نوغايلار
 
  قىرىمدىن ئاستىراخانغىچە ، داخىستاندىن ئۇرال دەريا بويلىرىغىچە بولغان جايلاردا ياشىغۇچى تۈركىي خەلق.
نوغاي دىگەن بۇ ئىسىم نوغاي خاندانلىقىدىن كەلگەن بولۇپ ، نوغاي خاندانلىقى ، 14- يۈز يىللارنىڭ ئاخىرى ئالتۇن ئورادا خانلىقىنىڭ يىمىرىلىشىدىن كىيىن بارلىققا كەلگەن . 13-15 -يۈز يىللارىندا ئالتۇن ئوردا يىمىرىلگەندىن كىيىن ، شىمالىي كاۋكازىيەنىڭ شەرقىي شىمالىي قىسىمىدىكى ئاستىراخان خانلىقى ۋە غەربىي شىمال قىسىمىدىكى قىرىم خانلىقى  ئارىسىدىكى رايوندا ياشىدى. 1556-يىللارىندا ئاستىراخان خانلىقى يىمىرىلگەندىن كىيىن ، بۇ تۇپراقلار روسىيە تەۋەلىكىگە ئۆتتى ۋە نوغايلار روسىيە تەۋەسىدىكى ستاۋروپول چىگرا رايونىدا ياشىدى . 16-17 -يۈز يىللارىندا نوغايلارنىڭ توپلىشىپ ئولتۇراقلاشقان رايونى بولمىغان . شىمالىي كاۋكازىيەنىڭ غەربىي شىمالىي قىسمىدا ياشىغان ۋە قىرىم خانلىقىنىڭ يۇرتداشلىرى بولغان نوغايلار 1783- يىللارىندا روسلار تەرىپىدىن قىرىم خانلىقىدىكى يۇرتداشلىرى بىلەن بىللە قىرغىن قىلىندى ۋە سۈرگۈن قىلىندى .
نوغايلار 1426- يىللاردا  Edige   ئوغلى Nurettin تەرىپىدىن ئەمىرلىك قۇرغان بولۇپ ، 150 يىلغا يېقىن
دۆلەت بولغان. 1563 -يىللاردا روسلار تەرپىدىن ئىشغال قىلىنغان ۋە
Ulu Nogaylar, Kiçi Nogaylar ve Altı oğul Nogayları  دىن ئىبارەت ئۈچ پارچىگە پارچىلىۋېتىلگەن .
 
داخىستان تاتارلىرى بولسا  نوغايلار تاتارلارنىڭ بىر تەركىبى قىسىمى دىيىشىدۇ . قازاقلار بولسا  نوغايلار قازاقلارنىڭ بىر تەركىبى قىسىمى دىيىشىدۇ .
نوغايلارنىڭ ئۆزى بولسا ئالدى بىلەن تۈرك - ئاندىن نوغاي - ئارقىدىن تاتار كىلىپ چىقاردى دىيىشىدۇ .
تاتار بىلەن نوغاي خۇددى ئۆزبېك بىلەن ئۇيغۇرغا ئوخشاش
نوغاي تىلى بولسا ئالتاي تىللىرى سېستىمىسى تۈركىي تىللار ئائىلىسى غەربىي تۈرك تىل تارمىقى ،قىپچاق تىل گۇرۇپپىسىغا تەۋە . ئورتاق تىل گۇرۇپپىسىغا تەۋەلەردىن قازاق تىلى ، قاراقالپاق تىلى ، تاتار تىلى بار .
نوغايلار 1928- يىللاردىن ئىلگىرى ئەرەب ئېلىپبەلىك يېزىق قوللانغان ، 1928-يىلدىن كىيىن سىلاۋىيان كىرىل يېزىقىنى قوللانغان ۋە 1936- يىلى ئېلىپبە ئۆزگەرتىشى كىرگۈزگەن.
تار نۇقتىدىن ئېلىپ ئېيتقاندا نوغايلارنىڭ نوپۇسى 250 مىڭ ئەتىراپىدا بولۇپ ، ئاساسلىقى تۈركىيە ، داخىستان ، ئۇكرائىنا (كېلمىيا) قاتارلىق رايونلاردا بىر قەدەر توپلىشىپ ئولتۇراقلاشقان ، تۈركىمەنىستان ، ئۆزبېكىستان ، قازاقىستان قاتارلىق رايونلاردا  ئاز ساندا نوغايلار بار .
كەڭ مەنىدىن ئېيتقاندا (يەنى نوغايلارنىڭ ئۆزىنىڭ كۆز قارشى بويىچە ، تۈرك- نوغاي -تاتار ...يەنى تاتارلار نوغايلارنىڭ بىر بۆلىكى بويىچە بولغاندا) نوغايلارنىڭ ئومۇمىي نوپۇسى  بىر مىليون ئەتىراپىدا ،  .
ئاستىراخان تاتارلىرى ، كاۋكاز تاتارلىرى ، سىبىرىيە تاتارلىرى ، قازاقلارنىڭ ئوتتۇرا يۈز بۆلىكىنىڭ Kongırat قوڭغىرات قەبىلىسى ، قىرغىزلارنىڭ Ön-Kolئۆن كول بۆلىكىنىڭ Çirikچىرىك قەبىلىسى قاتارلىقلارنى قوشۇپ نوغاي ھېسابلايدۇ . نوغايلارنىڭ بۇ قەبىلىسى نوغاي خان دۆلىتىنىڭ Satıbaldı, Tokas、Şahan شاخان ، توكاس ،  ساتىبالدى دىن ئىبارەت ئۈچ نوغاي قەبىلىسىدىن كەلگەن .
 نوغايلار بولسا ئاق نوغاي ، قارا نوغاي ، ئاستىراخان نوغايلىرى ، achikulak nogay  ئاچىقۇلاق نوغايدىن ئىبارەت تۆت چوڭ قەبىلىگە ۋە نوغايباق Nogaybaksدەپ بىر كىچىك قەبىلىگە ئايرىلغان . (قەبىلە = بۆلەك) 
نوپۇسى بىرقەدەر كۆپ بولغان Bujak, Edisan, Jambulak, Edishkul  بۇ نوغاي قەبىلىلىرى مەڭگىتلەرنى تەشكىل قىلىدۇ . مەڭگىت ئۇرۇقىنىڭ ئىسمى نوغاي ئىسمى بىلەن ئوخشاش قوللىنىلىدۇ.
 
ئاق نوغايلار روسىيە فىدىراتسىيەسى ، قاراچاي -چېركەس ئاپتونوم رىسپۇبىلكىسىغا جايلاشقان بولۇپ Kuban nogays ياكى ئاق نوغاي دەپ ئاتىلىدۇ . ئاق نوغاي تىل شىۋىسى ئەتىراپىدىكى قاراچاي ، بالقار ، چېركەسلەرنىڭ تىل تەسىرىگە ئۇچىرىغان .
 
Nogaybaks بولسا داغىستان ، باشقىرتىستان ۋە ئۇرال رايونىدا ياشايدىغان بولۇپ ، تىل شىۋىسىدىن تاتار تىلغا مايىل . Nogaybaks بولسا نوغايلار ئىچىدىكى بىردىنبىر ئىسلام دىنغا ئېتقاد قىلمايدىغانلاردىندۇر . شۇڭا ئۇلار Казак كازاك دەپمۇ ئاتىلىدۇ . (بىز بۇرۇنلاردا روس تىلۋىزىيە فىلىملىرىدە كۆرگەن كازاك ئاتلىق ئەسكەرلىرى دەل ئاشۇ نوغاي تۈركلىرىنىڭ بىر بۆلىكىدۈر) .
 
　　Astrakhan  Nogays  ئاستىراخان نوغايلىرى روسىيە فىدىراتسىيەسى تەۋەسىدىكى ۋولگا دەرياسىنىڭ تۆۋەن ئېقىنىدىكى ئاستىراخاندا ياشايدۇ . ئۇلار ئۆز ئىچىدىن تۆت قەبىلىگە ئايرىلغان .
Kundura (Karakash --Karaagash)、Kundrovets、Utar-Alabugaty、Yurt (Kara üyli)。
Utar-Alabugaty قەبىلىسى بولسا روسىيە فىدىراتسىيەسى قالمۇق رىسپۇبىلىكىسىدا ياشايدۇ ، باشقىلىرى ئاستىراخاندا ياشايدۇ .
Yurtsقەبىلىلىرى تىل شىۋىسىدە قازان تاتارلىرىنىڭ تىل شىۋە تەسىرىى چوڭ.
 
Qara (Kara) Nogays قارا نوغايلار شەرقى نوغاي دەپمۇ ئاتىلىدىغان بولۇپ ، نوغايلارنىڭ ئەڭ چوڭ قەبىلىسى ،  قارا نوغايلار بولسا داغىستاننىڭ Khasavyurt رايونىدا ياشايدۇ .
 قارا نوغايلارنىڭ يەنە Nayman、Terik、Ming、katay、Khasav-Yurt、Baba-Yurt دىن ئىبارەت قەبىلىلىرى بار . بۇندىن باشقا يەنە قارا نوغايلار قومۇقلارنىڭ تەسىرىگە ئۇچىرىغان بولۇپ ، kumyk Nogays
قۇمۇق-نوغايلار the Aksay (Yakhsay)、Kostek、and Tarki (Targu)， دىن ئىبارەت ئۈچ قەبىلىگە بۆلۈنگەن .
 
Achikulak Nogays  ئاچىقۇلاق نوغايلار روسىيە فىدىراتسىيەسىنىڭ Stavropolskiy Kray سىتاۋروپولسكىي چىگرا رايونىنىڭ  ئاچىقۇلاق رايونىدا ياشايدۇ . ئاچىقۇلاق نوغايلار Jemboyluk（Jambulak）、Yedisan（Edisan）、Yedishkul（Edishkul、Cedişkul、Jedishkul
دىن ئىبارەت ئۈچ قەبىلىگە ئايرىلغان .
Jambulak،Yedisan قەبىلىسى يەنە مەڭگىت ، قوڭغىرات، قىپچاق ،ئۇيسۇن ، قازانقۇلاق ، بۈركىت، قىتاي دىن ئىبارەت كىچىك قەبىلىلەرگە ئايرىلغان .
 
Beshtav-Kum Nogays  بەشتاۋ-قۇم نوغايلىرى ئوخشاشلا سىتاۋروپولىسكىي رايونىدا ياشايدىغان بولۇپ ، بەشتاۋ ، قۇم ، قارا مۇرزادىن ئىبارەت ئۈچ قەبىلىگە ئايرىلغان .
 
Crimean Nogays  كرىمان نوغايلىرى ئۇكرائىنانىڭ كرىمان رىسپۇبىلىكىسدا كرىمان تاتارلىرى بىلەن ئارلىشىپ ياشايدىغان بولۇپ ، Crimean、Cedişkul、Jemboyluk  دىن ئىبارەت ئۈچ قەبىلىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ .
2000- يىللاردىن كىيىن ياۋروپادا ساقلىنىۋاتقان تىللارنى تەكشۈرگەندە ، نوغاي تىلىنىڭ ئىشلىتىش ئادەم سانى 65000 بولغان .
بۇ كىشلەر بولسا  شۇ يىللاردا غازى ئانتەپ ئۇنۋېرسىتىتى تەرىپىدىن كۈتىۋېلىنغان نوغايلاردۇر

    ئىسىت  بىچارە تۈركىي مىللەتلەر ، تا ھازىرغىچە شۇ روسلارنىڭ ھىيلىسى بىلەن مىللەت نامى ئاستىدا پارچىلىنىپ ، ئۆزئارا بىربىرىنى ئايرىپ يۈرۈيدۇ ،  نېمە دېگەن ئەخمەقلىق ، تاس قالغان بۇلار تارانچى دەپ بىر مىللەتنى چىقارغىلى.  ئۇيغۇر ئۆزبەكنى شۇنچە چوڭ زىدىيەتكە سەپ قويدى ،لېكىن بىزلەر يەنىلا شۇ ئاللىبۇرۇن ئاخىرلاشقان <<كومىدىيە>>نى ئويناپ كېلىۋاتىمىز.

نوغاي تىلىدە ئوقۇلغان قازاقچە ناخشا ،قازاقچە بىلەن%95ئوخشاش.

مەنمۇ شۇ قازاقلارنىڭ بىر تۈركۈمى دەپ  ئويلايمەن .

سۆيۈملۈك تاتارلار ......
بىز ئۇيغۇرلارغا ئۇلاردىن ئاز نەپ يۇقمىغان ،،،، شىنجاڭدىكى ئەڭ بۇرۇنقى مەكتەپنى ئەنە شۇ
تاتارلار ئاچقان ،،،شىنجاڭدىكى ئەڭ بۇرۇنقى بانكىنىمۇ تاتار سودىگەرلىرى بارلىققا كەلتۈرگەن !
شۇنداق دىيىشكە بۇلىدىكى شىنجاڭنىڭ ،جۈملىدىن ئۇيغۇرلارنىڭ نادانلىق  ئىسكەنجىسىدىن
قۇتۇلۇشىدا تاتارلار زور رول ئوينىغان .....بىز تاكى يېقىنقى مەزگىللەرگىچە پەخىرلىنىپ تۇرۇپ
 تىلغا ئالىدىغان ئالىملىرىمىز ياكى تونۇلغان ئەدەپلىرىمىزنىڭ تەرجىمىالىغا قارايدىغان بولساق
 ھەمىشە غۇلجا تاتار مەكتىپىدە ئوقىغان دىگەندەك قۇرلارنى ئۇچرىتىمىز ،،،،
ئانا يۇرت قاتارلىق تارىخى رومانلاردا تاتارلارنىڭ ئۇيغۇرلارنى قۇتقۇزۇش ئۈچۈن ئىدىيە ئاڭ
 جەھەتتە ئاز ياردەملەرنى قىلمىغانلىقىنى كۆرۈشكە بۇلىدۇ ،،،،، ...
سەبىخەنىڭ ئاپىسى ،بىر ئۇيغۇر يىگىتىنى دەپ روسىيەدىن شىنجاڭغا كېلىپ ئۇيغۇر بالىرىلىغا
 ئوقۇتقۇچىلىق قىلغانمۇ تاتار ،.،،،،روسىيە قازاندا بۇرھان شەھىدىنىڭ ساۋادىنى چىقارغانمۇ
 تاتار ،،،،لۇتپۇللا مۇتەللىپ تۇنجى قېتىم بۇسۇغىسىدىن ئاتلىغان باشلانغۇچ مەكتەپنى
 ئاچقانمۇ  تاتار  ،...تۆمۈر خەلىپىە جىڭ شۇرۇننىڭ ئالدام خالتىسىغا چۈشۈپ ئۈرۈمچىگە
كەلگەندە ئۇنىڭغا يول كۆرستىپ قۇمۇلغا  كېتىش تەكلىپىنى بەرگەن ھەيدەر
ئەپەندىمۇ تاتار .....ئۈرۈمچى دۆڭكۆۋرۈكتىكى نوغاي مەسچىتى (ياڭخاڭ مەسچىتى )نى
سالغانمۇ تاتار ،،،،،،،،يۇرتىمىزدا نۇپۇسى ئاز بولسىمۇ لېكىن تولىمۇ ساز بىر مىللەت .....
ئوتتتۇرا ئاسىىيادا مەدەنىيەت جەھەتتە ئەڭ بۇرۇن ئويغانغان مىللەت ،....
ياشىسۇن ،ئاينىسۇن ،گۈللەنسۇن ،تېىخمۇ قۇدىرەت تاپسۇن تاتارلار !!!!!!!!!!

غۇلجىدا نوغايگورد دەپ بىر كوچا بار.