسالامغا چۈشۈرۈلگەن زەبۇردا، ئىيسا ئەلەيھىسسالامغا چۈشۈرۈلگەن ئىنجىلدا تەكىتلەنگەن ھەقىقەتتۇر. ئىسلام دىنى پەقەت ئۇ ئەقىدىنى ئەسىرلەر داۋامىدا ئۇنىڭغا كىرىپ قالغان چاڭ-توزانلاردىن، باتىل-شېرىك ئەقىدىلەردىن  پاكلىدى. شۇنداقلا ئىسلام دىنى بۇ ئەقىدىنى ئىنسانىيەتكە ئۆزىنىڭ ئاخىرقى ئىلاھىي رىسالە بولۇش ھېكمىتىگە ماس رەۋىشتە يېڭىچە ئۇسلۇبتا تەقدىم ئەتتى، خالاس.

دېمەك، ئىسلام ئەقىدىسى كېلىپ، تەۋھىد ئېتىقادىنى، اللە نىڭ كامالىي قۇدرەت ئىگىسى ئىكەنلىكىنى تەكىتلىدى. شۇنداقلا، پەيغەمبەرلىك رىسالىتىگە ئەسىرلەر داۋامىدا قۇنۇپ قالغان چاڭ-توزانلارنى سۈپۈرۈپ تاشلىدى.  
ئىسلام ئەقىدىسى ئاخىرەت كۈنىدىكى زالىملارنىڭ جازالىنىشى ھەققىدە دىنىي تونغا ئورىنىۋالغانلارنىڭ بۇرمىلاشلىرىدىن پاكلىدى.
ئىسلام ئەقىدىسىنىڭ ئاساسلىرى: اللەقا، پەيغەمبەرلەرگە ۋە ئاخىرەت كۈنىگە ئىمان كەلتۈرۈشتىن ئىبارەت بولغان ئۈچ ئاساستۇر. بۇلارنى اللەقا ۋە ئاخىرەت كۈنىگە ئىمان كەلتۈرۈش دەپ يېغىنچاقلىغىلى بولىدۇ. اللەقا ئىمان كەلتۈرۈش اللەنىڭ مەۋجۇدلىقىغا، اللەنىڭ يەككە-يېگانە زات ئىكەنلىكىگە ۋە اللەنىڭ مۇتلەق كامالىي قۇدرەت ئىگىسى ئىكەنلىكىگە ئىمان كەلتۈرۈشنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.

  اللەنىڭ مەۋجۇدلىقى:
بىر قانچە دەلىل-پاكىتلار بۇ ئالەمنى باشقۇرىدىغان، ئىدارە قىلىدىغان ئالىي بىر كۈچنىڭ مەۋجۇدلىقىنى ئىسپاتلىدى. بەزىلەر ئۇنى «بىرلەمچى سەۋەپ» دەپ ئاتىسا، يەنە بەزىلەر «بىرلەمچى ئەقىل» دەيدۇ، ۋە يەنە بەزىلەر «بىرلەمچى ھەرىكەتلەندۈرگۈچ» دەپ ئاتىدى. ئەمما، ئۇنى روشەن ئەرەب تىلىدا نازىل قىلىنغان قۇرئان كەرىم ۋە باشقا ساماۋى كىتاپلار  بارچە ئۇلۇغلۇق سۈپەتلىرىنى ئۆزىگە توپلىغان «اللە» دېگەن بۇ ئۇلۇغ ئىسىم بىلەن ئاتىدى.

بۇ ئالىي كۈچ، باشقا ئىبارە بىلەن ئېيتقاندا، بۇ بۈيۈك ئىلاھنىڭ ھەقىقىتىنى، ماھىيىتىنى ئىنساننىڭ ئەقلىنىڭ بىلىشكە قۇدرىتى يەتمەيدۇ. ئىنسان ئۆز زاتىنى، روھىيىتىنى، ھاياتنىڭ ھەقىقىتىنى، توك ۋە ماگنېتنىڭ، ئۇندىن باشقا ئالەمدىكى نۇرغۇنلىغان ماددىلارنىڭ ھەقىقىتىنى بىلىشتىن ئاجىز كېلىۋاتسا، قانداقمۇ اللەنىڭ ماھىيىتىنى بىلەلىسۇن؟ ئىنسان پەقەت ئۇلارنىڭ ئىزنالىرىنى بىلەلىدى. شۇنداق ئىكەن، اللەنىڭ زاتىنى بىلىشكە قانداقمۇ جۇرئەت قىلالىسۇن؟ اللە مۇنداق دېگەن: «ئەنە شۇ اﷲ سىلەرنىڭ پەرۋەردىگارىڭلاردۇر، اﷲ تىن بۆلەك ھېچ مەبۇد (بەرھەق) يوقتۇر، ئۇ ھەممە نەرسىنى ياراتقۇچىدۇر، ئۇنىڭغا ئىبادەت قىلىڭلار، ئۇ ھەر نەرسىگە ھامىيدۇر. كۆزلەر اﷲ نى كۆرمەيدۇ، اﷲ كۆزلەرنى كۆرۈپ تۇرىدۇ، اﷲ (بەندىلىرىگە) مېھرىباندۇر، ھەممىدىن خەۋەرداردۇر.» (سۈرە «ئەنئام»، 102-103-ئايەتلەر)