ئامېرىكىلىقلار تازىلىققا ناھايىتى ئەھمىيەت بېرىدۇ، ئۆيلىرىنىڭ دېرىزە-ئەينەكلىرىنى پاكىز سۈرتىش بىلەن بىرگە، ھويلا-ئاراملىرىدىكى ئوتلاقلارنىمۇ تەكشى قىرقىپ تۇرىدۇ، ئۇنىڭ ئۈستىگە كوچىلارمۇ شۇنداق پاكىز. ئەمما،ئامېرىكىدىكى بىرقىسىم جۇڭگولىقلار ياكى جۇڭگولىق ساياھەتچىلەر ناچار ئادىتىنى تاشلىماي،ئۇدۇل كەلگەن جايغا تۈكۈرۈپ، نەرسىلەرنى ئۇدۇل كەلگەن جايغا تاشلاپ جۇڭگولىقلارنىڭ ئوبىرازىغا تەسىر يەتكۈزمەكتە، شۇنداقلا سالامەتلىككە پايدىسىز تەسىرلەرنى پەيدا قىلماقتا. سارىس كېسىلى يامرىغان مۇشۇنداق ۋەزىيەتتە، تازىلىققا ئەھمىيەت بەرمەيدىغان بۇنداق ناچار ئادەتلەر ئۈستىدە قايتا ئويلۇنىش زۆرۈر.

            جۇڭگوچە رېستۇرانلار ئالدىدا تۈكۈرۈك يۇقۇلىرى ۋە سېغىز تاشلاندۇقلىرى
                                  ماڭدامدا كۆزگە چېلىقىپ تۇرىدۇ
  ئامېرىكىدا ئۇدۇل كەلگەنلا يەرگە تۈكۈرۈشنى مەنئىي قىلىش ھەققىدە مەخسۇس بەلگىلىمە يوق، كوچىلاردىمۇ«خالىغانچە تۈكۈرگەنلەرگە جەرىمانە قويۇلىدۇ» دېگەن خەتلەر يېزىلغان ئاگاھلاندۇرۇش تاختىلىرىنى كۆرگىلى بولمايدۇ، بىلىكىگە قىزىل بەلگە تاقىۋالغان بوۋاي-مومايلارنى ئۇچۇرىتىش تېخىمۇ مۈمكىن ئەمەس، بىراق ئامېرىكىلىقلاردىن قالايمىقان تۈكۈرىدىغان، نەرسە تاشلايدىغانلار ناھايىتى ئاز، چۈنكى تازىلىققا ئەھمىيەت بېرىش ئادىتى ئۇلارنىڭ قان-قېنىغا سىڭىپ كەتكەن. دۆلىتىمىزدە،ئالىي دەرىجىلىك پىكاپلاردا ئولتۇرغانلارنىڭ پىكاپنىڭ دېرىزىسىنى ئېچىپ چوڭ يولغا ھېچنىمە كۆرمىگەندەك تۈكۈرۈپ قويۇپ يولىغا راۋان بولىدىغان ئەھۋاللارنى كۈندە ئۇچۇرتىش مۈمكىن.
  دەل مۇشۇ خىلدىكى قېرىنداشلىرىمىز تازىلىققا ئەھمىيەت بېرىدىغان ياخشى ئەخلاق-پەزىلەتنى يېتىلدۈرۈش ئۇياقتا تۇرسۇن،ئەكىسچە قالايمىقان تۈكۈرىدىغان، نەرسە تاشلايدىغان «ئەنئەنە»نى چەت ئەللەرگە ئېلىپ چىقماقتا. ئامېرىكىنىڭ كوچىللىرى،باغچىللىرىدا جۇڭگولىق ساياھەتچىلەرنىڭ قولىدىكى تاماكا قالدۇقى ياكى مىۋە شۆپىكى قاتارلىقلارنى خالىغان جايغا تاشلاۋاتقانلىقىنى دائىم كۆرگىلى بولىدۇ،بەزىدە تېخى ئۇدۇل كەلگەن جايغا شالاققىدە تۈكۈرۈپ قويىدۇ. سەل ئەيمەنگەنلىرى تۈكۈرۈكىنى ئاغزىدا ساقلاپ تۇرۇپ، ئەتىراپىدا ئادەم يوق چاغدا تۈكۈرۈۋېتىدۇ. خيۇستوندىكى كۆپ قىسىم جۇڭگوچە رېستۇرانلارنىڭ ئىشىكى ئالدىدىكى تۈكۈرۈك يۇقىلىرى ۋە سېغىز تاشلاندۇقلىرى كۆزگە چېلىقىپ تۇرىدۇ.خەۋەرلەرگە قارىغاندا، جۇڭگولىق ساياھەتچىلەرنىڭ ئايىغى تەككەن جايلار ئەخلەتكە تولىدىكەن، گەرچە بۇ خەۋەر بىرئاز مۇبالىغىلەشتۈرۈۋېتىش بولسىمۇ،بىراق ھەرگىز ئويدۇرما ئەمەس.
                      جۇڭگولىق ئاتا-ئانىلار،خەلقئالەمنىڭ ئالدىدا بالىلارنىڭ
                                          ئىشتىنىنى يەشمەڭلار
  مەن دۆلەت ئىچىدە مۇخبىرلىق قىلىۋاتقان چېغىمدا، بىرقىسىم ئاتا-ئانىلارنىڭ ئاممىۋى ھاجەتخانا تاپالماي باغچە ياكى چوڭ كوچىلاردىلا بالىلارنى چوڭ-كىچىك تەرەت قىلدۇرۋاتقانلىقىنى كۆرگەنىدىم. كىشىنى ئويغا سالىدىغىنى شۇكى، ئۇلار بۇ ئادەتنى ئامېرىكىغىمۇ ئېلىپ چىقىپتۇ. ئاز ساندىكى جۇڭگولىق ئاتا-ئانىلار ياكى ساياھەتچىلەر خەلقئالەم ئالدىدا بالىلارنىڭ ئىشتىنىنى يېشىۋېرىدۇ. بۇنىڭغا روشەن سېلىشتۇرما بولغىنى شۇكى، مەن بىر قېتىم ئامېرىكىلىق بىر جۈپ ئەر-خوتۇننىڭ ئىتىنى يېتىلەپ سەيلە قىلىۋاتقاندا، ئىتىنىڭ چىچىپ قويغانلىقىنى، ھېلىقى ئەرنىڭ يانچۇقىدىن سۇلىياۋ خالتا چىقىرىپ ئىتىنىڭ مايىقىنى خالتىغا سېلىپ، ئون نەچچە مېتىر يىراقلىقتىكى ئەخلەت ساندۇقىغا تاشلىغانلىقىنى كۆرگەنىدىم.
  جۇڭگو ئىقتىسادىنىڭ ئۈزلىكسىز ئېشىشىغا ئەگىشىپ، ئامېرىكىغا ساياھەتكە كېلىدىغان جۇڭگولىقلارمۇ بارغانسېرى كۆپەيدى،جۇڭگولىقلارنىڭ ناچار ئىللەتلىرى ماڭا تېخىمۇ كۆپ ئۇچۇرايدىغان بولدى، ئالايلۇق، ئولتۇرغانلا جايىدا ئايىغىنى سېلىش ناچار ئىللىتى. مەيلى ئاممىۋى ئاپتوبۇسلاردا، مېھمانخانىنىڭ زالىدا، ھەشەمەتلىك مېھمانسارايلارنىڭ ئىچىدە بولسۇن، جۇڭگولىق ساياھەتچىلەر ئايىغىنى سېلىۋېتىدۇ ياكى باداشقان قۇرۇپ ئولتۇرىدۇ، ياكى پۇتىنى ئورۇندۇققا ئېلىۋالىدۇ، شۇنىڭ بىلەن بىرگە يۇقۇرى ئاۋازدا سۆزلەيدۇ.
  بۇلارغا سېلىشتۇرغاندا، ئامېرىكىلىق چوڭلار ياكى بالىلار بولسۇن ئاممىۋى تازىلىق ياكى ئىجىتمائىي ئەخلاققا ناھايىتى دىققەت قىلىدۇ. مەن بىر قېتىم ھاجەتخانىدا ئامېرىكىلىق بىر بالىنى ئۇچۇرتىپ قالدىم، ئۇ ھاجەت قىلىپ بولغاندىن كېيىن، سۇ چۈشۈرۈش قۇرۇلمىسىنىڭ بۇزۇلۇپ قالغانلىقىنى كۆرۈپ ئۇنى ئوڭلاۋاتاتتتى. ئۇنىڭ نەزىرىدە ھاجەت قىلىپ بولغاندىن كېيىن سۇ چۈشۈرمەسلىك باشقىلارغا ئاۋارىچىلىك كەلتۈرگەنلىك ھەم ئۆزىنىڭ قەدىر-قىممىتىنى چۈشۈرگەنلىك ھېسابلىناتتى.

                    ئۆزى ئىشلەتكەن چوكىدا باشقىلارغا قورۇما ئېلىپ بېرىش
                                    ئادىتىنى ئۆزگەرتىش كېرەك
  ئامېرىكىدا بارلىق تاۋارلارنىڭ ئۈستىگە ساقلىنىش ۋاقتى يېزىلغان، ساقلىنىش ۋاقتى توشۇشقا ئاز قالغان تاۋارلارنى باھاسىنى چۈشۈرۈپ ساتىدۇ. ساقلىنىش ۋاقتى توشقاندىن كېيىن، تاۋارلارنى تۆكۈۋېتىشكە رازىكى ھەرگىز ساتمايدۇ. مەن ئامېرىكىدىكى مەلۇم بىر ماگىزىندا تۆكۈۋېتىش ئالدىدا تۇرغان بىر دۆۋە چوڭ راكنى كۆرۈپ، مۈشۈككە بېرىمەن دېگەننى باھانە قىلىپ سېتىۋېلىشنى تەلەپ قىلدىم. بىراق دۇكان خادىمى:«بىز ھەرگىز ساتمايمىز، چۈنكى بۇنى مۈشۈك يېسىمۇ ئاغرىپ قالىدۇ» دەپ رەت كىلدى. چۈنكى ئۇلارنىڭ قارىشىچە، ۋاقتى ئۆتكەن يىمەكلىكنى ھايۋانلار يەپ ئاغرىپ قالسىمۇ ئۇلار مەسئۇل بولۇشى كېرەك. ئەمما، جۇڭگولىقلار بۇلار بىلەن ھېساپلىشىپ ئولتۇرمايدۇ، ۋاقتى ئۆتكەن يىمەكلىكلەر ئۇچۇراپ قالسا كۆپلەپ سېتىۋالىدۇ، ۋاقتى ئۆتۈشكە ئاز قالغان تۇخۇمنىڭ باھاسى ئادەتتىكى باھاسىنىڭ يېرىمىغىمۇ توغرا كەلمەيدۇ، بىر قىسىم جۇڭگولىقلارنىڭ نەزىرىدە، بۇ تاۋارلار يەنە يېرىم يىل تۇرۇپ قالسىمۇ ھېچنىمە بولمايدۇ. مۇشۇنداق بولغاچقا جۇڭگولىقلار ئاچقان ماگىزىنلاردا ۋاقتى ئۆتكەن يىمەكلىكلەرنى سېتىش ھادىسىلىرى دائىم يۈز بېرىپ تۇرماقتا، ئاشپۇزۇللاردا تازىلىققا ئەھمىيەت بەرمەسلىك مەسىلىسى تېخىمۇ ئېغىر. ئالايلۇق، سۈۋەرەك پەيدا بولۇش، ۋاقتى ئۆتكەن يىمەكلىكلەرنى ئىشلىتىش، توڭلىتىش گىرادۇسى ئۆلچەمگە يەتمەسلىك قاتارلىقلار. خيۇستوندىكى مەلۇم بىر يەرلىك تېلىۋىزىيە ئىستانسىسى قەرەللىك ھالدا تەكشۈرۈشتە لاياقەتسىز بولغان رېستۇرانلارنى ئاشكارىلايدۇ،جۇڭگولىقلارنىڭ رېستۇرانلىرى دائىم تېلىۋىزورلارغا چىقىپ تۇرىدۇ.
  جۇڭگولىقلارنىڭ يەنە بىر يامان ئادىتى، ئۆز چوكىسىدا باشقىلارنىڭ تەخسىسىگە قورۇما سېلىپ بېرىش، ئامېرىكىلىقلار بۇنى ياقتۇرمايدۇ، ئەمما كۆپ قىسىم كىشىلەر بۇنى چۈشەنمەي، بۇ خىل ناچار ئادىتىنى داۋاملاشتۇرماقتا، ئامېرىكىلىقلار بۇنى قانداقمۇ قوبۇل قىلسۇن؟

                  چوڭ كوچىنى كېسىپ ئۆتۈش، يۇقۇرى ئاۋازدا ۋارقىراپ
                        سېتىش ئىللەتلىرىنى قاچان ئۆزگەرتىمىز؟
  ئامېرىكىدا ئۇزۇن مەزگىل تۇرۇش جەريانىدا، ئامېرىكىلىقلارنىڭ دۇكانلىرى بىلەن جۇڭگولىقلارنىڭ دۇكانلىرىنىڭ پۈتۈنلەي ئوخشىمايدىغانلىقىنى ھېس قىلدىم. ئامېرىكىلىقلارنىڭ دۇكانلىرىنىڭ كۆپىنچە مۇھىتىنىڭ ئازادە، ھاۋاسىنىڭ ساپ ئىكەنلىكىنى، رەتلىك تىزىلغان تاۋارلارنىڭ كىشىگە ئۆزگىچە تۇيغۇ بېغىشلايدىغانلىقىنى ھېس قىلدىم، جۇڭگولىقلار كوچىسىدا بولسا ئەھۋال باشقىچە، مەيلى نيۇيورك ياكى لوس ئانژېلېستىكى جۇڭگولىقلار كوچىسىدا بولسۇن جامائەتنىڭ يېرىگە يايما يېيىۋالىدىغان، كوچىدىن خالىغانچە كېسىپ ئۆتۈشتەك قاتناش قائىدىسىگە خىلاپ ھادىسىلەر كۆزگە چېلىقىپ تۇرىدۇ، سېتىقچىلارنىڭ ئۈنلىك ئاۋازدا خېرىدار چاقىرىشلىرى ۋە باھا تالىشىشلىرى قۇلىقىڭىزغا ئاڭلىنىپ تۇرىدۇ. بۇ ھال ۋە مۇھىت كىشىگە خۇددى دۆلەت ئىچىدىكى مەلۇم بىر بازارغا كېلىپ قالغاندەك تۇيغۇ بېرىدۇ.
  خيۇستوندىكى جۇڭگولىقلار كوچىسىغا دائىم بېرىپ تۇرىمەن، ماگىزىنلاردىمۇ جۇڭگو تاۋارلىرى ناھايىتى تولۇق، بىراق شۇ جايدا تۇرۇپ ئۆزىڭىزنىڭ ئامېرىكىدا ئىكەنلىكىنى ھېس قىلالمايسىز، ئەتىراپىڭىزدىكى خەنزۇ يېزىقى ۋە جۇڭگولىقلارنىڭ تونۇش چىرايىدىن سىرىت، ماگىزىنلارنىڭ مۇھىتى ۋە كىشىلەرنىڭ يۈرۈش-تۇرىشىمۇ دۆلىتىمىزدىكىدىن قىلچە پەرىقلەنمەيدۇ، جۈملىدىن ئاۋازىنى قويۇۋېتىپ ۋارقىراش، قىستاڭچىلىق، غەيرىي پۇراق قاتارلىقلار. راستىنى ئېيتسام، ناۋادا قۇرسىقىمنى دېمىسەم جۇڭگولىقلارنىڭ دۇكانلىرىغا زادىلا بارغۇم يوق.

مەنبە:«تەرمىلەر» ژورنىلى.
ئاپتور: شاڭ جىڭ.
2008-03-19-12:10