كىنو‹‹ئىز›› رومانىدىكى ماقال-تەمسىللەر توغرىسى ...يانفون

سرداش

ئۇيغۇر ‹‹ئىز›› رومانىدىكى ماقال-تەمسىللەر توغرىسىدا
. |8 e& }. J% _( F/ Y0 n
مۇھەممەتجان قۇربان (ئىزىقۇت)

ئۇيغۇر خەلىق  ماقال - تەمسىللىرى  ئۇيغۇر  خەلقىنىڭ  ئۇزاق  زامانلاردىن بۇ يانقى ئىجتىمائىي تۇرمۇش ۋە ئىشلەپچىرىش پائالىيەتلىرىنى چۇڭقۇر پەلسەپىۋى پىكىر ،ئىخچام تىل ،بىلەن ئىپادىلەپ بىرىدىغان ئادەت خاراكتېرىگە ئىگە .مەنە ۋە قۇرۇلما جەھەتتىن تۇراقلىق ، تۈزۈلىشى ئىخچام ۋە ئوبرازلىق بولغان مول ھەم چۇڭقۇر مەزمۇنلارنى  ئىپادىلەيدىغان تەييار  تىل ماتىريالى بولۇپ خەلقىمىزنىڭ قىممەتلىك تىل ۋە ئېسىل مەدەنىيەت مىراسى سۈپىتىدە تىلىمىز لۇغەت تەركىبىدىن ئورۇن ئالدى ھەمدە تىل ئالاقىسىدە ئىنتايىن مۇھىم رول  ئويناپ كەلدى .

ماقال –تەمسىللەر خەلقىمىزنىڭ ئۇزاق مۇددەتلىك تۇرمۇش تەجىربىللىرى ۋە تۇرمۇش  بىلىملىرىنى يېغىنچاقلىشىدىن  ھاسىل بولغان بۇلۇپ ، ئۇ  ئادەتتە دۇنياقاراش ، ئەخلاق-پەزىلەت ، ھايات-مامات ، مۇھەببەت -نەپرەت ، تۇرمۇش بىلىملىرى قاتارلىق كۆپ تەرەپلىمە مەزمۇنلارنى خىلمۇ-خىل شەكىللەر ئارقىلىق ئەكىس ئەتتۈرىدۇ .

  l1 o- Z0 [& uمەسلەن : ‹‹ ئىش ئۆملۈكتە ، كۈچ بىرلىكتە ›› ،» ئەمگەك بىلەن ئەر كۆكىرەر ، يامغۇر بىلەن يەر ›› ، ‹‹ ئانا يۇرتۇڭ ئامان بولسا ، رەڭگى رويىڭ سامان بولماس ›› ،  ‹‹ سەۋەپ قىلساڭ سېۋەتتە سۇ تۇختار ›› ، ‹‹ مۇزاينىڭ  يۈگۈرىشى سامانلىققىچە ››......دىگەنگە ئوخشاش . يۇقارقى ماقال –تەمسىلەرنى تەھلىل قىلىدىغان بولساق ،  ئۇلاردا ئۇخشىمىغان مەزمۇنلارنىڭ ئۇخشىمىغان  شەكللىرى  ئارقىلىق  ئىنتايىن  چۇڭقۇر ئەكىس ئەتتۈرلگەنلىكىنى ئېنىق كۆرىۋالالايمىز .

كۆپلىگەن يازغۇچى –شائىرلىرىمىز بىر تەرەپتىن ئەجداتلىرىمىزنىڭ  مەنىۋى مىراسلىرىدىن ئۇزۇق ئېلىپ ئۆزىنىڭ مول ئىجادىيەت مېۋىللىرى ئارقىلق كەڭ خەلقىمىزگە مەنىۋى زوق ئاتا قىلىپ كېلىۋاتىدۇ . مانا شۇنداق مول –ھۇسۇللۇق ئەدىبلىرىمزنىڭ بىرى بولغان ئاتاغلىق شائىر ۋە يازغۇچى ئابدۇرېھىم ئۆتكۈرنىڭ ‹‹ ئىز ›› ناملىق رومانىدا  خەلىق ئېغىز ئەدەبىياتى تەركىبلىرى  بولۇپمۇ  ماقال – تەمسىللەر بىر قەدەر كۆپ قوللىنىلغان . ئۆتكۈر ئەپەندى  ئىجادىيتىنىڭ ئۆزىگە خاس بولغان ئالاھىدىلىكلىرىنىڭ بىرى ، ماقال - تەمسىللەردىن ئۈنۈملۈك پايدىلنىپ،  ئۆزى ئىجاد قىلغان ئەسەرنىڭ بەدئىي قىممىتىنى  ناھايىتى ئۇستۇلۇق بىلەن   ئاشۇرۇپ ، كەڭ كىتاپخانلارنىڭ قىزغىن ئالقىشىغا ئېرىشكەن .
+ O+ G" b. ], U. o8 ^
مەن بۇماقالەمدە ئۆتكۈر ئەپەندىنىڭ ‹‹ ئىز ›› رومانىدا قوللىنىلغان  تەمسىللەرنىڭ تۈرى ،رولى ئۈستىدە توختىلىپ ئۆتمەكچىمەن .
2 Y2 f; E: g, j9 l
ئەلۋەتتە بۇ نوقتىدا توختىلىشتىن ئاۋۋال ماقال – تەمسىللەر ھەققىدە بەلگىلىك چۈشەنچە ھاسىل قىلىشىمىزغا توغرا كىلىدۇ .                     

: w1 b$ ^8 a# o7 v2 `: j; g5 o, w‹‹ جانلىق تىلدا كەڭ ئومۇملاشقان ، ئاتا- بوۋىلارنىڭ ئۇزاق ئەسىرلىك تۇرمۇش تەجىربىللىرى ، تۈرلۈك ھايات سەرگۈزەشتىللىرى يەكۈنلەنگەن . ئۈلگە ، نەسىھەت ، تەنبىھ ، ئىبرەت خاراكتېردىكى تۇراقلىق جۈملىلەر ›› ①  ماقال دەپ ئاتىلىدۇ .
. n' w3 {( S. d& S) X
ماقال خەلق ئاممىسىنىڭ ئەمەلىي تۇرمۇش ۋە كۆرەش تەجرىبللىرىنىڭ يەكۈنى  بۇلۇپ ئۇنىڭدا ناھايىتى چۇڭقۇر ئوي –پىكىر ، دۇنيا قاراش  ئىپادىلىنىدۇ.     بۇ نوقتىنى چۈشەنگەن ئۆتكۈر ئەپەندى ‹‹ ئىز ›› رومانىدا ماقالىدىن ئۈنۈملىك  پايدىلنىپ خەلق ئاممىسىنى نېمە قىلش ، قانداق قىلىش ، قانداق ياشاش ھەققىدىكى پەندى – نەسھەتلىرىنى تەبىئەت ، جەمئىيەت توغرىسىدىكى پەلسەپىۋى پىكىرلىرىنى تۈرلۈك ئىجدىمائىي كۆرەشلىرىدىكى سىنىپى مەيدانىنى ئىخچام تىل ۋاستىسى بىلەن ئىپادىلەپ بەرگەن .

مەسىلەن :
" `4 @" m0 |: ]! l7 x- q
+ S; V8 u5 u% g7 c- @− ‹‹ ئاچ نېمىنى يىمەيدۇ ، ئەل نېمىنى دىمەيدۇ . ›› دىگەندەك ، ئاخىرى ھەرخىل گەپ سۆزلەر چىقىشقا باشلىدى . بەزىلەر ‹‹ ئامانقۇلغا بىر تاغ پەرىسى ئۇچقۇشىپتۇ ›› دىسە . بەزىلەر ‹‹ ئېيىق ئەپقېچىپ كەلگەن قىز ئىكەن  ئامانقۇل قۇتقۇزىۋاپتۇ ،  ئەمدى  ئامانقۇلغا تەككىدەك  >>  دىيىشەتتى . (19-بەت )
. Z  O: C) T' k% y$ w) q
1 \# s5 P% n' ^9 G8 F; V. o

− يوچۇنلار بىر زامانلار بوپكەتتىغۇ!‹‹زامانە زورنىڭ، تاماشا كورنى  ››،   ‹‹ يېتىمنىڭ ئاغزى ئاشقا تەگسە ، بېشى تاشقا تېگەر . ›› دىگەندەك ، بۇ ئايلا قىزىمنىڭ كۆڭلى ئەمدى بىزە ئارام تاپقاندا ، نېمە دىگەن دۇشقارچىلىق بۇ !...
6 j+ y( u; a% w: @- z
& H: m% U5 u+ k. D+ f(28-بەت)

: |( Y' h. s, {− نېمە دىگەن تار ، نېمە دىگەن قورقۇنچلۇق جاھان-ھە! ئۇ يەرمۇ ئوخشاش ، بۇ يەرمۇ ئوخشاش ،نەگە بارساڭ قازاننىڭ قۇلىقى تۆت دىگەن شۇ بولسا كېرەك.(29-بەت)

7 j1 v: F- V: F5 c1 ~! k% [8 o− ‹‹ كانايغا يوق ، سۇنايغا نەدە ›› دىگەندەك ، ساناقچى بەگلەرنىڭ ئاغزىنى ياغلاشقا كەمبەغەللەرنىڭ ئەلۋەتتە كۈچى يەتمەيتتى .(86 –بەت )

− بەس ! − دەپ كايىشقا باشلىدى ھاشىر تەيجى ،− خۇتۇن خەقنىڭ نالسى تۇلا ، ئىش ئۇقماسنىڭ بانىسى ،دەپ تۇلا كۇتۇلداۋەرمە ، لەشكەربېشى ئەمەس ،بىر پارچە پوق ئىكەنسەن . (125 - بەت )

/ _' M* ?0 Y1 O/ R' t‹‹ تۇرمۇشتىكى تۈرلۈك ھادىسىلەرنى كىشىلەرنىڭ تۈرلۈك خۇسۇسىيەتلىرىنى ھايۋان ۋە نەرسىلەرنىڭ ھالىتى بىلەن سېلىشتۇرۇش  ئاساسىدا ئوتتۇرغا قۇيۇلغان جۈملىلەر ››②  تەمسىل دەپ ئاتىلىدۇ  .

9 R: A8 a8 E* Tتەمسىلدە ئادەملەردىكى  ياخشى - يامان  خۇسۇسىيەتلىرى ، ئەگىتمە يول بىلەن  ئوتتۇرغا قۇيۇلۇپ ، نېمىنى قىلىش ، نېمىنى قىلماسلىق ، قانداق قىلىش دىگەندەك پىكىرلەرنىڭ ئىشارىسى بىرىلدۇ .

+ [+ X) l  K; `6 q+ ^2 ~ئۆتكۈر ئەپەندىنىڭ ‹‹ ئىز ›› رومانىدا بۇ خىل  خۇسۇسىيەتلەتلەر ئۆز  ئىپادىسىنى تاپقان .
6 Q3 g: e# s9 P
مەسلەن :

− گۈرۈچتىن خەۋەر يوق ، سەۋزە  دەم يەپتۇ  دەپ ، جاڭجۇڭ جااپلىرى بەك ئالدىراپ كېتىپتۇ ، مەن تېخى كۆڭلۈمنى توختاتقىنىم يوق ،  بۇ گەپنى كېيىن قىلىشايلى ، − دىدى تۆمۈر خەلپە مورىغا بىر تال ئۇتۇن  تاشلاپ . (364 - بەت )



& h' f0 c8 B# k9 _" B9 z1 c− شاھ شاھنىڭ ، گاداي گاداينىڭ قاياشى ،ئۇينىڭ مۈڭگۈزىگە ئۇرسا ، تۇيىغى سىرقىرايدۇ  ئەمەسمۇ !  خۇش ، ئامان بولۇڭلار ، −رۇزىمەت چورۇق . (59 – بەت )

# N+ R  C. ]9 j. z: X
  t/ v( Z" s* W- I8 w
' T, ?6 L1 r; `, B3 K− ئەمەت كۈرۈك پۇرسەتتىن پايدىلنىپ مىلتىقنى قولىغا ئېلۋالدى − دە ، ‹‹ ھە ، تېجىمەل ، ئەمدى نېمە دەيسەن ، ئۆز ئوقۇڭ بىلەن ئۆز جېنىڭنى ئالىمەن. چاشقاننىڭ ئۆلگۈسى كەلسە، مۈشۈكنىڭ قۇيرۇغىنى چىشلەپتۇ دەپ ، سەن تېخى يۇلۇمنى توساپ نېمە قىلماقچى ئىدىڭ ؟  ئۆت بۇياققا ! ›› دىدى . ( 75 - بەت )

3 o. s/ a; X: z

− جىننىڭ قەستى شاپتۇلدا  دىسىلە ،  دورغام ،−دىدى  سۇۋىر ھاجى كۈلۈپ .( 86 – بەت )
' X6 T- N; [/ t

' A! q* `6 g! s7 k& Q; b
3 F- {& C3 j* K) [9 O− بىراق گۈل بار يەردە تىكەن بار ،  زەر بار يەردە يىلان دىگەندەك ، ئۇنىڭ ئەڭ يېقىنلىرىدىن بولغان بىر كىشى باشقىچە بىر خىيالدا ئىدى .  ئۇيالغۇز ئۆزى بىر ئۆيدە ناھايىتى خاپا ئولتۇراتتى . ( 302 - بەت )



مەلۇمكى ، ماقال - تەمسىللەر كەڭ ئەمگەكچى خەلق ئەقىل - پاراسىتىنىڭ چوڭقۇر پەلسەپىۋى  مەزمۇنلۇق ، پۇختا ، ئىخچام قۇرۇلمىلىق ۋە كۆركەم بەدىئىي سەنئەتلىك نامايەندىسى . شۇنداق بولغاچقا ، ئۇ ئەدەبىي ئەسەر تىلىغا تەبىئىي گۈزەللىك  بېغىشلاپلا قالماي ، بەلكى  يەنە  كۈچلۈك ھىكمەت  يارقىن پەلسەپىۋى مەنا ئاتا قىلىدۇ . ئەدەبىي ئەسەردىكى پىكرنىڭ قايىل قىلىش كۈچىنى ھەسسىلەپ ئاشۇرىدۇ . مۇشۇ مەنىدىن ئېيىتقاندا ، بىر شائىر ئۆز خەلقىنىڭ ئجادىيىتى بولغان   ماقال - تەمسىللەرنى قانچە كۆپ ئۆگەنسە ،  تەتقىق قىلسا ئۇلارنى ئۆز ئەسەرلىرىدە ئۈنۈملۈك  ئىشلىتەلىسە ، ئۇنىڭ تىلى ۋە  دىلى خەلىققە  شۇنچە يېقىن ، ئەسەرنىڭ ئەل ئىچىدىكى قىممىتى شۇنچە ئۇستۈن بولىدۇ .

رۇشەنكى ، ئۇيغۇر خەلقىنىڭ ماقال - تەمسىللەرى بىباھا گۆھەر بولۇپ ئۇ ئەدەبىي ئەسەر تىلىغا چوڭقۇر مەنا ۋە تولىمۇ جەلىپكار لاتاپەت بېغىشلايدۇ .
0 y6 m7 h8 I" V2 B7 l# ^) X6 M! a
: ?  Q# r3 s+ S; I* f" Q3 bتۆۋەندە  ‹‹ ئىز ›› رومانىدىكى ماقال - تەمسىللەرنى مەزمۇن جەھەتتىن بىر قانچە نوقتا بويىچە مۇھاكىمە قىلىمىز .

5 f8 ~* U. t6 L% W1 . تىلغا ئائىت ماقال - تەمسىللەر

1 v$ [; l" N/ S8 R# D, iتىل - مىللەتنىڭ بەلگىسى ، تىل - مىللەتنىڭ مەدەنىيەت توشۇغۇچىسى ، تىل - كىشىلەر ئارا ئالاقىنى ئىلگىرى سۈرىدىغان ، چۈشنىشنى  چوڭقۇرلاشتۇردىغان مۇھىم  ۋاستە . ئۇيغۇر خەلقى  ئەزەلدىن  تىلنى  پاساھەتلىك    ئىشلىتىشكە ئەھمىيەت بىرىپ كەلگەن مەدەنىيەتلىك بىر مىللەت ، بۇ توغرۇلۇق  تارىختا ئۆتكەن ئۇلۇغ شائىرىمىز ئەلشىر نەۋائى ‹‹ تىلغا ئىختىيارسىز ، ئەلگە ئىتىبارسىز ...... يامان سۆزلۈك كىشى ئەل كۆڭلىگە جاراھەت ، ئۆزبېشىغا ئاپەت يەتكۈزىدۇ ...... ياخشى سۆزلۈك كىشى سۆزنى يېقىملىق ۋە گۈزەل قىلغانلىقتىن ، كۆڭۈلگە يۈزلەپ غەم كىلىدىغان بولسىمۇ ئۇنىڭ سۆزى بىلەن يانىدۇ ، سۆزدىن ھەر ياخشىلىق كېلىش  ئىمكانىيىتى بار .  بۇنىڭدىن بىلىندۇكى ،  نەپەسنى  جېنى  بار  ›› ③   دەپ ئېيىتقانىدى .  دەرھەقىقەت ، ئۇيغۇر خەلقىنىڭ تىلغا بولغان بۇ خىل قارشى ئۇيغۇر خەلق ماقال - تەمسىللەرىسدە ناھايىتى گەۋدىلىك ئىپادىلەنگەن . شۇڭا مەن ئۇيغۇر خەلق ماقال - تەمسىللىرىدىكى  مۇھىم بىر مەزمۇن ھىسابلانغان  تىل ھەققىدە ئىزدىىنىش  مەلۇم ئەھمىيەتكە  ئىگە  دەپ  قارايمەن ھەمدە ئۆزۈمنىڭ  بۇ  ھەقتىكى  پىكىرلىرىمنى ئوتتۇرغا  قۇيۇپ   ئۆتىمەن .

* x6 M  ]) X! W: i6 F

% s6 u- r5 d; u3 ~9 f1› ئاپتۇر ئەسەردە سۆزنى توغرا ،  دەل جايىدا ئشلىتىشنى تەشەببۇس قىلغان بولۇپ ، بۇ ئددىيسىنى ماقال - تەمسىللەر ئارقلىق ناھايىتى جايىدا ئوتتۇرغا قويغان . مەلۇم مەنىدىن ئېيىتقاندا ‹‹ ئىز ›› رومانىدا ئىشلىتىلگەن بۇنىڭغا مۇناسىۋەتلىك ماقال - تەمسللەر ‹‹ ئىز ›› رومانىدىن كېيىن بارلىققا كەلگەن ئەدەبىئي ئەسەرلەرگە يېتەكچىلىك رولىنى ئوينىغان ، شۇنىڭ  بىلەن  بىرگە  كۈندىلىك  تۇرمۇشتا توغرا ،  جايىدا سۆزلەشكمۇ ھەيدەكچىلىك رولىنى ئوينىغان .

مەسىلەن :

( r- P+ _& Q% ^گېپىڭ ھەق بولسا ، خاندىن قورقماي ئېيىت .           ( 59 – بەت )
) D+ ^3 b1 e: X+ W5 C1 W& G
توغرا سۆز تاشنى يارار ، ئەگىر سۆز باشنى .            ( 64 – بەت )         خاتا سۆزنىڭ توقمىقى بار .                               ( 75 – بەت )
+ S+ ^8 k4 }* p. R4 M4 w( R  l$ L! O% C
پۇتتىن يىقىلغان تۇرار ، تىلدىن يىقىلغان تۇرماس .    ( 105 – بەت )
2 @3 [0 E( D5 F& c+ ?
' a' `  P8 g% q- Nپۇت يۈگۈركى ئاشقا ، ئېغىز يۈگۈركى باشقا .           ( 120 – بەت)

* j0 C5 U+ m3 U5 mسۇ ئېرىقا ، گەپ قېلىپتا .                              ( 162 – بەت )

2›  ئاپتۇر ئەسەردە سۆز - جۇملىلەر ئارقىلىق ئادەمنىڭ مىجەز - خاراكتېرىنى يۇرتۇپ بېرىشنىڭ مۇھىملىقىنى گەۋدىلەندۈرۈپ بەرگەن . بۇ ماقال - تەمسىللەر ئارقىلىق پېرسۇناژ ئوبرازنى تېخىمۇ جانلىق يۇرتۇلغان .   بولۇپمۇ تۆمۈر خەلپە ، ئامانقۇل ، خۇجىنىيازھاجى قاتارلىقلارنىڭ ئوبرازىنى يارتىشتا  ئالاھىدە كۆزگە تاشلىنىپ تۇرىدۇ .

مەسلەن :

/ y& }; ^) P  W7 B" d% k" [تەرەپ - تەرەپتىن ئاڭلانغان قاتتىق ئاۋازلار كەڭ غولنىڭ ئىچىنى زىلزىلگە كەلتۈردى :

− ئىتتىن قورققان گاداي بولماپتۇ .
, u. q* z* m+ Z5 O2 f' u
− جاندىن كەچمىگىچە جانانغا يەتمەك يوق !
( r0 V, I/ s* E8 @
− باتۇر بىر ئۆلىدۇ ، قورۇققان مىڭ ئۆلىدۇ .
# F6 E. O8 q4 C5 U% G" c6 H8 `3 [
7 \0 T6 }2 u8 Y  O− يىگىت سۆزىدىن ، ئارىسلان ئىزىدىن قايىتماس !

− يا ئۆلۈم ، يا كۆرۈم !

− توغرا يا ئۆلۈم ، يا كۆرۈم ، − دىدى تۆمۈر خەلپە .  ( 165 –بەت )

1 W0 a& o7 I( b( }0 X3 G$ z

3› ئاپتۇر ئەسەرتىلىنىڭ ئادەمنىڭ قىممىتى ۋە ھۆرمىتىنى ئىپادىلەشت تولىمۇ مۇھىملىقىنى ماقال - تەمسىللەر ئارقىلىق ئۇستىلىق بىلەن ئوتتۇرغا  قويغان .
( W0 `* d* A& P( z3 e
% Z0 ?0 G  A5 x: F7 T3 S1 I

- k* P8 y# w0 g- E: [! ^3 z& @& Rمەسىلەن :

ئادەمنىڭ  قىممىتى سۆز بىلەن، ئاشنىڭ تەمى تۇز بىلەن. ( 130–بەت )

3 v7 z; |. W+ p! ~$ k# Z; G& [' kدانا كىشى ئاز سۆزلەپ كۆپ ئاڭلار .                       ( 175–بەت )
- p# l  m8 S. @2 M
* Q: m5 y0 `1 q. u$ Zئادەمنىڭ يۈزىگە قارىما ، سۆزىگە قارا .                  ( 197–بەت )
+ k# q! ?* e: U' p
ئادەمنىڭ قىممىتى سۆزىدە ، ئۈزۈكنىڭ قىممىتى كۆزىدە . ( 227–بەت )
) N7 e6 g$ p5 b; l0 B0 I' m) z


4› تىل ئادەمنىڭ ئەقىل - پاراسىتىنى ئىپادىلەيدىغان مۇھىم بەلگىلەرنىڭ بىرى . ئاپتۇر ئەسەردە ماقال - تەمسىللەردىن پايدىلنىپ ئادەمنىڭ ئەقللىقى ، چىچەنلىكى قاتارلىق تەرەپلەرنىمۇ جايىدا تەسۋىرلىگەن .


$ Z3 s% u( ^# a7 l: s* s. `
مەسىلەن :
; w% u) U9 E6 p( q  Z
+ W" T9 q6 B1 v0 b+ A2 oچىچەننىڭ تىلى ، چەبدەسنىڭ قولى .                      ( 168–بەت )

4 D1 ^4 x/ P3 U: Lئەقىلسىزنىڭ پەمى يوق ، گەپ سۆزىنىڭ تەمى يوق .      ( 318–بەت )
3 x$ C/ ~& f* z0 }2 B. S6 r


2. پەم - پاراسەتكە ئائىت ماقال - تەمسىللەر
3 a) L. j0 `4 h) o% N! B


ئۇيغۇر خەلق ماقال - تەمسىللەرى  كەڭ  ئەمگەكچى  خەلقىنىڭ  ئەقىل - پاراسىتىنىڭ جەۋھىرى  بولۇپ  ئۇنىڭدا  نۇرغۇنلىغان پەم - پاراسەتكە ئائىت تەركىبلەر بار . ‹‹  ئىز  ››  رومانىدا قوللانغان پەم - پاراسەتكە  ئائىت  ماقال - تەمسىللەردە ئىپادىلەنگەن مەزمۇنلارنى دائىم ئۇچقۇتىمىز .

! t) H. i" p4 z) I* Q% k& ^

7 P1 ?9 u- X: c! l7 W6 ~# qمەسىلەن :
1 N- Q/ t0 g) C+ \9 O/ ?7 F
9 Y2 k: Q; v# g4 A) ]− خو ...ش − يەنە  مەسىلەن ،− داۋام قىلدى تەيجى يەنە ئەتراپقا قارىۋېلىپ  ، −  سۇ ئۇخلىسا ئۇخلار ، دۈشمەن ئۇخلىماس ، نۇشىرۋان  تەيجى تەيجلىكتىن چۈشكەن بىلەن ......     ( 130 - بەت )  .
2 }! H7 p/ r$ ]


  O+ K% S% N' B: ?− ئەگەر ئېلى پالگەنمۇ ‹‹ گەپكە گەپ كەلگەندە ، ئاتاڭدىن قالما ›› دەيدىغان بولسا ، قارا بۇسۇق تىغ كۆتىرىپ قوپۇشتىن يانمايتتى .  ( 344 –  بەت ) .
% y/ D; [; d/ Z0 }* G
7 T, G3 P' L  A& q, F# H5 y

3.تەدبىرگە ئائىت ماقال - تەمسىللەر
) o! }1 f4 m, y

$ \* ^* M: w5 [! E
3 i" T# O- W, X' u5 K# Iبۇنۇڭدا ئاساسلىقى كەڭ ئەمگەكچى خەلقنىڭ ھەرقانداق بىر ئىشنى تەدبىر بىلەن قىلغاندا ئۇنۇڭدىن ئۈنۈم ياراتقىلى بولىدىغانلىقى ، تەدبىرسىز ئىشنىڭ يامان ئاقىۋەتكە ئېلپ كېلىدىغانلىقىدەك تەجىرىبە - ساۋاقلىرى   يەكۈنلەنگەن . بولۇپمۇ ‹‹ ئىز ›› رومانىدا ئۆزئىپادىسىنى تاپقان .


7 z; \) B/ t4 l4 {, s% l3 N
مەسىلەن :
2 n# y1 G- T8 j6 z: g0 C. N: _  T
' X! m" g( ?& ?0 ?) k− ئەمدى چىڭ گاڭ غۇجام نېمىشقا كايىپ قالغاندۇ ؟  ئۆزۈم تاپقان بالاغا ، نەگە باراي داۋاغا دەپ ، يەنە كۆرىدىغىنىم بار ئوخشىمامدۇ ،  دەپ ئويلىدى ۋە ئىشنىڭ ئۇچىنى بىلىپ بېقىش ئۈچۈن تۇرشا توغبىگنى گەپكە سالدى :   (146 – بەت )

9 Y  b" _' l% J; C5 U6 `, z: h; c! ]) A

8 @0 L# f8 z- d9 F2 a# o) W− بۇ گىپىڭغۇ توغرا ، − دىدى تۆمۈر خەلپە كۈلۈپ ،− كونىلار تەدبىرىڭ قانداق بولسا ،تەقدىرىڭ شۇنداق بولار ، دەپتىكەن ، بىزمۇ ئۇنداق قازانغا مۇنداق چۆمۈچ دىگەندەك بىر ئامال تاپمايمىزمۇ ؟ !

9 z3 E  D0 R0 {* V9 B+ ?− نېمە ئامال ؟ − دىدى ئامانقۇل يەنە ئالدىراپ .    ( 50 - بەت )

$ v. q' E, x3 ~! F1 |5 r
$ J3 s4 s, b; A, o6 l- K
" ^+ B1 |! i, y4. مەردانلىق ، سىخىيلىققا ئائىت ماقال - تەمسىللەر .
! F  v. m; M$ p, n, @- e3 T1 p
& S$ {7 Q! q7 M+ r% J" D  _$ ]3 n

/ x* A. y. n& Rبۇخىل ماقال - تەمسىللەردە ئاساسلىقى ئەقىل - پاراسەت ، سىخىيلىق بىلەن مەردانىلىقنىڭ بىر دەكلىكنى گەۋدىلەندۈرپ كىشىلەرنى مەرد ،سىخىي ، مەردانە ، باتۇر ، قەيسەر بولۇشقا يېتەكلەپ ، نامەرتلەر قاتتىق قامچىلانغان  .  ئاپتور ‹‹ ئىز ›› رومانىدا ئامانقۇل ، تۆمۈر خەلپە ... قاتارلىق پىرسىناژلارنىڭ باتۇر ،قەيسەر خاراكتېرىگە مەدھىيە ئوقۇپ ، شامەخسۇت ، چىڭ گاڭ ... قاتارلىق كىشىلەرگە لەنەت ئوقۇغان  .
& G9 P" O) e, Q( d7 z7 Q
مەسلەن :
0 P# H6 k& M, l4 i
− راسىت ئېيىتتىڭ ، بىز بىدە ئەمەس ، − دەپ داۋام قىلدى تۆمۈر  خەلپە ، − بىزنىڭ سۆڭىگىمىز خېلى قاتتىق ، بىزنى ئاتا – ئانىمىز ئوغۇل دەپ تۇققان ، لېكىن ، شۇنى بىلىپ  قېلىڭلاركى ،  بۇدۇ كېلىۋاتقان  چېرىكەر ئاز ئەمەس ، قۇرال ياراقلىرى خىل ، داپولىرىمۇ بار . ئەمدى مەرتنى  مەيداندا  سىنايدىغان ۋاق كەلدى. يا بىز ئۆلۈپ تۈگىشىمىز ، ياكى شا مەخسۇت بىزنى تىرىك تۇتۇۋېلىپ ، تورپاقالارنىڭ بېشىنى ئاسقاندەك ، بىزنىڭ بېشىمىزنىمۇ سېپىل دەرۋازىسىغا ئاسىدۇ .  ماۋۇ قىلىچنى تۇنۇۋاتامسىلەر ! − دىدى تۆمۈر خەلپە .  ( 267 - بەت )

0 P8 t. k# d+ c$ M& k

; j/ z- h0 o+ sتۆمۈر خەلپە بىردەم خىيالغا چۆمگەندىن كېيىن مۇنداق دىدى:
! S* u0 `! ]% G6 ?# z! w
5 Y  \% v; m" L3 f6 L− بىزدە يېتىپ قالغىچە ، ئېتىپ قال دىگەن ماقال بار . بايقى   قوزىچاتەك جىم تۇرۇپ ئۆلگىچە ، يەنە تىپىرلاپ باقىمەن .ئۆمىتسىز شەيتان  ،−دەپتىكەن  ( 386 - بەت )
1 X) z& p. A8 t9 [9 X


5. پەلسەپەگە ئائىت ماقال - تەمسىللەر .

+ ?0 k; m' x$ |: U  l7 {
2 i* }- {% R: \% j6 ^8 O  L& s
ماقال - تەمسىللەر بىر مىللەتنىڭ ئالاھىدە تىل بايلىقى بولۇش سۈپىتى بىلەن ئۇنىڭ قوللىنىش دائىرسى بىر قەدەر كەڭ ، ئۇنىڭدىن  زىيالىدىن تارتىپ  تاكى دېھقانغىچە ئۈنۈملۈك  پايدىلىنالايدۇ  ۋە ئۇنىڭ ياردىمى ئارقىلىق ئۆزمەقسىدىنى ئېنىق ، ئوبرازلىق ئوتتۇرغا قۇيالايدۇ . شۇڭا بىر مىللەتنىڭ تىلىدىكى ماقال  ـ تەمسىللەرنىڭ ئازكۆپلىكىمۇ شۇمىللەتنڭ ئىپادىلەش ئەۋزەللىكىدىن نامايەن قىلىدىغان مۇھىم بىر تەرەپ بۇلۇپ ھېسابلىنىدۇ .

  V9 a- Q; C2 r; ]9 ]

) B5 h. F: o. f. d4 @  jماقال - تەمسىللەرنىڭ ھەممىسىدە بەلگىلىك پەلسەپىۋى پىكىر يۇشۇرۇنغان بولىدۇ . ئەمما ئۇنىڭ قۇۋۋىتى ئۇخشاش بولمايدۇ . بەزى ماقال - تەمسىللەرنىڭ پەلسەپىۋىلىكى بىر قەدەر كۈچلۈك ، بەزىللىرىنىڭ بىر قەدەر ئاجىز بولدۇ . شۇڭا كۆپىنچە تەتقىقاتلاردا ماقال - تەمسىللەرنى تۈرگە ئايرىغاندا  پەلسەپىۋىلىكى بىر قەدەر كۈچلۈك بولغان ، يەنى پەلسەپىۋى پىكىر بۋاستە ئىپادىلنىدىغان ماقال - تەمسىللەرنى  پەلسەپىۋى  ماقال - تەمسىللەر ؛  پەلسەپىۋىلىكى  ئاجىزراق بولغانلىرىنى باشقا تۈرلەرگە ئايرىدىغان تۈرگە ئايرىش ئۇسۇلى قوللىنىلىدۇ  .
5 B* ^$ p( r  t. H7 h3 @' _' w5 i7 a
* b# a2 m) q. O
, F% u. J! ?  r- p0 b' C0 k
, W; D( _* [8 B; `0 k7 d' Lتۆۋەندە  ‹‹ ئىز ›› رومانىدىكى ماقال - تەمسللەر ئىچىدىن پەلسەپىۋىلىكى   بىر قەدەر كۈچلۈك ۋە بىۋاستە بولغان بىر قسىم ماقال - تەمسىللەرنى پەلسەپىۋى ماقال - تەمسىللەرنىڭ ئۈلگىسى سۈپىتىدە كۆرسىتىپ ئۆتىمىز .
* J; ?1 ?: F; T8 J" i
. f( `* D) s" D  f3 h% @% y
2 ?9 _# d, e1 o( C
مەسلەن :

− مەسچىتتىكى مۇنازىرىدە،ھۇشۇر ئىمام شەرمەندە بولغاندىن كېيىن ، تۆمۈر خەلپە ۋە سەپەرقۇل ئائىلىسىدىكىلەرنىڭ ھەممىسى ‹‹ سۇ ئۇخلىسا ئۇخلار ، دۈشمەن ئۇخلىماس ›› دىگەن ھەقىقەتنى ئۇنتۇپ قالغاندەك ، ئەتىسىدىن باشلاپ خاتىرجەم ئۆزئىشىغا كىرىشىپ كەتتى . تۆمۈر خەلپە باركۆلگە ماڭدى ؛ ئامانقۇل ئوۋغا چىقىپ كەتتى .  ( 76 – بەت )
, j# p8 ?, G% M7 _
& u) ]0 p5 K+ m6 _; }
2 K4 s) ~" N2 U; J+ V$ n
− جاڭجۇڭ ئالىلىرى ، − دىدى قېرى مۇشاۋىر ،− بۇ ئۇيغۇر مۇسۇلمان چېرىلىرىگە ئىشەنگىلى بولامدۇ ؟ بۇخەقنىڭ ئۆزىدە ‹‹ قاغا قاغىنىڭ كۆزىنى چوقىمايدۇ ›› دىگەن گەپ  بار ئىدىغۇ ؟   ( 329 –بەت )

( p+ G2 N# y4 A7 f5 Z. x* \
, {9 F- G& u# ^1 K
− ئىككى چوچقارنىڭ كاللىسى بىر قازانغا پاتماس ، دىگەن گەپنى ئۇنتۇپ قالمىسىلا ، قۇمۇلدا تۇرىدىغان بولسىلا ، بىرىنچىدن ، شا مەخسۇت ۋاڭ بىلەن ھىچقانداق ئوبدان ئۆتەلمەيدىلا ، ئۇ قاچانلا بولمىسۇن ، ئۆزلەنى پاتقۇزمايدۇ ، ئۆچ ئېلشتىنمۇ يانمايدۇ ؛ ئىككىنچىدىن ، يېغا ياندىن بالا قېرىنداشتىن دەپ ، قارا بوسۇققا ئوخشاش ئادەملەر ئۆزلەنى تىنىچ قويامدۇ ؟ .   ( 367 –بەت )
1 J8 m8 X4 Z8 b4 O  q

  y) s4 y& i+ m; }" L
+ t) U5 a  j- T" O% z0 t− كۆزىدىن ئايرىغان خۇدايىم ھاسىدىن ئايرىماپتۇ دەپ ، بۇ ئايلا قىزلىرىم ئۆيگە  كىرسە قىز ، تالاغا چىقسا ئوغۇل ، چېچىنى  يامداق ، قولىنى كۆسەي قىلىپ مېنىڭ يالغۇزلۇغۇمنى بىلىندۈرمىدى  . ( 296 –بەت )

" t7 v5 [/ N) m% H0 K1 N" _
! V6 p& H( Q4 P6 q3 `! C
) V$ w) t7 `' v$ T5 d  U9 W; e  a) S− ناز قىزغا يارىشۇر ، غاز كۆلگە دەپتىكەن ، سېنىڭ بۇ جۇگان قىزىڭمۇ ناز قىلىدىكەن ھە ! − سەپەرقۇل مومايغا چاقچاق قىلىپ . ( 296 –بەت )
# a7 L% k# M$ S  X3 q- v+ @7 y) c
& b9 }0 J/ ^/ |$ J  B5 o  e

; C% `+ Y( N) n6. ‹‹ ئىز ›› رومانىدىكى ماقال - تەمسىللەرئاھاڭدارلىققا ئىگە .
3 U1 C& b6 ]8 E% X# T


ئۇيغۇر خەلق ماقال - تەمسىللىرى تۈزۈلىشى جەھەتتە ئاھاڭدارلىققا ۋە شېئىرى خۇسۇسىيەتكە ئىگە بولۇپ ئۇنىڭدا بەلگلىك قاپىيە ۋە  تۇراقلار بولىدۇ . ھەتتا بەزى ماقال - تەمسىللەر بىر قانچە مىسرالىق مۇكەممەل شېئىرى شەكىلگە ئوخشاپ كېتىدۇ . بۇخىل شەكىللەر ‹‹ ئىز ›› رومانىدا ئۆزئىپادىسىنى تاپقان .
0 s3 F" M/ c) p# l$ L* A! {

: f+ b8 M' ~. Y
9 J0 z5 N) c% A& D0 z% |مەسىلەن :
4 X, F% z1 C6 N+ e$ B
قىشنىڭ سوغىقى ياندىن ئۆتەر ، ئەتىيازنىڭ سوغىقى جاندىن . ( 296 –بەت )
# c2 S8 z# {% z( N! z) L& x0 d% K, [5 O
قىشنىىڭ يېزى بار ،
0 r" r5 `# k" b& q% A
, b3 @1 {+ B3 {# F7 Hكۆلنىڭ غېزى بار ،
$ L  |/ _/ O( Q4 X* g" H+ I
توينىڭ سازى بار .                                    ( 297 –بەت )
1 o2 T+ G& b9 @" \7 B# p' a
4 e3 V/ F8 |9 ~- vجاھاندا قورقادۇرمەن بەنجىسى كەستىن ،

بىرى مەستىن ، بىرى خەستىن .
$ i: o3 t4 Q4 M, J% N
بىرى بىلمەس، بىرى مۆرىمەس .                       ( 299 –بەت )



$ L5 N2 N6 k6 Jمانا بۇمىساللاردىن ماقال - تەمسىللەرنىڭ تىل جەھەتتىكى ئورازلىققا ، ئاھاڭدارلىققا ۋە كۈچلۈك شېئىرى خۇسۇسىيەتكە ئىگە ئىكەنلىكىنى ناھايىتى ئېنىق كۆرىۋېلىشقا بولىدۇ . بۇ نۇقتىدىن ماقال - تەمسىللەرنى ئەنئەنۋى تىل سەنئىتىمىز نىڭ ئېسىل نەمۇنىللىرىن بىرى دىيىشكە بولىدۇ .


: X9 P* i  _. I: V) J4 `0 C' p
ئۆتكۈر ئەپەندىنىڭ  ‹‹ ئىز ›› رومانىدا  ماقال - تەمسىللەرنى مەزمۇن جەھەتتىن   تىلغا ئائىت  ماقال - تەمسىللەر ، پەم پاراسەتكە  ئائىت  ماقال - تەمسىللەر  ، تەدبىرگە ئائىت  ماقال - تەمسىللەر ، مەردانىلىق ، سېخىيلىققا ئائىت  ماقال - تەمسىللەر ،  پەلسەپىۋىلىككە ئىگە ماقال - تەمسىللەر   دەپ  5 تۈرگە بۆلۈشكە بولىدۇ .



% k) h& N2 u, w( U5 {; L/ U
" M, }8 f! f: J# k# f4 g" \
ئۆتكۈر ئەپەندى ئۆزىنىڭ  بۇ  ئەسىرىنى مۇۋاپىقىيەتلىك تاماملاش ئۈچۈن نۇرغۇنلىغان  خەلق ماقال - تەمسىلىرىدىن  ئۇنۈملۇك  قوللىنىپ  ئەسەر مۇۋەپىقىيتنى يەنمۇ  بىر بالداق يۇقىرى كۆتۈرگەن . ئاپتۇر روماندا خەلق ماقال  -تەمسىللىرىنى نىسبەتەن ئومۇملاشقان ، ئادەتكە ئايلانغان  تىلىنى ۋە جۈملە شەككىللىرىنى قوللۇنۇپ بايان تىلىنى ئاممىباب ،ئېنىق ،قايىل قىلىش كۈچىگە ئگە قىلىپ يېزىپ ناھايىتى ياخشى بايان ئۈنىمىگە ئېرىشكەن .  پېرسۇناژ تىلىنى بولسا ئۇنىڭ خاراكېتىر ئالاھىدىلىكىگە ماس كىلىدىغان ، رۇشەن خاسلىققا ئىگە ،مەنىگە باي ، خەلقنىڭ تىل ئىشلىتىش ئادىتىگە ئۇيغۇن ، جانلىق تىل قىلىپ ئىشلەتكەن . ھەرخىل  ئىستىلىستىكىلىق  ۋاستىلەرنىڭ  رولىدىن  ئۈنۈملۈك پايدىلىنىپ ئەسەرنىڭ يەرلىك تۈسىنى گەۋدىلەندۈرگەن .  بۇلار ئۆز نۆۋىتىدە يەنە ئەسەردىكى تارىخىي ۋەقەلەرنى ۋە  تارىخىي  شەخىسلەرنىڭ  سەرگۈزەشتىللىرىنى ئەكىس ئەتۈرۈشتە  بەدىئىي توقولمىلار بىلەن بىرلەشتۈرۈپ  روماننىڭ سۇژىتىنى تەشكىللەشتە ئىنتايىن مۇھىم رول ئوينىغان .


' U8 T' q5 u! S
- Y7 J: S* ^& ~. n  Nئىزاھاتلار  :

①  ②  ئابدۇرەئوپ پولات  ‹‹ ئۇيغۇر  تىلى  لېكسىكولوگىيىسى ›› 【 M 】 قەشقەر ئۇيغۇر نەشىرىياتى 1995 – يىلى 1 – نەشىرى   143 – بەت.
& `- ], h3 o$ i, f
③   ئەلشىر نەۋائى ‹‹ مۇھاكىمەتۇل لۇغەتەيىن ››  【 M 】 شىنجاڭ خەلق نەشىرىياتى 1998 – يىلى 11 –ئاي 1-نەشىرى    237 – بەت .
8 }* a' _8 T6 v( z  P( i2 k# r
% m. K" A* |; K& R& S" b* E
/ C- T2 P! B% R9 T) B
# E& u, N) ~7 L4 \
" f+ u7 P* r) ?% A; `5 _9 s. h9 L- t
" H1 C% ?* }$ `پايدىلانمىلار .
  v* s  |7 m6 k& j
( X3 S, p' O3 F: e8 B  u(1) ئابدۇرېھىم ئۆتكۈر ‹‹ ئىز ››【 M 】شىنجاڭ خەلق نەشىرىياتى

) }1 T3 ?2 q+ `8 }# L  c; b% B1 Y1985 –يىلى 1 – نەشىرى .
: L2 i3 B; d' H1 k8 _4 W! |
(2)  ئابدۇرەئوپ پولات ‹‹ ئۇيغۇر تىلى لېكسىكولوگىيىسى ››【 M 】 قەشقەر ئۇيغۇر نەشىرىياتى 1995 – يىلى 1 – نەشىرى .

# {1 s" D- h/ _: `+ }(3)  مەمتىمىن سالى ، تۇراپ قاسىم قاتارلىقلار تۈزگەن  ‹‹ ھازىرقى زامان ئۇيغۇرتىلى ›› 【 M 】 شىنجاڭ ئۇنۋېرىسىتېتى نەشىرياتى 2000 – يىلى 9 – ئاي 1- نەشىرى .
! q7 t8 R5 t  v
0 V7 I8 Y. K/ r2 D; p! J. N(4)   كېرىمجان ئابدۇرېھىم ‹‹ ئۆتكۈر ئەپەندىنىڭ ئەدەبىي مىراسلىرى ھەققىدە ›› 【 M 】 قەشقەر ئۇيغۇر نەشىرىياتى 1997 – يىلى 10 –ئاي  1 – نەشىرى .
" Z+ J" j: _) k2 R
: }1 `) M. J7 B4 U, T% ~! G# D(5)  ئابدۇلئەزىز ئىسمايىل ، غۇپۇر ئۆمەر ‹‹ ئابدۇرېھىم  ئۆتكۈر ئابىدىسى ››  【 M 】  مىللەتلەر نەشىرىياتى  2008 – يىل 7 –ئاي  1 – نەشىرى .

(6) ئازات سۇلتان  ، كېرىمجان ئابدۇرېھىم ‹‹ ئۇيغۇر بۈگۈنكى زامان ئەدەبىيات تارىخى ››  【 M 】 شىنجاڭ ئۇنۋېرىسىتېتى نەشىرىياتى 2002 – يىلى 9 – ئاي 1- نەشىرى .

, ~. N  O+ \8 I, D5 S  X(7)  كېرىمجان ئابدۇرېھىم  ‹‹ يېڭى دەۋىر ئۇيغۇر ئەدەبىياتى توغرىسىدا ›› 【 M 】 قەشقەر ئۇيغۇر نەشىرىياتى 2000 – يىلى نەشىرى .
& }. Y7 N# w" X
+ z$ Y/ k( {7 c; ~; Q  M$ ]9 n- b(8)  مۇھەممەت تۇرسۇن داۋۇت  ‹‹ تۇراقلىق تەركىبلەرنىڭ شېئىرى تىلدىكى رولى توغرىسىدا ›› 【 J 】  شىنجاڭ پېداگوگىكا ئۇنۋېرىسىتىتى  ئىلمىي  ژورنىلى  2009 – يىللىق 3-سان .
/ D. y% T, Y2 X; Q
8 _' j3 ?, ]# ^7 ](9)  مۇھەممەت  تۇرسۇن داۋۇت  ‹‹  ئۆتكۈر ئەپەندى شېئىر لىرىدىكى ھىكمەتلەر  توغرىسىدا ››   【 J 】 شىنجاڭ پېداگوگىكا ئۇنۋېرىسىتىتى  ئىلمىي  ژورنىلى 2008 – يىللىق 4-سان .
8 ^$ H6 J- p5 J. ~; _, d+ Z1 r
, Q+ ~0 O  j' t. b; u, A) k4 c(10)    شېرىنئاي سابىر ‹‹ ئۇيغۇر خەلق ماقال – تەمسىللىرىنىڭ لېكسىكا    ئىستىلىستىكىسى ››  【 J 】 تىل ۋە تەرجىمە ژورنىلى 2008 –يىللىق 2 – سان .
/ j3 o6 w# `6 g
# t5 a  F0 ~$ S6 A  \+ ?(11)  تاھىر خالىق ‹‹ ماقال – تەمسىللەرنىڭ قۇرۇلما ئالاھىدىلىكىگە ئاساسەن تەرجىمە قىلىش ئۇسۇللىرى ›› 【 J 】 تىل ۋە تەرجىمە ژورنىلى 2009 –يىللىق 1 – سان .چۈشۈرۈش

 

                                                   كىرگۈزگۈچ ئايال بالا پەن ئىللىق

مۇچاغيت

توغرا...توغرا.,..مەن ياقتۇردۇم