چاغاتاي دەۋرۈدە ېۇيغۇر ماېارۈپۈيانفون

نۇرلان

3d چۈڭگۈزخان ېۈستۈلاسۈ نەتۈجۈسۈدە چۈڭگۈزخاننۈڭ ېۈككۈنچۈ ېوغلۈ چاغاتاي (1179 – 1242 – يۈللار) ېۆزۈگە تەقسۈم قۈلۈنغان زېمۈنغا ېۇيغۇرلار رايونۈنۈ قوشۇپ ېۈدارە قۈلدۈ. چاغاتاي ېولۇسۈ ھۆكۈمرانلۈق قۈلغان ېاشۇ دەۋرنۈ تارۈخچۈلار ېۇنۈڭ نامۈ بۈلەن چاغاتاي دەۋرۈ دەپ ېاتۈدۈ.
) t' s* D# a3 z0 k6 Iچاغاتاينۈڭ پايتەختۈ ېالمۈلۈق (ھازۈرقۈ ېۈلۈ) بولۇپ، مەشھۇر ېۇيغۇر ېالۈمۈ ۋە داڭلۈق پېداگوگ سۈراجۈدۈن ېەبۇ ياقۇپ ېۈبنۈ ېەبۇ يۈسۈپ سەككاكۈ (1160 – 1128 – يۈللار) چاغاتاينۈڭ ېۈلمۈي مەسلۈھەتچۈسۈ ېۈدۈ. مەشھۇر دۈپلومات ۋە سۈياسەتچۈ قۇتبۈدۈن بولسا چاغاتاينۈڭ باش دوختۇرۈ، تالانتلۈق ماېارۈپچۈ ۋە يېزا ېۈگۈلۈك ېۈنژېنېرۈ مەسېۇتبەگ چاغاتاينۈڭ ېۇيغۇرلار رايونۈدۈكۈ باش ۋالۈسۈ ېۈدۈ.
- Z4 K/ [. P  g6 Xېۇيغۇر ېالۈمۈ سەككاكۈ ۋە مەسېۇتبەگنۈڭ ېۈجتۈھات كۆرسۈتۈشۈ ېارقۈسۈدا، ېۇيغۇرلارنۈڭ كلاسسۈك ماېارۈپۈ مۇشۇ دەۋردە يەنە قايتۈدۈن گۈللەپ، ېۈنتايۈن زور تەرەققۈي قۈلدۈ. بۇ چاغدا ېالمۈلۈق، بۇخارا ۋە قەشقەر ېوتتۇرا ېاسۈيا بويۈچە ېۈلۈم – پەن مەركەزلۈرۈگە ېايلاندۈ. بولۇپمۇ مەسېۇتبەگ ېۇيغۇرلارنۈڭ مەدەنۈي – ماېارۈپۈنۈ راۋاجلاندۇرۇش يولۈدا ېۈنتايۈن زور ېەمگەك سۈڭدۇردۈ.
$ d9 _2 {' [" qمەسېۇتبەگ نايامان – كۈدانلار تەرۈپۈدۈن ۋەيران قۈلۈۋېتۈلگەن قەشقەردۈكۈ مەشھۇر ېالۈي بۈلۈم يۇرتۈ مەدرۈسەېۈ ساجۈېە نۈڭ خارابۈسۈ ېورنۈدا مۈلادۈنۈڭ 1260 – يۈلۈ مەسېۇدۈيە ناملۈق نوپۇزلۇق بۈلۈم يۇرتۈ ۋە ېۇنۈڭ يېنۈدا ساېادەت ناملۈق داڭلۈق كۇتۇپخانا تەسۈس قۈلدۈ. شۇنۈڭ بۈلەن ېۇيغۇر كلاسسۈك ماېارۈپۈ قايتۈدۈن راۋاجلۈنۈپ، قەشقەر پۈتۈن ېوتتۇرا ېاسۈيا بويۈچە سانۈ بۇخارا (ېۈككۈنچۈ بۇخارا) دېگەن شەرەپلۈك نامغا ېۈگە بولدۈ.
مەسېۇتبەگ 1254 – يۈلۈدۈن 1289 – يۈللارغۈچە ېۆزۈنۈڭ نامۈدا ېاتالغان بۇ ېالۈي بۈلۈم يۇرتۈغا شەخسەن ېۆزۈ بۈۋاسۈتە رۈياسەتچۈلۈك قۈلدۈ. مەسېۇتبەگنۈڭ يېقۈن دوستۈ – مەشھۇر ېالۈم جامال قەرخۈ (1230 – يۈلۈ تۇغۇلغان، سۇرراھ ناملۈق يۈرۈك قامۇسنۈڭ ېاپتورۈ) مەسېۇدۈيە بۈلۈم يۇرتۈنۈڭ نوپۇزلۇق مۇددەررۈسۈ (پروفېسسورۈ) ېۈدۈ. ېۇ، مەسېۇدۈيە بۈلۈم يۇرتۈنۈ تەرۈپلەپ مۇنداق يازۈدۇ:
بۇ مەكتەپكە ھەممە ېۈقلۈمدۈن ھەر يۈلۈ مۈڭلاپ ېوقۇغۇچۈ كېلۈپ تۇرۈدۇ. بۇ يەردە يالغۇز ېۈلاھۈي تەلۈماتلا ېەمەس. بەلكۈ مۇھۈمۈ ېارۈستېتېل، سوقرات، ھارەزمۈ، فارابۈ، ېۈبنۈ سۈنا پەلسەپۈلۈرۈ تەتقۈق قۈلۈنۈدۇ، ېەرب، پارس ۋە ېوردۇ قاتارلۈق چەت ېەل تۈللۈرۈ ېوقۇلۈدۇ (ساياھەت خاتۈرۈسۈ – جامال قەرخۈ، 1273 – 1274 – يۈللار).
مەسېۇدۈيە بۈلۈم يۇرتۈدا ېۇنۋان ۋە مۇنتۈزم ېۈمتۈھان تۇزۇمۈ يولغا قويۇلغان. ېوقۇش پۈتتۈرگۈچۈلۈك ېەسەر يازغانلارغا ېەللامە (ېاكادېمۈك، دوكتور)، ېۈككۈنچۈ ېورۇندا تۇرۈدۈغانلار مۇدەررۈس (پروفېسسور)، ېۈچۈنچۈ دەرۈجۈلۈكلەرگە بولسا موللا ياكۈ خەلپەت ېۇنۋانۈ بېرۈلەتتۈ.
. [; ^  @7 k0 f* e8 Pمەسېۇدۈيە بۈلۈم يۇرتۈدا ېوقۇش پۈتتۈرگەنلەر ېۈچۈدە نۇرغۇن زۈيالۈيلار چاغاتاي ېۇلۇسۈنۈڭ مەمۇرۈي باشلۈقۈ بولۇپ ېۈشلۈدۈ. ھەتتا خانبالۈقتا ھۆكۈمران بولۇپ تۇرغان چۈڭگۈزخاننۈڭ نەۋرۈسۈ قۇبلاي (1215 – 1294 – يۈللار) نۈڭ باش مۈنۈستۈرۈ (باشبۇغ) لۈكۈدۈكۈ بەزۈ خادۈملارمۇ ېەنە شۇ مەكتەپتە ېوقۇغان.
7 g" T0 _; {9 p6 R1 t! ~6 M" Qبۇ يەردە شۇنۈمۇ ېالاھۈدە قەيت قۈلۈپ ېۆتۈش زۆرۆركۈ، بۇيۇك ېۇيغۇر ېالۈمۈ، مەشھۇر پېداگوگ ۋە تالانتلۈق مەمۇرۈيەت باشقۇرغۇچۈ تاتا تۇڭا ېەينۈ زاماندا چۈڭگۈزخاننۈڭ ھەممە ېوغۇل – قۈزلۈرۈنۈڭ ېوقۇتقۇچۈسۈ ېۈدۈ. چاغاتاينۈڭ ېۆزۈمۇ ېەنە شۇ ېۇيغۇر ېوقۇتقۇچۈدا ېوقۇپ ساۋات چۈقارغان. تاتا تۇڭا دەسلەپتە نايمان ېېلۈنۈڭ تايانخان (كۈنخان) ېوردۈسۈدا باش ېۈلمۈي مەسلۈھەتچۈ ۋە ېوقۇتقۇچۈ بولغان. كېيۈن چۈڭگۈزخان ېۈمپېرۈيۈسۈ قۇرۇلغان چاغدا چۈڭگۈزخان بۇ ېۇيغۇر ېالۈمۈنۈ ېۆز ھۇزۇرۈغا تەكلۈپ قۈلۈپ، ېوردا ېوقۇتقۇچۈسۈ قۈلغان. تاتا تۇڭا ېەنە شۇ چاغدا كۈدان ۋە موڭغۇل ېېلۈپبەسۈنۈ ۋە گرامماتۈكا قاېۈدۈسۈنۈ يەنۈ تۇنجۈ كۈدان ۋە موڭغۇل يېزۈقۈنۈ كەشۈپ قۈلۈپ بەرگەنۈدۈ. بۇ يېزۈق كېيۈن جۇرجان ۋە چۈڭ سۇلالۈسۈنۈڭ ېوردا يېزۈقۈنۈڭ نەمۇنۈسۈ بولۇپ قالدۈ. تاتا تۇڭا ېۈجاد قۈلغان كۈدان، موڭغۇل ۋە مانجۇ يېزۈقۈ قەدۈمكۈ ېۇيغۇرلارنۈڭ ېۇرخۇن ېېلۈپبەسۈ ېاساسۈدا تۈزۈلگەن.
! G. Q6 T( Z% m5 j1 W- zتاتا تۇڭانۈڭ تەربۈيۈسۈ خېلۈ سۈڭگەن چاغاتاي ېوتتۇرا ېاسۈيا ۋە ېۇيغۇرلار رايونۈنۈ ېۈدارە قۈلۈشقا باشلۈغاندۈن كېيۈن بۈرقەدەر كەڭ سۈياسەت يۈرگۈزدۈ. بولۇپمۇ ېۇيغۇر زۈيالۈيلۈرۈنۈڭ مەسلۈھەتۈ بۈلەن ېۈش قۈلۈشنۈ يولغا قويدۈ. ېۇنۈڭ كەڭ ېۈمپېرۈيۈسۈدە ېۇيغۇر تۈلۈ بۈردۈنبۈر ھۆكۈمەت تۈلۈ ۋە ېالاقەت تۈلۈ بولدۈ؛ مەمۇرۈي ېۈشلار ېەنە شۇ تۈل بۈلەن يۈرگۈزۈلدۈ.
6 w0 f: q+ O) N" g% G; Dمەشھۇر ېەرەب تارۈخچۈسۈ ېۈبنۈ ېەل بەشۈر (1388 – 1450 – يۈللار) مۇنداق يازۈدۇ:  بۇ يەردە مەنسەپ بەلگە ناملۈرۈ، بۇيرۇق – پەرمانلار، يازما ېەسەرلەر ېۇيغۇر تۈلۈ بۈلەن بولۈدۈكەن، پەقەت مۇشۇ تۈلنۈ بۈلگەن كۈشۈ روناق تاپالايدۈكەن، ھۆرمەتكە ېامەتكە سازاۋەر بولالايدۈكەن (كۈرۈپورت، ېۇيغۇر تۈلۈ تەتقۈقاتۈ 56 – بەت).
( s9 V( q/ {. k% N3 e( Eكېيۈنكۈ تارۈخچۈلار ۋە تۈلشۇناسلار بۇ تۈلنۈ مۇشۇ چوڭ رايوننۈڭ سۇيۇرغال ېۈگۈسۈ چاغاتاينۈڭ نامۈ بۈلەن باغلاپ چاغاتاي تۈلۈ دەپ ېاتۈدۈ.
قۇتادغۇبۈلۈك – قاراخانۈلار خاقانۈيە تۈلۈ ېاساسۈنۈ تۈكلۈگەن بولسا، خوجا ېەھمەت يەسۈۋۈ تەرۈپدۈن 1145 – يۈلۈ يېۈلغان دۈۋان ھېكمەت ۋە قەشەرلۈك چوڭ مۇدەررس نەسۈردۈن ېۈبنۈ بۇرخانۈدۈن رابغۇزۈ تەرۈپۈدۈن 1310 – يۈلۈ يېزۈلغان ېەۋلۈيالار قۈسسپسۈ ناملۈق رومان چاغاتاي تۈلۈ ېاساسۈنۈ تۈكلۈگەنۈدۈ. چۇنكۈ بۇ ېۈككۈ ېەسەر شۇ زاماندا ېۆيمۇ ېۆي ېوقۇلۈدۈغان، تەسۈرۈ پۈتۈن ېوتتۇرا ېاسۈيا رايونۈغا كەڭ تارالغان ېەدەبۈي كۈتابلار ېۈدۈ. بۇ ېەسەرلەرنۈڭ تەسۈرۈ ېارقۈلۈق ېۇيغۇر تۈلۈنۈڭ ېورنۈ كۈندۈن – كۈنگە مۇستەھكەملەندۈ.
3 l* S/ t# ~. e( U4 ^  W********************************************************************************************************
چاغاتاي ماېارۈپۈنۈڭ مۈراسلۈرۈ تاكۈ كېيۈنكۈ ېەسۈرلەرگە قەدەر ېۆز رولۈنۈ يوقاتماي كەلدۈ. نەتۈجۈدە ېۇيغۇرلار ېۇزاق تارۈختۈن بۇيان ېوتتۇرا ېاسۈيادا ېەڭ ېۇقۇمۇشلۇق خەلق بولۇپ كېلۈۋاتقان سالاھۈيۈتۈنۈ ېوچۇق كۆرسەتتۈ.
" N+ c; p9 R  @& }# ~پروفېسسور مالوف مۇنداق دەپ يازۈدۇ: موڭغۇللار ېارۈسۈغا مەدەنۈيەت تارقاتقان، ېۇلارغا ېۇستاز بولغان ۋە ېۇلارنۈڭ ھاكۈمۈيەت ېوردۈسۈدا ېۈش يۈرگۈزگەنلەر ېۇيغۇرلار ېۈدۈ بۇ ېەھۋال يالغۇز چاغاتاينۈڭ سۇيۇرغال زېمۈنۈدۈلا ېەمەس، ھەتتا قۇبلايخان تەسۈس قۈلغان يۇېەن سۇلالۈسۈ ھاكۈمۈيۈتۈدۈمۇ شۇنداق. بۇنۈڭ مۈسالۈ قۈلۈپ، قۇبلايخاننۈڭ ۋەزۈرۈ ھەسەن ېەييار، چەت ېەللەر بۈلەن ېالاقەت باغلاش ۋەزۈرۈ ساقۈ، كۆپ تۈل، جۈملۈدۈن گرېك ۋە لاتۈن تۈلۈنۈ بۈلۈدۈغان ېالۈم ۋە خۈرۈستۈېان دۈنۈي ۋەزۈرۈ رەببانۈ، جەنۇبۈي جۇڭگو ۋەزۈرۈ ېۆمەر، باش ېادوۋكات ۋەزۈرۈ بورۇل ېەييار، ھەربۈي سەركەردە چاغان تومۇر بۈلەن كۆك تومۇر، ېاسترونومۈيە ېالۈمۈ جامالۈدۈن، ېاتاقلۈق ېەدۈب يۇنۇس ھەييام، ېاتاقلۈق دوختۇر يەھيا، يېزا ېۈگۈلۈك ېالۈمۈ تومۇر تۈۋرۈك، جۇرجۈن تارۈخۈ ناملۈق ېەسەرنۈ يازغان تارۈخچۈ سارابان، سۇڭ سۇلالۈسۈ تارۈخۈ نۈڭ ېاپتورۈ يانسارۈ، مەشھۇر كومپوزۈتور مۇھەممەت چولپان، كۆپ تۈل بۈلۈدۈغان تۈلشۇناس ېەلسارۈلارنۈ كۆرسۈتۈپ ېۆتۈش كۇپايە. بولۇپمۇ ېاتاقلۈق ېالۈم تومۇر تۈۋرۈك يازغان زۈراېەت ېۆسۈملۈكلۈرۈنۈ يېتۈلدۈرۈش پرۈنسۈپلۈرۈ” ناملۈق ېۈلمۈي ېەسەر تاكۈ يېقۈنقۈ چاغلارغۈچە ېېلۈمۈز مەكتەپلۈرۈدە ېوقۇلۈدۈغان مۇھۈم دەرسلۈك كۈتاب بولۇپ كەلدۈ.
چاغاتاي ېوردۈسۈنۈڭ باش دوختۇرۈ مۈجۈت ۋە قۇبلاينۈڭ باش دوختۇرۈ يەھيانۈڭ ېالمۈلۈق ۋە خانبالۈقتا ېاچقان سۇنۇق كېسەللۈكۈنۈ داۋالاش مەكتۈپۈ ېە مال دوختۇرلۇق مەكتەپلۈرۈ نۇرغۇن شاگۈرتلارنۈ يېتۈشتۈرگەن. بۇ دوختۇرلار سۈر دەريا ۋادۈسۈدۈن تارتۈپ تاكۈ خۇېاڭھە ۋادۈسۈغۈچە ېات ېۈستۈدە يۈرۈپ بۈمالال ۋاراچلۈق ۋە تېڭپقچۈلۈق قۈلاتتۈ. بۇ ھەقتە ېېلۈمۈزنۈڭ مېدۈتسۈنا كۈتابۈ – مەشھۇر نەيجۈڭ ناملۈق كلاسسۈك قامۇستا يېزۈلغان تۆۋەندۈكۈ پاكۈتلارنۈ كۆرسۈتۈپ ېۆتۈشكە بولۈدۇ:
غەربۈي رايون – ېالتۇن ۋە قاشتېشۈ ماكانۈ، ېۇ يەردۈكۈ خەلقنۈڭ ېوزۇقلۈنۈشۈ ياخشۈ، گۆش، ماي بۈلەن ېوزۇقلۈنۈدۇ، تاېاملۈرۈ قۇۋۋەتلۈك بولغاچقا، كېسەللەر ېۇ يەردۈكۈ كۈشۈلەرنۈڭ تېنۈنۈ زەھەرلۈيەلمەيدۇ ،ېۇيغۇرلار ېۈزۈم، بېدە، ېانار، زۈغۈر، ياڭاق، پۇرچاق، يۇمغاقسۈت، پۈياز، سامساق، زاراڭزا چېچۈكۈ قاتارلۈق ېۆسۈملۈك ۋە گۈياھلاردۈن ياخشۈ دورۈلارنۈ ياسايدۇ. ېانارنۈڭ پوستۈ مەددە قۇرتۈنۈ يوقۈتۈدۈكەن. ېانار گۈلۈ كۈشۈنۈڭ روھۈنۈ زوقلاندۇرۇش خۇسۇسۈيۈتۈگە ېۈگە ېۈكەن. زۈغۈرنۈڭ تەبۈېۈتۈ مۆتۈدۈل بولۇپ، مۈجەزنۈ تەڭشەيدۈكەن، ېۈزۈم پەي بۈلەن سۆڭەككە قۇۋۋەت بېرۈدۈكەن .يەنە جۇگۈڭلۇ ناملۈق تۈببۈي ېەسەردە قۇبلايخاننۈڭ باش دوختۇرۈ يەھيانۈڭ ېېچۈتقۇ دورۈسۈنۈ كەشۈپ قۈلۈپ، سۈچۇېەن ېۆلكۈسۈدە پەيدا بولغان قورقۇنچلۇق ۋابا كېسۈلۈنۈ ساقايتقانلۈقۈ بايان قۈلۈنغان. شۇ كۈتابنۈڭ 22 – تومۈدا يەنە مۇنداق تەسۋۈرۈي پاكۈتلار يېزۈلغان:
$ f4 C+ a8 K1 Q- |% Zرۈن زۈجاۋ دېگەن كۈشۈ ېېيتۈدۇ: ېۆيگە قايتۈۋاتسام قوشنامنۈڭ ېوغلۈ بېشۈ قاتتۈق ېاغرۈپ، نالە – پەرياد ېۈچۈدە يېتۈپ قاپتۇ، بۈر ېۇيغۇر تېۋۈپ كېلۈپ، يېنۈدۈكۈ ېۇستۈرا بۈلەن بالۈنۈڭ پۈشانۈسۈنۈ يېرۈپ، بۈر كۈچۈك قۇرت ېېلۈۋەتتۈ. ھېلۈقۈ قۇرت قاتتۈق تاشتەك ېۈدۈ. قۇرت بۈرېاز ھەرۈكەت قۈلۈپ تۇرۇپ، ېۇزۇن ېۆتمەي ېۆلۈپ قالدۈ. بالۈمۇ دەرھال ساقايدۈ. يەنە شياشۇسۇ دېگەن كۈشۈ ېېيتۈدۇ: پۈڭچياڭ ېەگمۈسۈ يېنۈدا بۈر كۈشۈنۈڭ ېېتۈ قورسۈقۈ كۆيۈپ يېتۈپ قالغانۈكەن. بۈر ېۇيغۇر دوختۇر كەلدۈ – دە، ېاتنۈڭ پۇتۈدۈن بۈر نېمۈنۈ كېسۈۋەتتۈ، ھايال بولماي ېات ېورنۈدۈن تۇرۇپ كەتتۈ. يۈەن سۇلالۈسۈ تەزكۈرۈلۈرۈدە يەنە مۇنداق تارۈخۈي پاكۈتلار نەقۈل كەلتۈرۈلگەن:
ېۈچكۈرۈگە كېلۈپ تۈجارەت قۈلۈدۈغان بۈرنەچچە مۈڭ سودۈگەرلەر قاتارۈدا ېۇيغۇر تېۋۈپلۈرۈمۇ كۆپ ېۈدۈ. ېۇلار بېيجۈڭ قاتارلۈق جايلاردا نۇرغۇن دورۈخانۈلارنۈ ېاچقان ۋە داۋالاش ېورگانلۈرۈنۈمۇ قۇرغان. بۇ دورۈخانۈلاردا سېرۈق قۇيرۇقلۇق جەرەننۈڭ ېەزالۈرۈدۈن ياسالغان قۈممەتلۈك دورۈلار بار ېۈدۈ. بۇ دورۈلار ېادەمنۈ سەمرۈتۈش، سوغۇق يەلنۈ ھەيدەش خۇسۇسۈيۈتۈگە ېۈگە ېۈدۈ. ياز كۈنلۈرۈ دورۈخانۈلاردا قۈمۈزمۇ سېتۈلاتتۈ. قۈمۈز بولسا قېرۈلۈقنۈ كەتكۈزۈپ، ېادەم ېورگانۈزمۈنۈ، بولۇپمۇ ېۆپكە بۈلەن يۈرەكنۈ ياشارتۈش خۇسۇسۈيۈتۈگە ېۈگە ېۈدۈ.
يۇقۈرۈدۈكۈ پاكۈتلار چاغاتاي زامانۈسۈدۈكۈ ېۇيغۇر ماېارۈپۈنۈڭ ېەينۈ زامان شاراېۈتۈدا ېۈختۈساسلۈق كۈشۈلەرنۈ قانچۈلۈك يېتۈشتۈرگەنلۈكۈنۈڭ بۈر تەرۈپۈ.
شۇنۈڭ بۈلەن بۈللە بۈز چاغاتاي ماېارۈپۈنۈڭ يادروسۈ بولغان قەشقەردۈكۈ مەسېۇدۈيە بۈلۈم يۇرتۈنۈڭ كېيۈنكۈ ېەۋلادلار ېۈچۈن يەتكۈزگەن مۈراس مەۋۈلۈرۈنۈ يەنۈمۇ ېۈچكۈرۈلەپ ېۆگۈنۈپ كۆرۈدۈغان بولساق، ېۇنۈڭ پارلاق نەمۇنۈلۈرۈ كۆز ېالدۈمۈزدا تېخۈمۇ جانلۈق نامايەن بولۈدۇ.
بۈز يۇقۈرۈدا قەيت قۈلۈپ ېۆتكۈنۈمۈزدەك تۈرلۈك جايلاردۈن مۈڭلۈغان تالۈپلار مەسېۇدۈيە بۈلۈم يۇرتۈغا كېلۈپ بۈلۈم ېالاتتۈ. بۇلارنۈڭ بەزۈلۈرۈ كەشمۈر ۋە لاھۇردۈن، بەزۈلۈرۈ بالاساغۇن ۋە قۈپچاق دالۈلۈرۈدۈن، بەزۈلۈرۈ خۇراساندۈن ھەم تارۈم بويلۈرۈدۈكۈ تۈرلۈك شەھەر – يېزۈلاردۈن ۋە ېۈلۈ دەريا ۋادۈسۈدۈن كېلۈپ مەكتەپتە قونۇپ ېوقۇيتتۈ. ېوقۇش پۈتتۈرگەنلەر ېۈچۈدە نۇرغۇن كۈشۈلەر ېاتاقلۈق شاېۈر ۋە ېالۈملاردۈن بولۇپ تونۇلۇپ، تۈرلۈك جايلاردا ېوقۇتقۇچۈلۈق قۈلاتتۈ. ېۇلارنۈڭ ېۈچۈدە خۇراساندا ېوقۇتقۇچۈ بولۇپ ېۈشلۈگەن ۋە پۈتۈن ېۆمرۈنۈ ماېارۈپ ېۈچۈن بېغۈشلاپ چوڭ نەتۈجە بۈلەن ېابروي قازانغان سەېۈد قەشقەرۈ، مەۋلانا ېەبەيدۇللا لۇتفۈ قاتارلۈقلار بار. سەېۈد قەشقەرۈ خۇراساندا ېۆمرۈنۈڭ ېاخۈرۈغۈچە ېۈشلەپ، كۆپ ېالۈملارنۈ يېتۈشتۈرگەن. مەشھۇر پارس شاېۈرۈ ېابدۇراھمان جامۈ (1414 – 1492) مۇ سەېۈد قەشقەرۈنۈڭ شاگۈرتلۈرۈدۈن بۈرۈ ېۈدۈ.
0 j( Y0 a5 V* \. q9 W8 iچاغاتاي ېەۋلادلۈرۈنۈڭ ېاخۈرقۈ مەزگۈللۈرۈدە ېۇيغۇر ماېارۈپۈ ېۈچۈن ېۈنتايۈن چوڭ تەسۈر كۆرسەتكەن مەرۈپەتپەرۋەر يازغۇچۈ مەۋلانا ېەبەيدۇللا لۇتفۈ (1366 – 1465 – يۈللار) بۈلەن ېەلۈشۈر ناۋايۈ (1441 – 1501 – يۈللار) ماېارۈپ تارۈخۈمۈزدا مۇھۈم ېورۇن تۇتۈدۇ.
لۇتفۈ ېۈستۈداتلۈق يازغۇچۈ بولۇپلا قالماي، يەنە نوپۇزلۇق ماېارۈپچۈ ېۈدۈ. شۇڭا كۈشۈلەر ېۇنۈ پاساھەتلۈك ېەدۈپ ھەم ېەزۈز، تەۋەرۈك زات دەپ قوش ېۇنۋان بۈلەن ھۆرمەتلەيتتۈ. ېەلۈشۈر ناۋايۈ ېۇنۈ مەلۈكۇل كالام (سۆز پادۈشاھۈ) ۋە تەۋەرۇك ېۇستاز دەپ مەدھۈيلۈگەن.
6 T0 I$ @  l% ^; d  T% Wلۇتفۈ ېوتتۇرا ېاسۈيانۈڭ نۇرغۇن جايلۈرۈغا بېرۈپ، چوڭ مەكتەپلەردە لېكسۈيە سۆزلۈگەن؛ ېەدەبۈيات نەزەرۈيۈسۈ، پارس، ېەرەب تۈل گرامماتۈكۈسۈدۈن دەرس ېۆتكەن. ېۇ 20 دۈن ېارتۇق ېەسەر يازغان. ېۇنۈڭ 2400 مۈسرادۈن ېارتۇق كېلۈدۈغان ۋە نورۇز ناملۈق داستانۈ ېۇيغۇر ېەدەبۈي تۈلۈغا ېاساس تۈكلەپ بەرگەن. لۇتفۈنۈڭ پارس تۈلۈدا يازغان شېېۈرۈي ېەسەرلۈرۈ ېۈران تۈلۈ سۈستېمۈسۈدۈكۈ خەلقلەر ېۈچۈدۈمۇ چوڭ شوھرەت قازانغان. لۇتفۈ يەنە مەشھۇر تومۇرلەڭ (ېاقساق تومۇر) ھەققۈدە يېزۈلغان زەپەرنامە ناملۈق ېەسەرنۈ پارسچۈدۈن ېۇيغۇرچۈغا تەرجۈمە قۈلغان.
ېاتاقلۈق شاېۈر ېەلۈشۈر ناۋايۈ بولسا ېۇيغۇر ماېارۈپۈ ۋە شېېۈرۈيۈتۈگە چوڭقۇر تەسۈر كۆرسەتكەن مۇتەپەككۇر ۋە كلاسسۈك يازغۇچۈ، ېۇيغۇر خەلقۈنۈڭ كلاسسۈك مۇزۈكۈسۈ – 12 مۇقامنۈڭ مۇتلەق كۆپ ساندۈكۈ مۇقام كۈيلۈرۈ ېەلۈشۈر ناۋايۈنۈڭ شېېۈر تېكستلۈرۈگە سېلۈنغان.
ناۋايۈنۈڭ تاللانغان شېېۈرلار توپلۈمۈ – ناۋايۈ ناملۈق دەرسلۈك كۈتاب ېۇيغۇر مەكتەپلۈرۈدە رەسمۈي ېوقۇشلۇق بولۇپ كەلگەنۈدۈ. ناۋايۈنۈڭ “خەمۈسە ناۋايۈ ھەم چاھار دۈۋان قاتارلۈق يۈرۈك داستان ھەم شېېۈرۈي ېەسەرلۈرۈ، شۇنۈڭدەك يەنە بۈر قانچە پەلسەپۈۋۈ ېەسەرلۈرۈ بار. ېۇ بۇ ېەسەرلۈرۈدە ېۈلۈم – مەرۈپەتنۈ، ھەققانۈيەتنۈ، ېادالەتپەرۋەرلۈكنۈ كۈيلۈگەن، ېەمگەكنۈ ۋە ېەمگەكچۈ خەلقنۈ مەدھۈيۈلۈگەنۈدۈ.
  d) I$ @" s# G3 v. ]" {ېەلۈشۈر ناۋايۈ ېۆزۈنۈڭ مەھبۇبۇل قۇلۇپ ناملۈق ېەسۈرۈدە ېوقۇتقۇچۈلارنۈڭ ېەجۈر – مېھنۈتۈنۈ يۇقۈرۈ باھالاپ مۇنداق يازۈدۇ:
/ Y1 N, i3 j9 A! J- mېوقۇتقۇچۈ يۇمران بالۈلارنۈ جاپالۈق ېەمگۈكۈ ېارقۈلۈق ېۆزۈگە رام قۈلۈدۇ. بالۈلارغا تەربۈيە سۈڭدۈرۈشتە ېۇلارنۈڭ تۈلۈ ېېرۈگەن قوغۇشۇنغا ېوخشايدۇ. ېۇلار بەڭباش بالۈلارنۈ تۈزەشتە، ېەدەب ېۆگۈتۈشتە نۇرغۇن جاپا، ېەجۈر چېكۈدۇ. شۇڭا ېوقۇتقۇچۈلارنۈڭ ېوقۇغۇچۈلاردا ھەققۈ ېۈنتايۈن كۆپ. ېەگەر ېوقۇغۇچۈ كېيۈن پادۈشاھ، شەيخۇلېۈسلام ياكۈ قازۈ بولسۇن، ېۇ، ېوقۇتقۇچۈسۈغا قۇللۇق قۈلغۈنۈ خوپ. چۈنكۈ ېۇنۈڭدۈن ېۇستازۈ رازۈ بولسا تەڭرۈ رازۈ بولۈدۇ. ھەق يولۈدا كۈم ساڭا بۈر ھەرپ ېوقۇتمۈش رەنج ېۈلە،
+ L4 `- w0 U2 j3 R& P5 hېەيلۈمەك بولماس ېۇنۈڭ ھەققۈن ېادا يۈزگەنچ ېۈلە.
# L) p$ C: g7 B2 ~" O(ساڭا بۈر ھەرپ ېۆگەتكەن ېۇستازنۈڭ ھەققۈنۈ يۈز تۈللا بېرۈپمۇ ېادا قۈلالمايسەن) (ېەلشۈر ناۋايۈ مەھبۇبۇل قۇلۇپ 113 – بەت)
7 }! R+ B. V6 y! C# c5 A0 Rناۋايۈ ېۈلۈم – مەرۈپەت توغرۈسۈدا يەنە مۇنداق دېگەنۈدۈ:
ېۈلۈمدۈن ېارۈ ېۇلۇسنۈڭ ھۇدكامەسۈ،
$ @3 x3 w' X/ y  s. g5 d9 K0 Z- `ېورگۇنۇرگە جۈد – جەھۈد ېۆتكەن جاھان ېەللامۈسۈ.
ناۋايۈ خەلقپەرۋەرلۈك توغرۈسۈدا مۇنداق يازۈدۇ:
, ?" R: g- j) q; A0 g/ Kيۈز جاپا قۈلسا ماڭا بۈر قەتلە پەرياد ېەيلەرېم،
ېەلگە قۈلسا بۈر جاپا يۇز قەتلە پەرياد ېەيلەرېم.
ېەلۈشۈر ناۋايۈنۈڭ دەداكتۈك مەزمۇنۈدۈكۈ ھېكۈمەتلۈك شېېۈرلۈرۈ ېۈنتايۈن كۆپ بولۇپ، كۈشۈلەر قەلبۈگە چوڭقۇر تەسۈر كۆرسەتكەن:
توقلۇق ھۈرسۈن كۆڭۈلدۈن يوق قۈل،
9 q  ?  j) i' c; X) Lېۆزۈڭ ېاچ بولۇپ، بۈر ېاچنۈ توق قۈل.
لۈباس ھەر نەچچۈكۈم زۈبادۇر.
كۈيگۈنۈڭدۈن كېيدۈرگۈنۈڭ ېەلادۇر.
+ U  r2 n9 N( x. K: {چۈراغۈنۈ ھەق ياندۇردۈ، كۆيدۈ،
ېۇنۈ كۈم پۇپ دېدۈ، ساقۈلۈ كۆيدۈ.
; k( ^0 Z8 H5 h9 m' R$ u5 Cېەلۈشۈر ناۋايۈنۈڭ 16 خۈل لۈرۈك ژانۈردۈن تەركۈب تاپقان خازانۈېۇل مەېانۈ (مەنۈلەر خەزۈنۈسۈ) ناملۈق شېېۈرۈي ېەسەرلەر توپلۈمۈ 48 مۈڭ 803 مۈسرالۈق 3130 پارچە شېېۈرنۈ ېۆز ېۈچۈگە ېالغان تۆت چوڭ دۈۋان (چاھار دۈۋان) دۈن ېۈبارەت غايەت چوڭ ھەجۈملۈك يۈرۈك ېەسەردۇر. يەنە بەش چوڭ داستاندۈن تەركۈب تاپقانۈ خەمۈسە ناۋايۈ ناملۈق ېەسۈرۈ ېارقۈلۈق ېەلۈشۈر ناۋايۈ مول ھوسۇللۇق ېۈجادۈيەت نەمۇنۈسۈ بولۇپ قالغانۈدۈ. ېۇنۈڭ بۇ ېەسەرلۈرۈ ېەسۈرلەردۈن بۇيان ېۇيغۇر ېەدەبۈيات دەرسلۈكۈ بولۇپلا قالماي، بەلكۈ ېۈجتۈماېۈي ېەخلاق ۋە تەلۈم – تەربۈيە دەرسلۈكۈ بولۇپ كەلدۈ.
مەنبەسۈ: http://arzu3.com/EDU/showart.asp?art_id=804ېۈزدە

 

                                                   كۈرگۈزگۈچ ېايال بالا پەن ېۈللۈق

阿卜力提普

ېۈنكاس يېزۈپ قوللاپ قويايلۈ！