ئابدۇللا خاراباتىنىڭ غەزەللىرى

huxhuy

ئابدۇللا خاراباتىنىڭ غەزەللىرى

شائىر مۇھەممەدبىننى ئابدۇللا خاراباتى ( مىلادىيە 1638 - 1730 ) ئاقسۇ ناھىيىسى ، ئېگەرچى يېزىسى چوغتال كەنتىدىن بولۇپ ، يەكەن خانلىقىنىڭ ئاخىرى، خوجىلار زامانىسىنىڭ ئالدىنقى باسقۇچىدا ياشىغان .
مۇھەممەدنىڭ ئاتا - ئانىسى ئۇنى داۋاملىق ئوقۇتۇشقا كۆپ كۈچ چىقارغان. ئۇ ئاقسۇ، قەشقەر، بۇخارا قاتارلىق ئوتتۇرا ۋە ئالىي دەرىجىلىك مەكتەپ-مەدرىسلەردە بىلىم تەھسىل قىلىپ ، ئۇيغۇر ، جۈملىدىن شەرق مۇسۇلمان ئەللىرى ئەدەبىياتى ، پەلسەپە ، مەنتىق ، فىقھى قاتارلىق ئىلىملەرنى پۇختا ئۆزلەشتۈرگەن. ئۆز يۇرتىغا كەلگەندىن كېيىن ئىماملىق ۋە مۇددەرىسلىك بىلەن شۇغۇللانغان .
    مۇھەممەدنىڭ ئىجادىي تەپەككۈر قىلىش ئىقتىدارى بۇخارادا ئوقۇپ تۇرغان چاغلىرىدا سېزىلىشكە باشلىغان. ئۇ ، ئۇ يەردە فىقھى ، ئىسلام پەلسەپىسىگە دائىر يىرىك مۇنازىرىلەرگە قاتنىشىپ ، مەكتەپداش تالىپلار ۋە مۇددەرىسلەر ئارىسىدا بەلگىلىك تەسىر پەيدا قىلغان. ئۆز يۇرتىغا قايتىپ كەلگەندىن كېيىن، بىر تەرەپتىن دىنىي، ئىجتىمائىي پائالىيەتلەر بىلەن ، يەنە بىر تەرەپتىن ئىلمىي - ئىجادىي پائالىيەتلەر بىلەن شۇغۇللىنىدۇ . ئۇنىڭدىن ئېسىل ئەخلاقىي پەزىلەت، تولغان ئەقىل - پاراسەت يۇرتداشلىرى ئارىسىدا كۈچلۈك تەسىر قوزغايدۇ . ئىناۋىتى يۇقۇرلاپ ، كىشىلەرگە چوڭقۇر ھۆرمەت ۋە ئىخلاس قىلىدىغان مۆتىۋەر زاتقا ئايلىنىدۇ . دانىشمەن ئالىم سۈپىتىدە ئىززەتلىنىدۇ . ئۇ ۋاپات بولغاندىن كېيىن ، ئالىمنى ئالاھىدە ئۇلۇغلاپ " ھاجى خاراباتى" مەقبەرىسى ۋە خانىقاسىنى تىكلەيدۇ . ئالىمنىڭ خانىقاسى ئۆلىما - تالىپلار ، ئىلىمخۇمار كىشىلەر توپلىنىپ مۇنازىرە ، مۇتالىئە ئېلىپ بارىدىغان ، ئىلمىي ئۇتۇقلىرىنى كۆرەك قىلىدىغان بىر ئىلىم دەرگاھىغا ئايلىنىدۇ .
مۇھەممەد " خاراباتى" تەخەللۇسى بىلەن ئىجادىيەت ئېلىپ بارغان . ئۇنىڭ شېئىرلىرى «كوللىيات مەسنەۋى خاراباتى»، «مەسنەۋى خاراباتى» نامىدا توپلام قىلىنغان . ئالدىنقىسى 13 مىڭ مىسرا ھەجمىدە بولۇپ ، شائىر 88 ياشقا تولغاندا توپلام قىلىنغان . تۆۋەندە بىز « كوللىيات مەسنەۋى خاراباتى» نىڭ مەزمۇنلىرى بىلەن تۇنۇشۇپ چىقايلى :

«كوللىيات مەسنەۋى خاراباتى» نىڭ مەزمۇنى :
«كوللىيات مەسنەۋى خاراباتى» رېئالىزىملىق ۋە خەلقچىللىق روھقا باي ئەسەر ، رېئالىزىمچى شائىر خاراباتى ھېچنېمىدىن قورقمايدىغان جاسارەت بىلەن ئۇ جەمىيەتنىڭ رەزىل قىياپىتىنى تۆۋەندىكى قۇرلاردا مۇنداق سۈرەتلەپ بەرگەن :

ئەي بۇرادەر بۇ جاھان زىندان ساڭا ،
بولماغىل زىنھارى شاد خەندان ساڭا .

خاھ غەنىيۇ ، خاھ گادايۇ شاھ ھەممە ،
خاھ شەيخۇ ، ئىاھ سوفىيۇ ، موللا ھەممە .

خاھى قازى ، مۇفتى ، خاھى مۇھتەسىپ ،
ئىستەمىس ھەرگىز ھالالدىن نەسىپ .

بىر - بىرلىرىنى ھەممە قەسىدەدۇر ،
تىغ زەھەر ئالۇد دەستىدەدۇر .

تۈن - كۈن ئوغلى ئاتاغە مۇددەئىي ،
ھەم قىساس دوختەر ئاتاغە مۇددەئىي .

ھېچكىم قورقماس كىشى ھەققىدىن ،
يادىغا كەلمەيدۇ ھەقنى قەھرىدىن .

كىم بىرادەر ھەققىدىن يەردا ئىچەر ،
ئول كىشىنىڭ كۆڭلىدىن گۆھەر كۆچەر .

ھېچكىم يوقدۇركى غەيباتدىن يىراق ،
ھەم بىراۋ شىركۇ ئاداۋەتتىن يىراق .

ھېچكىمدە يوق دۇرۇر بىر پاكى ھەلق ،
بارچەنى ئالۇدەدۇر ناپاكى ھەلق .

ھېچكىمدە يوق دۇرۇر شەرمۇ ھايا ،
ھېچكىم بولمەس بىر - بىرىدىن رىزا .

ھېچكىمدە يوق دۇرۇر شەرمى ھايا ،
بىر - بىرلەرىغە قىلۇر جەۋرۇ جاپا .

خالى ئەرمەس ھېچكىم ۋەسۋاسىدىن ،
پاك ئەرمەس كۆولى ھەم ئىەنناسىدىن .

كىمدۇر بۇ ئالەم ئارا دىۋسىز كىشى ،
ھەرنە مەشغۇلاتى ئول دىۋنى ئىشى .

بۇ زامان قاچماس ھارامدىن ھېچكىم ،
ئادىمىغە بۇ دۇرۇر ئەيىب ئەزم .!

( "مەسنەۋى خاراباتى " قەشقەر ئۇيغۇر نەشرىياتى ، 1986 - يىل نەشرى ، ئۇيغۇرچە ، 245 - 247 - بەت )

سېنىڭ ئەمرىڭ قويۇپ بولدۇم تىبەكار،
تىلىم ئىسيان بولدۇم گۇنەكار .

ئەگەرچە مەندە بولسا كوھى ئىسيان ،
ساڭا بولماس ئېنىڭدىن زەررە نۇقسان .

پادىشاھا تۈنۈ كۈن دەرماندەمەن ،
فىسىق ئېلە ھەم جۈرمىلە ئىسياندەمەن .

پادىشاھا مۈشكۈلۈم ئاسان ساڭا ،
مەندە ئىسيان بولسە نۇقسان ساڭا .

قىلماغاچ ئادەمنى شەيتاندىن جۇدا ،
تۈنۈ كۈن بولمايدۇ ئىسياندىن جۇدا

دەپ يازىدۇ . ( «مەسنەۋى خاراباتى»دىن )
شائىر ئىلىم - مەرىپەت توغرىسىدا يەنە مۇنداق يازىدۇ :

بولمىسا ھەركىمدە ئىلمۇ - مەئرەفەت ،
قويسا ھەر سارى قەدەم بولغاي غەلەت .

ئېيتاي ئەي تالىپ ساڭا چەندان سۇخەن ،
مەئىرەفەتسىز جىسىمدۇر جانسىز بەدەن .

كىمدە بولسا مەئىرەفەت ئىنسان تۇرۇر ،
بارچە مۈشكۈللەر ئاڭا ئاسان تۇرۇر .

تاپمىغى ھەركىم ئۇنى ئاسان ئېمەس ،
ئىچمىسە ھەركىم ئۇنى ئىنسان ئېمەس .

ھېچ لەززەت ئىلىمدىن خۇشتەر ئېمەس ،
ئىلىمسىزلەرنى خەلق ئارا بىھتەر ئېمەس .

ئىلىم بىرلە سەير ئېتەر ئەرشۇ - ئەلا ،
ھەم فەلەك ھەم يەرۇ ھەم تەھتە سارا .

ئەي قاياشىم ، ئىستە ئالىم سۆھبەتىن ،
جانۇ - كۆڭلۈڭ بىرلە قىلغىل خىزمەتىن .

ھەر دىيارنىڭ چاراغى ئالىمى ،
ھەر قارا تۈننىڭكى ماھى ئالىمى .

ھەر دىيارنىڭكى باغى ئالىمى ،
ھەر دىيارىنىڭكى شاھى ئالىمى .

«كوللىيات مەسنەۋى خاراباتى» نىڭ قوليازما ۋە تاش باسما ھالەتتىكى بىر قانچە نۇسخىسى دەۋرىمىزگىچە يېتىپ كەلگەن بولۇپ، بۇلاردىن مىلادىيە 1822-يىلى ئاقسۇلۇق كاتىپ موللا مۇھەممەد خوجا بىننى موللا توختى سوپى ئاخۇن تەرىپىدىن كۆچۈرۈلۈپ، ھازىر ئاقسۇ ئونسۇ ناھىيىلىك مەدەنىيەت يۇرتىدا ساقلىنىۋاتقان قوليازما نۇسخىسىنى ، مىلادىيە 1909 - يىلى تاشكەنت ئارىپجانوپ مەتبەسىدە بېسىلىپ ، ھازىر شىنجاڭ ئونۋېرسېتىتى كۈتۈپخانىسىدا ساقلىنىۋاتقان نۇسخىسىنى يەنە تەخمىنەن مىلادىيە 19 - ئەسىرنىڭ ئاخىرى 20 - ئەسىرنىڭ باشلىرىدا تاشكەنت "غۇلامىيە" مەتبەسىدە بېسىلىپ ، ھازىر مەركىزىي مىللەتلەر نەشرىياتىدا ساقلىنىۋاتقان نۇسخىسىنى كۆرسىتىشى مۇمكىن .