بالىلار ئويۇنلىرى

Tursunniyaz

بالىلار ئويۇنلىرى
1 . تۆگى- تۆگىلەڭ
7- 8 بالا بوينىغا قاراپ، بىر-بىرىنىڭ ئارقا پىشىنى تۇتۇپ تىزىلىپ، تۆگە بولۇپ ئېڭىشىپ تۇرىدۇ. يەنە 7-8 بالا بىر- بىرىنىڭ قولىنى تۇتۇپ دۈگلەك بولۇپ تۇرىدۇ. تۆگە بولۇپ تىزىلغان بالىلار ئۆز سېپىنى بۇزماستىن دۈگلەك بولۇپ تۇرغان بالىلارنىڭ ئارىلىقلىرىدىن ئىڭىشىپ ئۆتىدۇ. شۇ چاغدا دۈگلەك بولۇپ تۇرغان بالىلار بىلەن تۆگە بولۇپ تۇرغان بالىلار ئوتتۇرسىدا قوشاق ئېيتىشىش باشلىنىدۇ.
8 m4 C  V* k) X9 @3 X' Qدۈگلەك بولۇپ تۇرغان بالىلار
قاتار- قاتار تۆگىلەر.
: {. X6 {, [* a% ^نەگە- نەگە ماڭدىڭلار؟
* V7 g1 H$ H% l, m* v0 |- J& H1 Fتۆگە بولۇپ ئۆتكەن بالىلار:
4 J  q. O9 v$ @تۇزغا- تۇزغا ماڭدۇق بىز.
دۈگلەك بولۇپ تۇرغان بالىلار:
تۇزۇڭ نەگە تۆكۈلدى؟
تۆگە بولۇپ ئۆتكەن بالىلار:
ئارا يولغا تۆكۈلدى.
دۈگلەك بولۇپ تۇرغان بالىلار:
تاسقاپ- تاسقاپ ئالساڭچۇ،
تاغىرىڭغا سالساڭچۇ!
تۆگە بولۇپ ئۆتكەن بالىلار:
تاغىرىمدا تۆشۈك بار.
ماراپ تۇرغان مۈشۈك بار
كېيىن ئىككى گۇرۇپپا ئالمىشىپ ئويۇننى داۋاملاشتۇرىدۇ

2 . ۋاللەي(گاگا-چۇك)
: N" Z! @- _* R5 s, J; }1 ]بۇ ئويۇننى ئوچۇقچىلىق يەردە ئىككى بالا ئوينايدۇ(بىر نەچچە بالائىككى گۇرۇپپا بولۇپ ئوينىسىمۇ بولىدۇ). ئۇلار بىر يەرنى ‹‹پللە›› قىلىپ ياساپ، ئىككى كىسەكنى قويىدۇ(ياكى كىچىك كاتەكچە ئۇيىدۇ)-دە، ئەتراپنى دۈگلەك قىلىپ جىجاپ قويىدۇ. ئاندىن بىر نەرسىنى شەرت قىلىپ قايسى ئۇتۇۋالسا ئويۇننى شۇ باشلايدۇ.
ئويۇن باشلىغۇچى كىسەكنىڭ(ياكى كاتەكچىنىڭ) ئۈستىگە بالىياغاچنى(چۇك نى) قويۇپ، ئانىياغاچ (گا)بىلەن ئاستىدىن كۆتىرىپ تۇرۇپ ئۇرىدۇ. قارشى تەرەپتىكى بالىلار بالىياغاچ چۈشىدىغان سەيناغا تارىلىپ تۇرۇپ، دوپپا ياكى شەپكىسى بىلەن بالىياغاچنى تۇتۇۋېلىشقا تىرىشىدۇ. ئەگەر بالىياغاچنى تۇتۇۋالسا، بالىياغاچ ئۇرغۇچىنىڭ نۆۋىتى كۆيۈپ كېتىدۇ-دە، بالىياغاچنى تۇتۇۋالغانلار ئويۇن باشلايدۇ. ئەگەر تۇتالمىسا بالىياغاچ نەگە چۈشسە، شۇ يەردە تۇرۇپ، بالىياغاچ بىلەن دۈگلەك ئىچىدىكى كىسەكنىڭ ئارىسىغا قويۇپ قويغان ئانىياغاچنى سوقىدۇ(كىسەكنى سوقسىمۇ بولىدۇ).سوقۇۋالسا بالىياغاچ ئۇرغۇچىنىڭ نۆۋىتى يەنە تۈگەيدۇ. ئەگەر سوقالمىسا بالىياغاچ ئۇرۇۋاتقان بالا بالاياغاچنى ئانىياغاچ بىلەن پۇچىلاپ تۇرۇپ ئۈچ قېتىم ئۇرىدۇ. بالىياغاچ ئۈچىنچى قېتىم ئۇرۇلغاندا (ئەگەر بالىياغاچنى پۇچىلاپ ئۇرالمىسىمۇ ئۇرغانغا ھىساپ). نەگە بېرىپ چۈشسە، قارشى تەرەپتىكى بالىلاردىن بىرى يوغان- يوغان چامداپ پەللىگە كەلگىچە سانايدۇ: بالىياغاچ ئۇرغۇچى تەرەپ بالىياغاچنى پەللىدىن يەنە يېڭىۋاشتىن ئۇرىدۇ. ئەگەر بۇ جەرياندا قارشى تەرەپ بالىياغاچنى تۇتۇۋالسا، بالىياغاچ ئۇرغۇچىنىڭ نۆۋىتى تۈگەپ، تاپقان سانىمۇ ‹‹كۆيىدۇ››. ئاندىن ئىككىنچى تەرەپ ئوينايدۇ. 500 قەدەمگە يەتكۈزسە، يەنە بىر تەرەپ ‹‹ئىشەك›› بولىدۇ. بۇ چاغدا ئۇتۇپ چىققان تەرەپ بالىياغاچنى پەللىدىن باشلاپ ئۇدا ئۈچ قېتىم ئۇرىدۇ.(بۇ چاغدا قارشى تەرەپ بالىياغاچنى توسىمايدۇ) بالىياغاچ ئۈچىنچى قېتىم نەگە بېرىپ چۈشسە، ‹‹ئىشەك›› بولغۇچى بالا شۇ يەردىن پەللىگە توختىماستىن‹‹ۋەللەي... ۋەللەي... ۋەللەي...›› دەپ توۋلاپ يۈگۈرەيدۇ. ئەگەر ئۇ بىرەر يەردە تىنىپ ئالسا، ئۇتۇۋالغۇچى بالا بالىياغاچنى يەنە كەينىگە ياندۇرۇپ بىر قېتىم ئۇرىدۇ. شۇنداق قىلىپ، قاچان ‹‹ۋىلى- ۋىلى ۋەللەي...›› دەپ تىنماي توۋلاپ پەللىگە يۈگۈرۈپ كېلەلىسە، ئاندىن ئويۇن تاماملىنىدۇ. بۇنىڭ باشقا ۋارىيانتلىرىمۇ كۆپ .كۆپچىلىكنىڭ بىلگەنلىرىنى ئايىماسلىقىنى ئۈمۈت قىلىمەن.
+ N/ q9 ^4 p3 i1 G7 `# F
/ W3 @/ Q$ `0 K/ R# ~- [3 . توپ ئويۇنى
بۇ ئويۇننى قىزلار ئوينايدۇ. تۆت بەش قىز توپنى نۆۋەتلىشىپ ئويناپ قوشاق ئېيتىدۇ. شەرت: توپنى قاچۇرماسلىق ھەمدە قوشاق ئېيتىشتا دۇدۇقلاپ قالماسلىق ، شۇنىڭ بىلەن بىرگە قوشاقنى توپنىڭ ئۆرلەپ چۈشىشىگە ماسلاشتۇرۇپ ئېيتىش كېرەك. توپ قولدىن چۈشۈپ كەتسە ياكى قوشاق ئېيتىشىشتا دۇدۇقلاپ قالسا، ئۇنىڭ ئورنىغا باشقا بىرى ئوينايدۇ. قوشىغى تۆۋەندىكىچە:
: `9 [# `# a. d* g) ?چىگىچى، بۇغدايچى،
: m8 w! x1 l8 c( u. kخەمىگى دۇغدايچى.
كېچىلەپ زۇۋانى قوي،
زۇۋىنىڭ قايسى قىز.
0 y; U5 W6 t& ~9 D% X6 D0 t
ئەڭ كىچىگى ۋوپا قىزى
. ?! N4 q( K, D0 S' Y. T8 O/ rۋوپانى ۋوپا دىمەڭلار،
4 h! s: r% {( K) kۋوپا يالغانچى بولار.
ۋوپادىن كۆر بوۋاڭنى تاپ،
! a# P+ U8 i2 u1 Rبوۋا بەك ياخشى بولۇر.
: s& X2 i8 S; ]  c; o" U% Bبوۋىنىڭ بىر تال تۈكى،
ئىشەككە ئاغامچا بولۇر.

......................

ئۇچۇپ چىقتىم ھاۋاغا،
3 h& S# N4 B0 R! V% `سەكرەپ چۈشتۈم دەرياغا.
( V% h& u0 B1 Y. o+ K* G  Vدەريا سۈيى قۇيالدى،
پاتمىچۇقلار بويالدى.

- O: e0 N5 R% z7 |+ L* nبىرىنىڭ ئېتى كۇچۇلا،
بىرىنىڭ ئېتى پۇچۇلا.
ئاپپاق ساقال بوۋىلار،
7 r( l1 G9 |1 h& r0 T/ Qقىلدى نەچچە توۋىلار...
........................
; p% v% P# Y" X& n) w7 f  a  nھاۋا- ھاۋا، ھاۋاچاق،
چاۋا تەردىم بىر قۇچاق.
+ K- w' P* j) `; l8 x) {4 f6 Eچاۋانى ئېلىپ قاچتى،
پاقا بىلەن قۇمۇچاق.

ئۆتۈگۈم دىستا ئۆتۈك،
مېڭىشىم تاراق- تۇرۇق.
' o8 G4 h' }1 aروزىنىڭ ئون بەشىدە.
7 U. d* W. m" i8 D" q, H& mچۈشتى غازاڭ شاراق-شۇرۇق.
6 j7 D- ?0 V6 W. z......................
7 b  Y2 l; o9 \  G3 ]& qيولدىشكامنىڭ بىر قىزى،
باسما كۆينەك كىيىپتۇ.
باسما كۆينەك كىيگەندە،
8 C0 Z# Y& b, }9 z1 y6 aھىلىمبەككە تېگىپتۇ.
# y' D  q6 P; H; q$ @$ x; _: Q
- N/ }* h, @4 O* r9 q% Hھىلىمبەككە تەككەندە،
6 l( b+ F) ?. c4 }9 p. z5 B3 y6 i# zئالتە بالا تۇغۇپتۇ،
, ?9 q9 O4 O; C0 a* kئالتە بالا بەرى پوق،
ئېيتاي دىسە لاتا يوق.
' ~! M7 W2 @9 j4 C3 D" W
0 I2 W* }6 }  U- P# qلاتا دىگەن ئۆگزىدە،
چىقاي دىسە شوتا يوق.
شوتا دىگەن دەرەختە،
+ n6 e3 y7 h# b! z$ Nكېسەي دىسە پالتا يوق.

; g" }) s' w: z+ wپالتا دىگەن بازاردا،
ئالي دىسە پۇلى يوق.
پۇل دىگەن ساندۇتا،
4 D  D0 u/ x& L: l  [ئاچاي دىسە ئاچقۇچ يوق.
0 @3 K' z# z% L4 L0 |, q
/ q! X- X. w* O" A( Nئاچقۇچكاملار ئۆلۈپتۇ،
: @2 p9 n" }/ d. mئاق مازارغا كۆمۈپتۇ.
ئاق مازارغا بىر دەمدە،
" [- a7 `% w- Dئاق تىكەنلەر ئۈنۈپتۇ...
يىغلايدىغان ئادەم يوق
% D; ?. [# Y2 Q$ v7 x: W% ]ئۆزى قوپۇپ يىغلاپتۇ...
.....................
+ l' z- R4 K! n6 m0 gقوشاق ئەنە شۇنداق داۋاملىشىۋېرىدۇ

4 . دوپپا تالىشىش
9 k; V& A! }; G1 }: }بالىلار ئىىككى گۇرۇپپىغا بۆلۈنۈپ سەپ بولۇپ تىزىلىدۇ-دە، رەت بويىچە ساناپ چىقىدۇ.بۇ چاغدا ھەر بىر بالا ئۆز نومۇرىنى يادلىۋېلىشى كېرەك. ئاندىن ئىىككى گۇرۇپپا بىرلىشىپ بىر چەمبەرەك ھاسىل قىلىپ ئولتۇرىدۇ. چەمبىرەكنىڭ ئوتتۇرىسىغا بىر دوپپا قويۇلىدۇ. بىر بالا رېپىر بولىدۇ. ئويۇن باشلىنىش بىلەن رېپىر بىر نومۇرنى، مەسىلەن: ‹‹5- نومۇر›› دەپ چاقىرىدۇ. بۇ چاغدا ھەر ئىككى گۇرۇپپىنىڭ 5- نومۇرلۇق ئەزالىرى دەرھال ئوتتۇرىغا يۈگۈرۈپ چىقىپ دوپپىنى تالىشىدۇ. بۇ چاغدا كۆپچىلىك چاۋاك چېلىپ ناخشا ئىېيتىدۇ. دوپپىنى ئالدىدا ئېلىۋالغان بالا دوپپىنى كۆتۈرۈپ چەمبەرنى ئايلىنىپ قاچىدۇ. دوپپىنى ئالالمىغان بالا ئۇنى قوغلايدۇ.
1 U4 ?# a6 H% d
+ R$ E  |$ z% J5.چامغۇر يۇلۇش ئويۇنى
* U) k  _9 Y0 [) L5 Eبالىلاردىن بىرى تۈۋرۈك ياكى بىر تۈپ دەرەخنى قۇچاقلاپ ئولتۇرىدۇ. قالغان بالىلار ئىۇنىڭ كەينىدە بىر بىرىنى قۇچاقلاپ ئولتۇرىدۇ. بالىلاردىن يەنە بىرى دېھقان بولۇپ ئەڭ كەينىدە ئولتۇرغان بالىنى قۇچاقلاپ (دېھقان چامغۇر يۇلغان پەدىدە) تارتىدۇ. ئىولتۇرغان بالا ئالدىدىكى بالىنى مەھكەم قۇچاقلاپ ئولتۇرۇۋالىدۇ. دېھقان بالا كۈچەپ تارتىدۇ. ئويۇن دېھقان بالا ئولتۇرغانلارنىڭ ھەممىنى تارتىپ ئىورنىدىن قوپۇرۇپ بولغىچە داۋاملىشىدۇ .

" ?$ C) x- \* _6 .يېرىلىڭ تېغىم
بالىلار بىر بىرىنىڭ قوللىرىدىن تۇتۇپ دۈگلەك بولۇپ ئولتۇرىدۇ. بىر بالا دۈگلەك ئىچىدە ‹‹ئانا›› بولۇپ يۈكۈنۈپ ئولتۇرىدۇ. يەنە بىر بالا دۈگلەكنى ئايلىنىپ قوشاق ئىېيتىدۇ:
يېرىلىڭ تېغىم، يېرىلىڭ،
مەن ئىانامنى كۆرۈۋالاي.
قۇچاقىغا باش قويۇپ،
دىدارىغا تويۇۋالاي...
بالا دۈگلەكنى ئايلىنىپ قوشاق ئىېيتقاچ ئوتتۇرىغا كىرىش ئۈچۈن يوچۇق ئىزلەيدۇ. دۈگلەك بولۇپ ئولتۇرغان بالىلار بولسا ئۇنىڭغا يوچۇق بەرمەيدۇ. ئويۇن بۇ بالا بىرەر يەردىن يوچۇق تېپىپ دۈگلەكنىڭ ئىوتتۇرسىدىكى ‹‹ئانا›› يېنىغا كىرىۋالغىچە داۋام قىلىدۇ.
شۇندىن كېيىن ، دەسلەپكى بالىغا يوچۇق بېرىپ قويغان يەردىكى ئىىككى بالىدىن بىرى دۈگلەك ئىچىدە ئانا بولۇپ ئولتۇرىدۇ. يەنە بىرى دۈگلەكنىڭ سىرتىدا ئىايلىنىپ ھېلىقى قوشاقنى ئىېيتىدۇ.
: t6 k3 I) \5 G& w  x% Nھەر قېتىم يېڭىلگەنلەر مەيدانغا چۈشىدۇ، ئويۇن شۇ يوسۇندا داۋاملىشىۋېرىدۇ

7.ئويۇن ئىسمى : مەرەم
بۇ ئويۇن ئادەتتە قاراڭغۇ چۈشۈشكە باشلىغاندىن تارتىپ ئوينىلىدۇ ، ئادەم سانى چەكلەنمەيدۇ .
7 v3 J7 f# Q, y" Eئالدى بىلەن بالىلار سان جەھەتتە تەڭ ھالدا ئىككى گۇرۇپپىغا بۆلۈنىدۇ ، ئاندىن شەرىتلىشىپ قايسى تەرەپنىڭ ئاۋۋال مۆكىدىغانلىقى ،قايسى تەرەپنىڭ مۆككەنلەرنى تاپىدىغانلىقى بېكىتىلىدۇ ( قولىدا بىر نەرسە تۇتۇپ جۈپمۇ-تاق دىگەندەك ئۇسۇللار بىلەن ) . شۇنىڭ بىلەن بىر تەرەپتىكى بالىلارنىڭ ھەممىسى تەرەپ-تەرەپكە ( مۆكىدىغان دائىرە شەرىتلەشكەندە دىيىلىدۇ ) تارقاپ بىردىن ياكى بىر ئىككىدىن بولۇپ ئۆزى بىلگەن جايغا مۆكىدۇ ، مۆككۈچى تەرەپتىن چوڭراق بىرسى ھەممە ئەزالىرىنىڭ مۆكۈپ بولغانلىقىنى جەزىملەشتۈرتۈرگەندىن كىيىن مۆككەن جايىدا تۇرۇپ يۇقىرى ئاۋازدا << مەرەم .............. >> دەپ بىر نەچچىنى توۋلايدۇ ، شۇ ئاۋاز بىلەن تاپقۇچى تەرەپ مۆككەنلەرنى ئىزدەشكە باشلايدۇ (تاپقۇچى تەرەپتىكىلەر « مەرەم ......» دىگەن ئاۋازنى ئاڭلىمىغۇچە ئەسلىدىكى جىم تۇرۇپ تۇرىدۇ ) .
يەنە شۇ ئاۋاز بىلەن مۆككەنلەر تاپقۇچىلارنىڭ ئۆزلىرىنى ئىزدەشكە باشلىغانلىقىنى بىلىدۇ ، مۆككەنلەر مۆككەن جايىدا جىم تۇرسىمۇ ياكى يۆتكەلمە ئالەتتە تۇرسىمۇ بولىدۇ . تاپقۇچىلار ھەممە يەردىن ( كۆۋرۈك ئاستى ، ئۆستەڭنىڭ ئىچى ، دەرەخنىڭ كاۋىكى ، دەرەخنىڭ ئۈستى ........... قاتارلىق ) مۆككۈچىلەرنى ئىزدەپ بىر-بىردىن تاپىدۇ( بەلگىلەنگەن دائىرە ئىچىدىن ) . مۆككۈچىلەر دائىرىدىن سىرىتقا مۆككەن بولسا ياكى تېپىۋالسا قېچىپ كەتسە « چىدىماس » بولىدۇ . تاپقۇچىلار مۆككۈچىلەرنىڭ ھەممىسىنى تېپىىپ بولغاندىن كىيىن ئويۇننى ئەكىسچە داۋاملاشتۇرىدۇ . ( تاپقۇچىلار مۆككىچىلەر بولىدۇ، مۆككىچىلەر تاپقۇچىلار بولىدۇ ).
. p* t4 k/ l% l- B! k4 u6 e2 B9 Nبۇ ئويۇن مۇشۇ تەرىقىسىدە بىر نەچچە رەت ئايلىنىپ بەزى ۋاقىتلاردا يېرىم كېچىگىچە داۋاملىشىدۇ .
  M: N7 l2 g3 P- |( |( vبۇ ئويۇننىڭ ئالاھىدىلىكى :
  ]2 `( C8 h$ c2 zئويۇن پۈتۈنلەي قاراڭغۇ ،كەچ مەزگىلىدە ئېلىپ بېرىلىدۇ ھەمدە قائىدىسى چىڭ بولىدۇ ، شۇڭا ئويۇنغا قاتناشقۇچىلاردا قورىقماس ، يۈرەگلىك ، گېپىدە تۇرىدىغان ئىدىيە شەكىللىنىدۇ .
ئويۇنغا قاتناشقۇچىلارنىڭ سانى ، يېشى چەكلەنمەيدۇ ( زىيادە كىچىك بالىلاردىن سىرىت) شۇڭا ئويۇنغا بىر مەھەللىدە قانچە بالا بولسا ھەممسى قاتنىشالايدۇ ، بالىلارنىڭ سانى بەزىدە 40تىنمۇ ئېشىپ كېتىدۇ .
شۇڭا بالىلاردا ئىتتىپاقلىق ، بىرلىك شەكىللىنىدۇ

* Q+ V) m5 W; `2 v
  J* N1 K& S5 Q, |6 c
ماس قەدەمدە ئەۋەتىلدى Tursun007نىڭ مىكرو بلوگى

Tursunniyaz

بالىلار ئويۇنلىرى ۋە ئۇلارنىڭ رولى
: q  f+ M  x. d, b! v- {: c3 Aخەلقىمىزدە قەدىمدىن پەرزەنتلەرنىڭ ئەتراپلىق، ساغلام يېتىلىشىگە بەكمۇ كۆڭۈل بۆلۈنگەن. بالىلار تىلى چىقىپ ئېسىنى بىلگۈدەك بولغاندىن باشلاپلا ئۇلارغا ناخشا – قوشاق ئېيتىش، ئۇسسۇل ئويناش، ساز چېلىشنى، خەت يېزىشنى ئۆگىتىش، تېپىشماق تاپقۇزۇش، رەسىم سىزغۇزۇش قاتارلىق تەربىيىلەر بىلەن بىللە، ھەرخىل بالىلار ئويۇنلىرى ئۇلارنىڭ مەنىۋىيىتىگە سىڭدۈرۈلەتتى. بىزدىكى بالىلار ئويۇنلىرىنىڭ شەكلى ھەر خىل، مەزمۇنى چوڭقۇر، ئەقلىي بىلىملەرگە باي بولۇپ، بالىلارنىڭ ھەر جەھەتتىن يېتىلىشىگە زور تەسىر كۆرسەتكەن. بۇلاردىن دەۋرىمىزگىچە يېتىپ كەلگەن، ھەر قايسى يۇرتلاردىكى تەبىئىي مەھەللە – رايونلاردىكى بالىلار ئارىسىدا ھېلىھەم داۋاملىشىپ كېلىۋاتقان ئويۇنلار خېلى كۆپ. ‹‹لىڭگىرتاقتاق››ئويۇنى، ‹‹سار ئالدى›› ئويۇنى، ‹‹ئاق تاش، كۆك تاش›› ئويۇنى، ‹‹تاققا – تۇققا›› ئويۇنى، ‹‹دۈم – دۈم – دۈم، لەببەي – لەببەي››(مۆكۈشمەك) ئويۇنى، ‹‹يامغۇر ياغىلاق›› ئويۇنى، ‹‹ئاپتاپ چىق›› ئويۇنى، ‹‹چۆچۈرەڭ قاينايدۇ›› ئويۇنى، ‹‹مېھماندارچىلىق››(ئاغىچا – ئايلام) ئويۇنى، ‹‹لەگلەك ئۇچۇرۇش›› ئويۇنى قاتارلىقلار بۇنىڭ مىسالى. بۇلارنى ئىنچىكە كۆزەتسەك، ئۇلارنىڭ بالىلارنىڭ ئەتراپلىق تەربىيىلىنىشىدە ئىنتايىن چوڭ رول ئوينايدىغانلىقىنى ھېس قىلىمىز.
! X7 k4 N% s5 n! Q
‹‹ لىڭگىر تاقتاق ›› ئويۇنى
' G. r: n7 F; f# w
لىڭگىر – لىڭگىرتاقتاق،
/ k( q, a% h7 \3 q1 z2 u, [ئەيسا – ئەيسا پاخپاخ.
$ A/ l% u6 B, p! ]7 k$ Nئەيسا دېگەن ئۆلۈپتۇ،
قۇم داۋانغا كۆمۈپتۇ.
! \4 g" c- l" h) X9 ]% `! K% @يىغلايدىغان كىشى يوق
: `' V4 c% K* e, n# H. vئۆزى قوپۇپ يىغلاپتۇ.

بۇ ئويۇننىڭ ئويناش ئۇسۇلى ئاددىي بولۇپ، ئادەتتە، ئىككى بالا بولسىلا كۇپايە. ئۇلار بىر تال كىچىكرەك لىم ياكى چوڭراق ياغاچنى مەلۇم بەلدەمگە قويۇپ، ئىككى ئۇچىغا بىر – بىرسىگە قارىشىپ مىنىپ، بىرسى كۆتۈرۈلسە، بىرسى تۆۋەنگە چۈشۈپ يۇقىرىقى قوشاقنى ئۈنلۈك توۋلايدۇ. بۇ ئويۇننى بالىلار مەكتەپكە كىرىشتىن بۇرۇن كۆپ ئوينايدۇ. بۇ ئويۇننىڭ بالىلارغا بولغان تەربىيىسى شۇكى، ئادەم جىددىي مەسىلىلەرگە يۇلۇققاندا كەسكىن بولۇشنى، سۆرەلمىلىك قىلىپ ئىشنى ئاقسىتىپ قويۇشقا بولمايدىغانلىقىنى چۈشەندۈرۈش بىلەن بىللە، ھەرقانداق مەسىلىگە يولۇققاندا چوقۇم مەلۇم بىر مەيداندا تۇرۇشنى، ئۇ ياققىمۇ تەۋە ئەمەس، بۇياققىمۇ تەۋە ئەمەس بولۇپ قېلىشتىن ساقلىنىشنى تەلەپ قىلىدۇ.
. j" @1 S! z4 ^! `- N
‹‹ سار ئالدى ›› ئويۇنى
2 \8 g% t0 ~8 P/ o4 t5 Z
بۇ بالىلار توپلىشىپ ئوينايدىغان ئويۇن بولۇپ، ئادەتتە، ئون ياكى 15تەك بالىغا بەستلىك، ھەرىكىتى چاققانراق بىرسى سەپ باشلىقى بولۇپ ‹‹سار››نىڭ بالىلارنى تۇتۇۋېلىشىنى توسىيدۇ. قالغان بالىلار بىر – بىرىنىڭ بېلىنى ياكى چاپىنىنى تۇتۇپ، سەپ باشلىقىنىڭ بېلىنى چىڭ تۇتۇپ قاتار تىزىلىپ تۇرىدۇ. ‹‹سار›› بولغۇچى گاھ ئوڭدىن، گاھ سولدىن ھۇجۇم قىلىدۇ. سەپ باشلىقى ئۇنى قەتئىي توسۇپ تۇرىدۇ. ئەگەر بالىلاردىن بىرەرسى سەپ باشلىقى ياكى سەپ تەرتىپىگە ماسلىشالمىسا سار ئۇنى تۇتۇۋالىدۇ. تۇتۇلۇپ قالغۇچى ‹‹سار›› بولىدۇ. ‹‹سار›› بولغۇچى ھەر قېتىم ھۇجۇم قىلغاندا:
" _' V# {* w. m8 Z9 Z$ P
ئاللا – ئاللا، چۈجىلەر،
/ m8 u3 ^3 b9 N9 Kماڭا بىرنى بەرسەڭچۇ؟
3 [% F' v& h1 \1 y) K$ g7 c7 x4 Lدەپ ئۈنلۈك توۋلايدۇ. سەپتىكى بالىلار ئۇنىڭغا جاۋابەن:
) O' w! x. A5 y/ [- mئالالىساڭ ئالساڭچۇ!
كۈچۈڭ يەتسە ئالساڭچۇ!
' J1 Y' ~. `+ R: I
دەپ توۋلايدۇ. ئويۇن مۇشۇ خىل ئۇسۇلدا داۋاملىشىدۇ. بالىلار ئويۇن بىلەن بولۇپ ھارغىنىنى بىلمەي، چىلىق – چىلىق تەرگە چۆمۈلىدۇ. بۇ ئويۇن ئارقىلىق بالىلارنىڭ بىر – بىرىگە مېھرى سىڭىدۇ. دوستلۇقى كۈچىيىپ، كوللېكتىۋىزملىق روھنى شەكىللەندۈرىدۇ. بەدەن، پۇت – قوللارنىڭ ئەۋرىشىمچانلىقى ۋە سەزگۈرلۈكى ئېشىپ، بالىلارنىڭ ماسلىشىشچانلىقى، ئىناقلىقى ۋە ئىتتىپاقلىقى كۈچىيىدۇ.
. v1 K( Z. U1 ?
7 p& L! l& N6 J2 y6 B‹‹تاققا – تۇققا›› ئويۇنى

, D, C/ `" [9 r5 h$ Pبۇ ئويۇننى، ئادەتتە، يەسلى يېشىدىكى بالىلار ئوينايدۇ. ئويۇن باشلىنىشتىن بۇرۇن بىرقانچە بالا ئاياغ كىيىملىرىنى سېلىپ پۇتىنى ئۇدۇل قىلىپ ئولتۇرىدۇ. چوڭلاردىن بىرسى ياكى بالىلاردىن بىرەرسى بالىلارنىڭ پۇتىنى رەت تەرتىپى بويىچە تۇتۇپ:
تاققا – تۇققا، زەنجىر ھالقا،
1 _- m4 N/ w0 U5 }ھالقىدىن بولقا.
  H: C7 g3 r6 w& [- {% L8 b) g  Yئۈجمە پىشتى بال – شېكەر،
خان قىز، خامان قىزى.
گۈلدۈر – گۈلدۈر پەرمەنچۈك،
' ~/ j6 Y0 C! L: s% Aباغ ئىچىدە سەگەنچۈك.
دادام بارۇ دادام بار،
دادامنىڭ ئېتى بوزا.
4 L' J. W7 J* S7 ^3 Uيانچۇقىدا سوزا.
مەن تۇراي سەن چىق،
* ^9 P) ?' d2 M2 G: j0 e6 R2 s  yچىمىلدىقىم چىم – چىق.
دەپ قوشاق ئېيتىپ ئولتۇرغانلارنىڭ بىرسىنىڭ پۇتىنى چىمدىپ چىقىرىۋېتىدۇ. بۇنىڭدا بالىلارنىڭ تاسادىپىي ئىشلارغا سالماق بولۇش، ئاغرىققا، قىيىنچىلىققا بەرداشلىق بېرىشتەك روھى كۈچەيتىلىدۇ. شۇنداقلا شەيئىلەرنىڭ تەرەققىيات قانۇنىيىتىدىكى مۇقەررەرلىك بىلەن تاسادىپىيلىقنىڭ باغلىنىشى ئەكس ئەتتۈرۈلىدۇ، بۇ ئارقىلىق ئۇلار تۇرمۇشنىڭ مۇرەككەپ قايناملىرىدا ئۇشتۇمتۇت يۈز بېرىدىغان قىيىنچىلىق ۋە زەربىلەرگە بەرداشلىق بېرىشكە يېتەكلىنىدۇ.

: u, K& S# ?/ A, h‹‹ئاق تاش، كۆك تاش›› ئويۇنى
2 t: I% r/ G2 `  K! V
بۇنىڭدا بىر ياكى بىرقانچە بالا بالىلارنى ئويۇنغا مۇنداق قوشاق ئېيتىپ چىللايدۇ:
ئاق تاش، كۆك تاش،
. }2 q, K: ~& t2 K$ ~$ Y- C. jدەريادىكى سۈزۈك تاش.
ئوينايدىغان بالا بارمۇ؟
6 ^2 d% Q* d, v! M& rئېغىلىڭدا كالا بارمۇ؟
ئۈنلۈك، رىتىملىق ئېيتىلغان بۇ قوشاقنى ئاڭلىغان بالىلار ئۆيلىرىدىن يۈگۈرۈپ چىقىپ توپقا قوشۇلۇپ، مەلۇم دەرىجىدە توپلانغاندىن كېيىن ئۆزلىرى ئەڭ ياخشى كۆرىدىغان كۆڭۈللۈك پائالىيەتلىرىنى باشلايدۇ. بۇ بالىلارنى ئىناقلىق، ئىتتىپاقلىق، ئۇيۇشۇشچانلىق تەربىيىسىگە ئىگە قىلىشتا بەلگىلىك قىممەتكە ئىگە.

7 m+ [: H) B! U‹‹دۈم – دۈم›› ئويۇنى

# \7 a1 i( m1 }2 ^" I7 K6 }بۇ ئويۇننى، ئادەتتە، بالىلار توپلىشىپ ئوينايدۇ. ئۇ كۆپىنچە كەچلىك تاماقتىن كېيىن ئوينىلىدۇ. ئۇنىڭدا ئۇيۇشتۇرغۇچى بالىلاردىن بىرسىنى تۇتۇپ، ئۇنىڭ بېشىنى تىزىغا قويۇپ، چاپان ياكى كۆڭلەكنىڭ ئېتىكى بىلەن پۈركەپ تۇرۇپ باشقىلارنى مۆكتۈرىدۇ. ‹‹دۈم – دۈم›› بولغۇچىنىڭ دۈمبىسىگە يېنىك دۇمبالاپ:
+ l8 N$ Q* R' q' `; P: @–– دۈم – دۈم – دۈم،
8 [8 t7 m. l$ C7 ~4 s2 `( O, ]–– لەببەي، لەببەي، لەببەي!
  W9 G) }' I. c4 n–– ئاتا – ئاناڭ نەدە؟
: E7 }& _7 N1 n  E  g6 ^& Y–– ئەسكى سامانلىقتا!
0 R& m! s7 d0 P/ t( R# `–– نېمە قىلىۋاتىدۇ؟
7 }* m: m9 g/ F# b) I–– ئاش ئېتىۋاتىدۇ!
2 e2 ^5 R5 C/ ]5 t' g) w( y. t0 ]& T–– ماڭا قېنى؟
–– تاختا بېشىغا قويسام قاغا چۇقۇپ كېتىپتۇ.
+ p% A% {- t) z6 {3 V$ r–– ماڭ! قارغاڭنى تۇتۇپ كەل!
دەپ قوشاق ئېيتىپ بالىنى قويۇۋېتىدۇ. ئەگەر ئۇ بالىلارنى يوشۇرۇنغان جايىدىن تۇتۇپ كېلەلىسە، تۇتىلغىنى ‹‹دۈم – دۈم›› بولىدۇ. ئەگەر تۇتالمىسا داۋاملىق ‹‹دۈم – دۈم›› بولىدۇ. بۇ ئويۇن بالىلاردىن ھوشيارلىق، سەگەكلىك، چاققانلىق تەلەپ قىلىدۇ.
2 `0 W& `/ g' \- q
  T% B) P% ~( i2 g) L& c% X2 r4 w3 P‹‹يامغۇر – ياغىلاق›› ئويۇنى
) n% M8 g8 {9 ^: T+ X
$ z8 e; ]; u7 N/ tبۇنىڭدا بالىلارنىڭ تەبىئەتكە بولغان ئىلتىجاسى ئىپادىلىنىدۇ. بالىلار ئۆزى ياشاۋاتقان مۇھىت تەبىئەتنىڭ تەسىرىدە ئۆزگىرىپ دەل – دەرەخ، زىرائەتلەر سارغايغاندا، پىژغىرىم ئىسسىق زېمىننى كۆيدۈرگەندە يامغۇر تىلەپ:
) |4 k  y9 J! T" v3 cيامغۇر – ياغىلاق،
, H7 F' s( o: k! |ئۆچكە ساغىلاق.
ئاسماندىكى چوكاننىڭ
- ~# f$ n. Y' I( q* [+ P- S* I) uئەمچىكى يۇمىلاق.
ئاق بۇلۇت، قارا بۇلۇت
) }2 q' }  B/ l# qزىرائەتلەر سارغايدى.
+ @- T  {; o3 o* U: b1 H4 zيامغۇرۇڭنى تۆكسەڭچۇ؟
ئوينايدىغان بالا بارمۇ؟
بالىلار بۇ ئويۇن ئارقىلىق تەبىئەت ھەققىدە دەسلەپكى ساددا چۈشەنچىگە ئىگە بولىدۇ .
2 j, D# j% T' Y, c) n, S7 c. ]
‹‹ئاپتاپ چىق›› ئويۇنى
بۇنىڭدىمۇ بالىلارنىڭ تەبىئەتكە بولغان ئىلتىجاسى ئىپادىلىنىدۇ. بالىلار سۇغا چۆمۈلگەندە ھاۋا تۇتۇلۇپ قالسا ياكى ھاۋا تۇتۇلۇپ ئۇدا بىرقانچە كۈن يامغۇر ياغسا، قۇياش نۇرىغا، ئاپتاپقا بولغان تەشنالىقىنى تۆۋەندىكى قوشاقنى ئۈنلۈك توۋلاپ ئىپادىلەيدۇ:
8 L# x, ?7 q+ Eئاپتاپ چىق، ئاپتاپ چىق،
7 w4 X0 i7 i! i9 y8 A1 p9 Pئەسكى چاپان سۆرەپ چىق.
ئەسكى چاپان بولمىسا،
يېڭى چاپان سۆرەپ چىق.
يېڭى چاپان بولمىسا،
بۇلۇت كەينىدىن ماراپ چىق.
& O. W/ K  j: ^$ Vماراشقا يول بولمىسا،
3 A- y, i# h$ |  ?8 nبەش بالاڭنى يېتىلەپ چىق.
3 i1 z2 y0 G9 w% bبۇ ئويۇندىمۇ بالىلار تەبىئەت ھادىسىلىرى بىلەن ئىجتىمائىي تۇرمۇشنىڭ چەمبەرچاس باغلىنىدىغانلىقى ھەققىدىكى چۈشەنچىگە ئىگە بولىدۇ ھەم بۇ قوشاقنىڭ رىتىملىق، ئاھاڭدارلىق ۋە مۇزىكىلىق ئېيتىلىشى
8 z$ K# D6 U- I5 }; b- z- b
بالىلاردا دەسلەپكى مۇزىكا سىزىمىنى يېتىلدۈرۈشتىمۇ قىىسمەن رول ئوينايدۇ.
  G. q4 v8 H1 Z% g0 d
‹‹چۆچۈرە قاينايدۇ›› ئويۇنى
. U, n7 O- ~& X& A2 S/ q; S1 @بۇ ئويۇندا بىرقانچە بالا توپلىشىپ مۇنداق قوشاق ئېيتىدۇ:
* i/ C* _. K' r0 S( Z- iچۆچۈرە – چۆچۈرە قاينايدۇ،
8 }% w" F6 t0 j' k  Y* ^ئاپام ماڭا بەرمەيدۇ.
! ~: P( P- J- E. {% o# vئۆزىمۇ بىرنى يېمەيدۇ،
قازان تۈۋىنى يالايدۇ.
' E+ `( b7 B: lخەققە مېھمان بولغاندا
4 a7 y& J( g. O) M  `/ i7 kخۇشاللىققا پاتىدۇ.
  f% x: E5 N5 L) oئۆيگە مېھمان كەلگەندە،
8 X% W$ _: s" Z/ A" A1 R& X$ o$ wبېشى ئاغرىپ ياتىدۇ.
بۇ ئويۇندا بالىلارنىڭ چوڭلاردىن كۈتىدىغان ئارزۇسى نامايان بولۇپ، چوڭلارنىڭ تونۇش – بىلىش، قولۇم – قوشنا، ئۇرۇق – تۇغقان ۋە دوست – بۇرادەرلەر ئارا مۇناسىۋەتتە بېخىل، پىخسىق بولماسلىقى، مېھماندوست، كەڭ قورساق بولۇشى تەلەپ قىلىنغان.
  z9 O" r( J, \  i0 s2 ?: s0 V
( Y" j/ a& d: i& {6 D6 q( j8 \مېھماندارچىلىق ئويۇنى (ئاغچە – ئايلام)
3 H0 |2 w8 ?0 z4 a6 l* z
; |+ D0 \0 F6 n, _  Fبۇ ئويۇننى، ئادەتتە، ئىككى ياكى ئۇنىڭدىن ئارتۇق، مەكتەپ يېشىغا توشمىغانلار ئوينايدۇ. ئۇلار چوڭلارغا تەقلىد قىلىپ ئۆي ياسايدۇ. ئۆي جابدۇقلىرى كۆپىنچە لايدىن، تاش – كېسەك، ئوتۇن – ياغاچلاردىن بولىدۇ. توپا بىلەن قىر چىقىرىپ ياكى سىزىق سىزىپ ھويلا – ئارام ‹‹ھازىرلىنىدۇ››. ئاندىن ئۆزئارا مېھماندارچىلىق قىلىشىدۇ. مېھمانغا چاقىرغۇچى كەلگەن مېھمانلارنى ‹‹ئەسسالامۇ ئەلەيكۇم!›› دەپ ئالدىغا چىقىپ خۇش تەبەسسۇم بىلەن ‹‹ئۆيى››گە باشلاپ، ئۆزئارا تەقلىدىي مېھماندارچىلىق قىلىشىدۇ. بۇنىڭدا ئۇلار چوڭلارنىڭ ئۆي تۇتۇشتىكى ئۆرپ – ئادەتلىرىنى ئۆگىنىدۇ.
* W% f) B6 r( f! N
7 p1 a& @4 f/ B$ x! v3 `/ E9 ]لەگلەك ئۇچۇرۇش ئويۇنى
/ T5 `9 {( }# F! o9 X4 \
لەگلەك ئۇچۇرۇش ئۇيغۇر بالىلىرىنىڭ قەدىمىي ئويۇنلىرىنىڭ بىرى. ئۇيغۇر بالىلىرى لەگلەكنى، ئادەتتە، قەغەز، چىغ، ئۆرۈك يېلىمى ياكى بۇغداي ئۇنىدىن ياسالغان يېلىم ۋە يىپ قاتارلىقلار بىلەن ياسايدۇ. لەگلەكنىڭ شەكلى ھەرخىل بولىدۇ. ئۇلار، ئادەتتە، لەگلەكنى باھار پەسلىدە ئۇچۇرىدۇ. خىلمۇ خىل لەگلەكنىڭ ئاسمانغا كۆتۈرۈلىشىمۇ يېزا – قىشلاقلارغا باھار كەلگەنلىكىنى نامايان قىلىدۇ. بالىلار بۇ ئويۇننى ئوينىغاندا كىمنىڭ لەگلىكى ئەڭ ئېگىز ئۇچسا، شۇ بۇ ئۇيۇندا ئەڭ ياخشى ماھارەت كۆرسەتكەن ھېسابلىنىدۇ. بۇ ئويۇن بالىلارنىڭ روھىنى كۆتۈرۈپ، جىسمانىي ساغلاملىقىنى ئاشۇرۇشتا چوڭ رول ئوينايدۇ.
يىغىپ ئېيتقاندا بىزدە بالىلار ئويۇنلىرىنىڭ تۈرى كۆپ، شەكلى ھەرخىل، مەزمۇنى مول. بۇ ئويۇنلار قەدىمدىن ھازىرغىچە ئۇلارنىڭ ھايات پائاليىتىدە ناھايىتى مۇھىم رول ئويناپ كەلدى. ئۇلارنىڭ بالىلارنىڭ مېھماندوست، يۇمۇرىستىك، ئاق كۆڭۈل، خۇشخۇي، ئالىيجاناب، ئەدەپلىك، كەسكىن ۋە قىزغىن خاراكتېر يېتىلدۈرۈشىدىكى رولىغا سەل قاراشقا بولمايدۇ. شۇڭا بۇ ئويۇنلارنى رەتلەش ۋە ئۇلارنى تەتقىق قىلىش مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە.

Tursunniyaz

بالىلار ئويۇنلىرى مىللىي تەنتەربىيىمىزنى راۋاجلاندۇرۇشتىكى يوشۇرۇن مەنبە

/ \! f" t( I5 h' q( j6 D5 g
5 P7 K/ n$ L# aئۇزاق تارىخلاردىن بۇيان ئويلىنىپ كېلىۋاتقان خەلق ئويۇنلىرىنىڭ ھەر خىل شەكىللىرى ھازىرقى دەۋرىمىزگىچە يېتىپ كېلىپ ، ئۇنىڭغا ئىجادىي ۋارىسلىق قىلىنىۋاتقان بولسىمۇ ، لېكىن بالىلار ئويۇنلىرىنى پەقەت ناھايىتى ئاز ساندىكى يىراق يېزا- قىشلاقلاردا ئۇچىرىتىش مۇمكىن بولۇپ قالدى . ھازىرقى زامان مەنىۋىيىتىمىزدىن ئېلىپ ئېيتقاندا خېلى كۆپ قىسىم بالىلار ئويۇنلىرى ئوينالمايدىغان بولۇپ قالدى ياكى ئۇنتىلىپ كەتتى . بىز سوتسىيالىستىك ماددىي ۋە مەنۋىي تۇرمۇشىمىزنى بېيتىمىز دەيدىكەنمىز ، ئەڭ ئاۋال ئۆزىمىزنىڭ ئېسىل تەنتەربىيە ، ئاممىۋىي كۆڭۈل ئېچىش پائالىيەتلىرىمىزنى قەدىرلىشىمىز ۋە ئۇنى تەرەققىي قىلدۇرۇپ راۋاجلاندۇرىشىمىز كېرەك .
كەلگۈسى بىر ئەۋلاد قابىل تەنھەركەتچىلەرنى تەربىيلەپ چىقىش ئۈچۈن چوقۇم ياش ئەۋلادلارنى ياخشى تەربىيلەش كېرەك . ئۇلارنىڭ چىدامچان ، قەيسەر ، كۈچلۈك بولۇپ تەربىيلىنىشى ئۈچۈن ياخشى مۇھىت ، ياخشى شارائىتلار بىلەن تەمىنلىشىمىز كېرەك . مەن تۆۋەندە ياش- ئۆسمۈرلەرنى ئۇلارنىڭ ئېسىل ئويۇنلىرى بىلەن بىرلەشتۈرۈپ تەربىيلەشنىڭ ئەھمىيىتى ، بالىلارنىڭ ساغلام ئۆسۈپ يېتىلىشىتە ئوينايدىغان رولى توغرىسىدا قىسقىچە توختىلىپ ئۆتىمەن .
( y& ^) _* g' V* q/ gئۆسمۈر بالىلارنىڭ ئەڭ ياقتۇرۇپ ، ئەڭ كۆپ ئوينايدىغان ئويۇنلىرى تۆۋەندىكىچە :
8 n! f* g/ H1 t& Q; z1 . تەپكۈچ ئويۇنى
تەپكۈچ ئويۇنلىرى ئۇيغۇرلارنىڭ مىللىي ئەنئەنىۋى ئويۇنلىرى ئىچىدە ئەڭ كەڭ ئومۇملاشقان ئويۇن تۈرلىرىدىن بىرى . مەشھۇر ئالىم مەھمۇد قەشقىرى ئۆزىنىڭ «تۈركى تىللار دىۋانى» دا بۇنى «تەپۈك» دەپ خاتىرلەش بىلەن بىرگە ئۇنىڭ ياسىلىش ئۇسۇلى توغرىسىدىمۇ توختالغان . تەپكۈچ ئۇيغۇر ئۆسمۈرلىرى ئىچىدە ئوغۇل – قىز ئورتاق ئوينايدىغان ئويۇن تۈرى بولۇپ ، پۇت بىلەن تېپىپ ئوينايدۇ . بۇنداق ئويۇن ياش – ئۆسمۈرلەرنىڭ پۇت ھەرىكىتىنىڭ چاققان بولۇشى ، كۆز گىمناستىكىسىنىڭ ياخشى ئوينىلىشى ئۈچۈن ياخشى بولۇپلا قالماستىن ، بالىلارنىڭ نورمال ئۆسۈپ يېتىلىشىگە ناھايىتى پايدىلىق . بۇنداق ئويۇن بالىلارنى بەدەن گۈزەللىكى جەھەتتىن ياخشى يېتىلدۈرىدۇ .

( F- O& W8 ]: u* u, v0 E2.چوكچۇك (چاق) ئويۇنى
/ F% o4 {) ^, y9 `' Aچوكچۇك ئويۇنى ئادەتتە ئوغۇل بالىلارنىڭ ئەڭ ياقتۇرۇپ ئوينايدىغان تەنتەربىيە ئويۇنى ھېسابلىنىدۇ . بۇ خىل ئويۇن 70 – 80 سانتىمېتىر ئەتراپىدىكى بىر قول توملۇقتىكى ئانىچۇق ۋە 15-20 سانتىمېتىر بارماق توملۇقتىكى بالىچۇقتىن تەركىبلەنگەن .بۇنداق ئويۇن كەڭ ئېتىزلاردا ، دالىلاردا يەرنى 10 سانتىمېتىر كەڭلىك ، ئۈچ قول چوڭقۇرلۇقتا كولاپ ئويۇن مەيدانى ياسىلىدۇ . بالىلار ئىككى گوروپپىغا بۆلۈنۈپ بىر – بىرى بىلەن بەسلىشىپ ئوينىلىدىغان بۇ خىل ئويۇن شەكلى بالىلارنىڭ ئىجادچانلىق رەھىنى ئۇرغۇتۇپ ، باشقىلار ئۈستىدىن غالىب كېلىش ئىشەنچىسىنى ئاشۇرىدۇ . ئۇ بالىلاربىڭ ھەممە ئەزايىنى تەڭ چېنىقتۇرۇشقا پايدىلىق بولۇپلا قالماستىن ، چەنلەش ، تېز يۈگۈرۈش ، ئېتىش تۈرلىرىدە ئىقتىدارىنى ئاشۇرىدۇ . يەنە بىر جەھەتتىن ئېلىپ ئېيتقاندا بۇنداق ئويۇن تارىختىكى ياش – ئۆسمۈرلەرنىڭ قىلىچۋازلىق ھەرىكىتىنى مەشىق قىلىشتىكى ئىپتىدائىي شەكلى بولۇشىمۇ مۇمكىن .
3. مالاي (كويلا) توپ
  U% C2 A) N9 dبۇ بالىلار ئويۇنى «قاچ – قاچ ئويۇنى» دەپمۇ ئاتىلىدۇ . بۇمۇ ئوخشاشلا بالىلار ئىككى گورۇپپىغا بۆلۈنۈپ ئوينىلىدىغان ئويۇن شەكلى بولۇپ ، ئۇيغۇر ئۆسمۈرلىرىنىڭ قىزىقارلىق تەنتەربىيە ئويۇنلىرىنىڭ بىرى ھېسابلىنىدۇ . بۇنداق ئويۇن كەڭ ، تۇز كەتكەن ئېتىز-دالىلاردا ئېلىپ بېرىلىدۇ . شەكىل جەھەتتىن بۇ ئويۇن چوكچۇك ئويۇنىدىن پەرىقلەنسىمۇ ، ياش ئۆسمۈرلەرنىڭ چەنلەش ، تېز يۇگۈرۈش ، بوشلۇقتىكى نەرسىلەرنى تېز تۇتۇۋېلىش قابىلىيىتىنى
ئۆستۈرۈشكە پايدىلىق بولۇپلا قالماستىن ، بالىلارنىڭ ھۇشيار ، چاققان ، چەبدەس بولۇشىنى تەلەپ قىلىدۇ ۋە شۇ خىل ئىقتىدارنى يېتىلدۈرىدۇ .
- r9 Z8 s/ |  D8 T% X! l1 i( I4. قارا – قارا قۇشلارىم ئويۇنى
قارا – قارا قۇشلارىم ئويۇنى يەتتە سەككىزدىن ئارتۇق بالىلار تەرىپىدىن ئوينىلىدۇ . 10دىن ئارتۇق بولسا تېخى ياخشى . بۇ خىل ئويۇن ئوخشاشلا باشقىلارنى بويسۇندۇرۇش ، باشقىلار ئۈستىدىن غالىپ كېلىش ، بالىلاردا قەيسەرلىك ، ئۆملۈك ، ئىتىپاقلىق قارشىنى تۇرغۇزۇپ مۇستەقىل روھنى يېتىلدۈرۈشكە پايدىلىق .
  H7 E8 s( r2 p5. لىپەك ئويۇنى
]لىپەك ئويۇنى قىزلار ئەڭ ياقتۇرۇپ ئوينايدىغان بىر خىل ئويۇن شەكلى .يەرگە كاتەكچە سىزىق سىزلىپ ، بىر دانە نېپىز تاشنى ئۆز قانۇنىيىتى بويىچە ھەر بىر كاتاككە پۇت بىلەن يېنىك تېپىپ ئوينىلىدىغان بىر خىل ئويۇن بولۇپ ، ئىككى گۇرۇپپىغا بۆلۈنۈپ مۇسابىقىلىشىپ
- W( u( S* M4 ~& ?ئوينىلىنىدۇ . بۇ ئۇيۇن بىر پۇت بىلەن تۇرۇپ بەدەن تەڭپۇڭلىقىنى تەڭشەش ، بالىلارنىڭ پۇت ھەركىتىنى ياخشىلايدىغان بالىلار گىمناستىكىسىدۇر .
+ u. K% f' D5 B9 f( u) @2 b0 r6. تانا سەكرەش
/ U; n- H' G; e; ?, \تانا سەكرەش ئويۇنى قىزلار ئەڭ ياقتۇرۇپ ئوينايدىغان ئويۇن شەكلى . بۇ ئويۇندىمۇ بالىلارنىڭ پۇت ھەركىتىنى ياخشىلاپ قاڭقىش ھەركىتىنى ياخشى يېتىلدۈرگىلى بولۇپلا قالماستىن ، ئۇلارنىڭ چىدامچانلىقىنى ، قەيسەرلىكىنى ئاشۇرغىلى بولىدۇ . [size=15pt]ئۇنىڭدىن باشقا « ئىلەڭگۈچ » ، «قول بىسىش» ، «ياغلىق تاشلاش» ، «سوزماق ئېتىش» ، «چالما ئېتىشىش» ، «مۆكىمۆكىلەڭ» ، «ئاق سۆگەت» ، «تارتىشماق» قاتارلىق ئويۇن شەكىللىرىمۇ بار . بۇ ئويۇن شەكىللىرى توغرىسىدا تەپسىلى توختىلىشقا سەھىپە يوق . لېكىن ھازىرغىچە داۋاملىشىپ مىللىي تەنتەربىيە تۈرىمىزگە كىرگۈزۈلگەن «چېلشىش»، «دارۋازلىق» ، «چاقپەلەك(سارغايدى)» ، «مۇز تېيلىش» ، «ئوردىكام» ، «ئىلەڭگۈچ ئۇچۇش» قاتارلىق ئويۇن بالىلارنىڭ ئەڭ ياقتۇرۇپ ئوينايدىغان ئويۇن شەكىللىرى بولۇپ ھېسابلىنىدۇ .
2 [) P9 e' t" l; m7 |* tھەر قانداق ئاتا-ئانا ئۆز پەرزەنتلىرىنىڭ قاۋۇل ، ساغلام ، چىرايلىق بولىشىنى ئۇمىد قىلىدۇ . ئۇلار تۇرمۇشتا بالىلارنىڭ ياخشى قۇۋۋەتلىك ئوزۇقلىنىشىغىلا ئەھمىيەت بېرىپ ، بالىلار ئۆزى ياقتۇرىدىغان ئويۇن ئويناپ ئۆز بەدىنىنى چېنىقتۇرىشىنى ئانچە ياقتۇرۇپ كەتمەيدۇ . بالىلار مەھەللىۋى سورۇنلاردا تۈرلۈك ئويۇنلارنى ئويناشنى ياخشى كۆرىدۇ . ئۇلارنىڭ بۇ ئويۇنلىرى ئۆز دوستلىرى ، تەڭ دېمەتلىكلىرى بىلەن يۈگۈرۈش ، سەكرەش ، كۈچ سېنىشىش قاتارلىق مۇسابىقە شەكلىدىكى بەدەن تەربىيە تۈسىنى ئالغان بولغاچقا ، بۇ ئويۇنلارنى ئويناش جەريانىدا ئۇلارنىڭ ساغلام ئۆسۈپ يېتلىشىنىڭ دەسلەپكى ئاساسىنى ياخشى يارتىپ بېرىدۇ . تەتقىقات ماتېرىياللىرىدا ئىسپاتلىنىشىچە ، ئەگەر بالىلار بەدەن چېنىقتۇرۇش بىلەن شوغۇللانمايدىغان بولسا ، ئۇ ھالدا 13 ياشتىن باشلاپ ئۇلارنىڭ بەدەن سىستېمىسىدا ئىقتىدارسىزلىق ، نۇرمالسىزلىق ئالامەتلىرى كۆرلۈشكە باشلايدىكەن ، شۇڭا ئاتا-ئانىلار بالىلارنىڭ نۇرمال ، ساغلام ئۆسۈپ يېتىلىشى ئۈچۈن ئۇلارنىڭ ئەنئەنىۋى ئويۇن تۈرىنى ياقتۇرۇپ ئوينىشىغا بەزى شەرت – شارائىتلارنى يارتىپ بېرىشى كېرەك .
ھازىرقى زامان ئاتا-ئانىلىرى ياش – ئۆسمۈرلىرىنىڭ ساغلام ئۆسۈپ يېتىلىشى ئۈچۈن ئائىلە تەربىيىسنى كۈچىيتكەن بولسىمۇ ، لېكىن بالىلىرىنى ئۆز – ئۆزىگە تايىنىش ئىقتىدارىدىن مەھرۇم قالدۇرماقتا . ئۇلار قانداقتۇر بالىلىرىنىڭ پاسكىنا بولۇپ كېتىشى ، كىيىملىرىنىڭ يىرتىلىپ كونىراپ كېتىشىدىن ئەنسىرەپ ، ھەدەپ بالىلىرىنى «ئىلمىي تۈرمە» ئىچىد مەدەنىيەتلىك تەربىيلەشكە ئۇرۇنماقتا .
مەن كەڭ ئاتا- ئانىلارغا بالىلىرىنىڭ ساغلام ،قاۋۇل ، قەيسەر بولۇپ يېتىلىشى ئۈچۈن ، بالىلىرىنىڭ بالىلار ئويۇنى ئوينىشىغا ۋاقىت ئاجىرىتىپ بېرىشىنى ، بالىلارنىڭ ئېسىل تەنتەربىيە سەنئەت ئويۇنلىرىنى ئارقىلىق چېنىقتۇرۇپ تېخىمۇ ياراملىق قىلىپ تەربىيلەپ چىقىشىغا تۆھپە قوشۇشىنى تەۋسىيە قىلىمەن .
5 B" W: Q! A* Z. f8 n4 iئاپتورى: ياسىنجان كەنجى
  I3 Z1 x, }6 p- Pمەنبە: «شىنجاڭ ئىشچىلار ۋاقىت گېزىتى»1999-يىلى 1- ئاينىڭ 30 – كۈنى .

Tursunniyaz

ئەنئەنۋىي بالىلار ئويۇنلىرى ھەققىدە
خەلقىمىزدە قەدىمدىن پەرزەنتلەرنىڭ ئەتراپلىق، ساغلام يېتىلىشىگە بەكمۇ كۆڭۈل بۆلۈنگەن. بالىلار تىلى چىقىپ ئېسىنى بىلگۈدەك بولغاندىن باشلاپلا ئۇلارغا ناخشا – قوشاق ئېيتىش، ئۇسسۇل ئويناش، ساز چېلىشنى، خەت يېزىشنى ئۆگىتىش، تېپىشماق تاپقۇزۇش، رەسىم سىزغۇزۇش قاتارلىق تەربىيىلەر بىلەن بىللە، ھەرخىل بالىلار ئويۇنلىرى ئۇلارنىڭ مەنىۋىيىتىگە سىڭدۈرۈلەتتى. بىزدىكى بالىلار ئويۇنلىرىنىڭ شەكلى ھەر خىل، مەزمۇنى چوڭقۇر، ئەقلىي بىلىملەرگە باي بولۇپ، بالىلارنىڭ ھەر جەھەتتىن يېتىلىشىگە زور تەسىر كۆرسەتكەن. بۇلاردىن دەۋرىمىزگىچە يېتىپ كەلگەن، ھەر قايسى يۇرتلاردىكى تەبىئىي مەھەللە – رايونلاردىكى بالىلار ئارىسىدا ھېلىھەم داۋاملىشىپ كېلىۋاتقان ئويۇنلار خېلى كۆپ. ‹‹لىڭگىرتاقتاق››ئويۇنى، ‹‹سار ئالدى›› ئويۇنى، ‹‹ئاق تاش، كۆك تاش›› ئويۇنى، ‹‹تاققا – تۇققا›› ئويۇنى، ‹‹دۈم – دۈم – دۈم، لەببەي – لەببەي››(مۆكۈشمەك) ئويۇنى، ‹‹يامغۇر ياغىلاق›› ئويۇنى، ‹‹ئاپتاپ چىق›› ئويۇنى، ‹‹چۆچۈرەڭ قاينايدۇ›› ئويۇنى، ‹‹مېھماندارچىلىق››(ئاغىچا – ئايلام) ئويۇنى، ‹‹لەگلەك ئۇچۇرۇش›› ئويۇنى قاتارلىقلار بۇنىڭ مىسالى. بۇلارنى ئىنچىكە كۆزەتسەك، ئۇلارنىڭ بالىلارنىڭ ئەتراپلىق تەربىيىلىنىشىدە ئىنتايىن چوڭ رول ئوينايدىغانلىقىنى ھېس قىلىمىز.
1 s: x% v) r  u9 a
2 V' i% t7 B/ \% W2 D9 b. }　　‹‹ لىڭگىر تاقتاق ›› ئويۇنى

3 \1 E: u7 a) ^5 r# U! g8 M+ U+ }　　لىڭگىر – لىڭگىرتاقتاق،
; l) _7 \- V, O1 n+ f) t0 e% w
) r# K* h' J2 Q! {( z3 O　　ئەيسا – ئەيسا پاخپاخ.
7 h3 l1 j/ Z) r" C/ B! B& e5 B
　　ئەيسا دېگەن ئۆلۈپتۇ،

2 i! v% E/ b! `4 v6 ?, K' d/ P2 W' O$ q　　قۇم داۋانغا كۆمۈپتۇ.

　　يىغلايدىغان كىشى يوق
6 t: _9 w% c% H2 [9 o& Y
/ ]! p  {. J7 X% G　　ئۆزى قوپۇپ يىغلاپتۇ.

　　بۇ ئويۇننىڭ ئويناش ئۇسۇلى ئاددىي بولۇپ، ئادەتتە، ئىككى بالا بولسىلا كۇپايە. ئۇلار بىر تال كىچىكرەك لىم ياكى چوڭراق ياغاچنى مەلۇم بەلدەمگە قويۇپ، ئىككى ئۇچىغا بىر – بىرسىگە قارىشىپ مىنىپ، بىرسى كۆتۈرۈلسە، بىرسى تۆۋەنگە چۈشۈپ يۇقىرىقى قوشاقنى ئۈنلۈك توۋلايدۇ. بۇ ئويۇننى بالىلار مەكتەپكە كىرىشتىن بۇرۇن كۆپ ئوينايدۇ. بۇ ئويۇننىڭ بالىلارغا بولغان تەربىيىسى شۇكى، ئادەم جىددىي مەسىلىلەرگە يۇلۇققاندا كەسكىن بولۇشنى، سۆرەلمىلىك قىلىپ ئىشنى ئاقسىتىپ قويۇشقا بولمايدىغانلىقىنى چۈشەندۈرۈش بىلەن بىللە، ھەرقانداق مەسىلىگە يولۇققاندا چوقۇم مەلۇم بىر مەيداندا تۇرۇشنى، ئۇ ياققىمۇ تەۋە ئەمەس، بۇياققىمۇ تەۋە ئەمەس بولۇپ قېلىشتىن ساقلىنىشنى تەلەپ قىلىدۇ.
% U9 }$ S1 J/ i
9 o5 ]2 W6 T2 I/ J　　‹‹ سار ئالدى ›› ئويۇنى
! U$ z5 |; ~& h, w6 m  ]5 ?
　　بۇ بالىلار توپلىشىپ ئوينايدىغان ئويۇن بولۇپ، ئادەتتە، ئون ياكى 15تەك بالىغا بەستلىك، ھەرىكىتى چاققانراق بىرسى سەپ باشلىقى بولۇپ ‹‹سار››نىڭ بالىلارنى تۇتۇۋېلىشىنى توسىيدۇ. قالغان بالىلار بىر – بىرىنىڭ بېلىنى ياكى چاپىنىنى تۇتۇپ، سەپ باشلىقىنىڭ بېلىنى چىڭ تۇتۇپ قاتار تىزىلىپ تۇرىدۇ. ‹‹سار›› بولغۇچى گاھ ئوڭدىن، گاھ سولدىن ھۇجۇم قىلىدۇ. سەپ باشلىقى ئۇنى قەتئىي توسۇپ تۇرىدۇ. ئەگەر بالىلاردىن بىرەرسى سەپ باشلىقى ياكى سەپ تەرتىپىگە ماسلىشالمىسا سار ئۇنى تۇتۇۋالىدۇ. تۇتۇلۇپ قالغۇچى ‹‹سار›› بولىدۇ. ‹‹سار›› بولغۇچى ھەر قېتىم ھۇجۇم قىلغاندا:

　　ئاللا – ئاللا، چۈجىلەر،

　　ماڭا بىرنى بەرسەڭچۇ؟
$ r% S: F* D" S" E
　　دەپ ئۈنلۈك توۋلايدۇ. سەپتىكى بالىلار ئۇنىڭغا جاۋابەن:

5 H) Z  {$ o# ~+ p1 I　　ئالالىساڭ ئالساڭچۇ!

　　كۈچۈڭ يەتسە ئالساڭچۇ!

　　دەپ توۋلايدۇ. ئويۇن مۇشۇ خىل ئۇسۇلدا داۋاملىشىدۇ. بالىلار ئويۇن بىلەن بولۇپ ھارغىنىنى بىلمەي، چىلىق – چىلىق تەرگە چۆمۈلىدۇ. بۇ ئويۇن ئارقىلىق بالىلارنىڭ بىر – بىرىگە مېھرى سىڭىدۇ. دوستلۇقى كۈچىيىپ، كوللېكتىۋىزملىق روھنى شەكىللەندۈرىدۇ. بەدەن، پۇت – قوللارنىڭ ئەۋرىشىمچانلىقى ۋە سەزگۈرلۈكى ئېشىپ، بالىلارنىڭ ماسلىشىشچانلىقى، ئىناقلىقى ۋە ئىتتىپاقلىقى كۈچىيىدۇ.

0 i2 T0 o) w+ d5 \- P* E　　‹‹تاققا – تۇققا›› ئويۇنى
- O5 b# D' s1 c8 A3 W
8 u: B  ~" C3 ]5 t& ~5 b, s/ D/ B+ }　　بۇ ئويۇننى، ئادەتتە، يەسلى يېشىدىكى بالىلار ئوينايدۇ. ئويۇن باشلىنىشتىن بۇرۇن بىرقانچە بالا ئاياغ كىيىملىرىنى سېلىپ پۇتىنى ئۇدۇل قىلىپ ئولتۇرىدۇ. چوڭلاردىن بىرسى ياكى بالىلاردىن بىرەرسى بالىلارنىڭ پۇتىنى رەت تەرتىپى بويىچە تۇتۇپ:
5 K! E) J" z$ @0 P$ Z* w: O
# p5 K5 g3 i, P! ~) F2 e. L  o　　تاققا – تۇققا، زەنجىر ھالقا،
# h0 @# B; J7 x  z, P
7 D. W' h# |: E6 p9 P　　ھالقىدىن بولقا.

　　ئۈجمە پىشتى بال – شېكەر،
& D' X* v" I/ D" f) v+ W
( d% B- M$ l5 U" [7 j0 ?　　خان قىز، خامان قىزى.

　　گۈلدۈر – گۈلدۈر پەرمەنچۈك،
' Q* `9 y# e) i$ Y
  e$ x* |' S, L) @4 ^+ Q　　باغ ئىچىدە سەگەنچۈك.

) b6 G+ l7 z. X2 N( s　　دادام بارۇ دادام بار،
' j: O( z  \. D4 A
2 n1 C  F# f0 A8 y　　دادامنىڭ ئېتى بوزا.

  W+ }) X; \3 |　　يانچۇقىدا سوزا.
8 J2 T* D5 x+ ^, b' p
　　مەن تۇراي سەن چىق،
+ d" u/ }7 B# `
* A7 |- e' O+ ~, S: F　　چىمىلدىقىم چىم – چىق.

　　دەپ قوشاق ئېيتىپ ئولتۇرغانلارنىڭ بىرسىنىڭ پۇتىنى چىمدىپ چىقىرىۋېتىدۇ. بۇنىڭدا بالىلارنىڭ تاسادىپىي ئىشلارغا سالماق بولۇش، ئاغرىققا، قىيىنچىلىققا بەرداشلىق بېرىشتەك روھى كۈچەيتىلىدۇ. شۇنداقلا شەيئىلەرنىڭ تەرەققىيات قانۇنىيىتىدىكى مۇقەررەرلىك بىلەن تاسادىپىيلىقنىڭ باغلىنىشى ئەكس ئەتتۈرۈلىدۇ، بۇ ئارقىلىق ئۇلار تۇرمۇشنىڭ مۇرەككەپ قايناملىرىدا ئۇشتۇمتۇت يۈز بېرىدىغان قىيىنچىلىق ۋە زەربىلەرگە بەرداشلىق بېرىشكە يېتەكلىنىدۇ.

　　‹‹ئاق تاش، كۆك تاش›› ئويۇنى

　　بۇنىڭدا بىر ياكى بىرقانچە بالا بالىلارنى ئويۇنغا مۇنداق قوشاق ئېيتىپ چىللايدۇ:

　　ئاق تاش، كۆك تاش،

, z: D6 ], C- t4 b* ^　　دەريادىكى سۈزۈك تاش.

　　ئوينايدىغان بالا بارمۇ؟

　　ئېغىلىڭدا كالا بارمۇ؟

6 n- ?/ y" U; Z! {' l6 ~' E　　ئۈنلۈك، رىتىملىق ئېيتىلغان بۇ قوشاقنى ئاڭلىغان بالىلار ئۆيلىرىدىن يۈگۈرۈپ چىقىپ توپقا قوشۇلۇپ، مەلۇم دەرىجىدە توپلانغاندىن كېيىن ئۆزلىرى ئەڭ ياخشى كۆرىدىغان كۆڭۈللۈك پائالىيەتلىرىنى باشلايدۇ. بۇ بالىلارنى ئىناقلىق، ئىتتىپاقلىق، ئۇيۇشۇشچانلىق تەربىيىسىگە ئىگە قىلىشتا بەلگىلىك قىممەتكە ئىگە.
2 y0 h' R9 _# w# M; n) m4 r* K- L7 p
/ c& z& n3 m$ J2 q　　‹‹دۈم – دۈم›› ئويۇنى

2 i0 B$ S, V+ o/ `9 _　　بۇ ئويۇننى، ئادەتتە، بالىلار توپلىشىپ ئوينايدۇ. ئۇ كۆپىنچە كەچلىك تاماقتىن كېيىن ئوينىلىدۇ. ئۇنىڭدا ئۇيۇشتۇرغۇچى بالىلاردىن بىرسىنى تۇتۇپ، ئۇنىڭ بېشىنى تىزىغا قويۇپ، چاپان ياكى كۆڭلەكنىڭ ئېتىكى بىلەن پۈركەپ تۇرۇپ باشقىلارنى مۆكتۈرىدۇ. ‹‹دۈم – دۈم›› بولغۇچىنىڭ دۈمبىسىگە يېنىك دۇمبالاپ:

0 \% ^, c) S+ W' z. K　　–– دۈم – دۈم – دۈم،

; j/ I2 Z! i  t$ ^" h# Y, `$ d2 n　　–– لەببەي، لەببەي، لەببەي!

2 x9 ?9 f. I- ]* N7 `5 u　　–– ئاتا – ئاناڭ نەدە؟

　　–– ئەسكى سامانلىقتا!

　　–– نېمە قىلىۋاتىدۇ؟

　　–– ئاش ئېتىۋاتىدۇ!
1 ?6 M2 {7 C% I% \3 y& J) O
, i, _5 m4 G5 j# J　　–– ماڭا قېنى؟

/ s( v- B( [2 p! }, ]1 Q　　–– تاختا بېشىغا قويسام قاغا چۇقۇپ كېتىپتۇ.
6 F" X. T3 u- g6 ]0 f) n
/ r% }& e9 d9 r# t; h) ^& h" N　　–– ماڭ! قارغاڭنى تۇتۇپ كەل!
$ H6 R% h5 ~9 O% e3 N
　　دەپ قوشاق ئېيتىپ بالىنى قويۇۋېتىدۇ. ئەگەر ئۇ بالىلارنى يوشۇرۇنغان جايىدىن تۇتۇپ كېلەلىسە، تۇتىلغىنى ‹‹دۈم – دۈم›› بولىدۇ. ئەگەر تۇتالمىسا داۋاملىق ‹‹دۈم – دۈم›› بولىدۇ. بۇ ئويۇن بالىلاردىن ھوشيارلىق، سەگەكلىك، چاققانلىق تەلەپ قىلىدۇ.
( ^/ q' H, V* L9 @
6 J5 J6 c, i1 B6 @! }' S　　‹‹يامغۇر – ياغىلاق›› ئويۇنى

- y  W2 w7 y' Y+ w　　بۇنىڭدا بالىلارنىڭ تەبىئەتكە بولغان ئىلتىجاسى ئىپادىلىنىدۇ. بالىلار ئۆزى ياشاۋاتقان مۇھىت تەبىئەتنىڭ تەسىرىدە ئۆزگىرىپ دەل – دەرەخ، زىرائەتلەر سارغايغاندا، پىژغىرىم ئىسسىق زېمىننى كۆيدۈرگەندە يامغۇر تىلەپ:
  o" v# M3 ^8 ~9 C
, ?$ P( u5 W; q　　يامغۇر – ياغىلاق،

3 Q6 z( r4 j' D$ C8 M, N! X- J1 v　　ئۆچكە ساغىلاق.
* m  [- T4 z* {: U" [  ^$ a$ i. Q
　　ئاسماندىكى چوكاننىڭ

& D# T9 e5 H$ X- n2 q$ r　　ئەمچىكى يۇمىلاق.

  B- F4 O9 W4 [+ u* e* w4 y　　ئاق بۇلۇت، قارا بۇلۇت
3 [# h' `! d6 Y9 `0 A8 y; o
8 p7 c, P4 [. N6 M, t$ n　　زىرائەتلەر سارغايدى.
+ ^0 j9 ?; N. j  ]
　　يامغۇرۇڭنى تۆكسەڭچۇ؟
& t& z% _% ^( z/ J' j% h! o0 N
　　ئوينايدىغان بالا بارمۇ؟
# x- a" G, q; F, C0 t/ N! q# V
　　بالىلار بۇ ئويۇن ئارقىلىق تەبىئەت ھەققىدە دەسلەپكى ساددا چۈشەنچىگە ئىگە بولىدۇ .
) `9 J7 E* Z% p5 o' d: l0 j! v
; I1 C: M! S8 t' d　　‹‹ئاپتاپ چىق›› ئويۇنى

2 w$ F: G) ^2 b8 {9 y  y/ S: ?　　بۇنىڭدىمۇ بالىلارنىڭ تەبىئەتكە بولغان ئىلتىجاسى ئىپادىلىنىدۇ. بالىلار سۇغا چۆمۈلگەندە ھاۋا تۇتۇلۇپ قالسا ياكى ھاۋا تۇتۇلۇپ ئۇدا بىرقانچە كۈن يامغۇر ياغسا، قۇياش نۇرىغا، ئاپتاپقا بولغان تەشنالىقىنى تۆۋەندىكى قوشاقنى ئۈنلۈك توۋلاپ ئىپادىلەيدۇ:
1 x$ e; p3 g3 h& h  S  U# g( T
0 @3 e) H3 O- o2 b( z! o) t　　ئاپتاپ چىق، ئاپتاپ چىق،

) C$ q- S6 n  M* |) D8 |　　ئەسكى چاپان سۆرەپ چىق.
5 x# E" u" R, i6 K: e
　　ئەسكى چاپان بولمىسا،
+ \( K- o+ S& y
　　يېڭى چاپان سۆرەپ چىق.
% v. [7 T, X/ E$ p$ a
　　يېڭى چاپان بولمىسا،

　　بۇلۇت كەينىدىن ماراپ چىق.
! y8 B0 G) L5 a0 ^
　　ماراشقا يول بولمىسا،

4 w7 L4 x7 H- L+ U, L5 e" T2 u0 u, J　　بەش بالاڭنى يېتىلەپ چىق.

# O# [( I. O" x) w　　بۇ ئويۇندىمۇ بالىلار تەبىئەت ھادىسىلىرى بىلەن ئىجتىمائىي تۇرمۇشنىڭ چەمبەرچاس باغلىنىدىغانلىقى ھەققىدىكى چۈشەنچىگە ئىگە بولىدۇ ھەم بۇ قوشاقنىڭ رىتىملىق، ئاھاڭدارلىق ۋە مۇزىكىلىق ئېيتىلىشى بالىلاردا دەسلەپكى مۇزىكا سىزىمىنى يېتىلدۈرۈشتىمۇ قىىسمەن رول ئوينايدۇ.
6 r: ^/ f( T- q/ b
' F9 G+ b. M4 \  i4 L6 t! F　　‹‹چۆچۈرە قاينايدۇ›› ئويۇنى

+ N7 L) [' j/ r5 D4 u; w　　بۇ ئويۇندا بىرقانچە بالا توپلىشىپ مۇنداق قوشاق ئېيتىدۇ:
0 ]3 i& j* A$ g& j) c
; B' R% H- f4 P7 \　　چۆچۈرە – چۆچۈرە قاينايدۇ،
7 r" V; M& Z1 F9 j1 o
6 w( o1 b4 P( ^* i　　ئاپام ماڭا بەرمەيدۇ.

0 i' r$ K) O9 r. c: q3 Q; |: b* a& X3 W　　ئۆزىمۇ بىرنى يېمەيدۇ،

　　قازان تۈۋىنى يالايدۇ.

9 n" b, b  j, e* m　　خەققە مېھمان بولغاندا
$ F- p& w& c+ D' n
! X5 t- B/ l+ v: m  Y　　خۇشاللىققا پاتىدۇ.
* |3 z9 R/ [% W6 }  |$ E2 n% e
　　ئۆيگە مېھمان كەلگەندە،

　　بېشى ئاغرىپ ياتىدۇ.
- h: E. T9 e, x& Q! C
( R8 k6 I. A' G) n# |% l1 H　　بۇ ئويۇندا بالىلارنىڭ چوڭلاردىن كۈتىدىغان ئارزۇسى نامايان بولۇپ، چوڭلارنىڭ تونۇش – بىلىش، قولۇم – قوشنا، ئۇرۇق – تۇغقان ۋە دوست – بۇرادەرلەر ئارا مۇناسىۋەتتە بېخىل، پىخسىق بولماسلىقى، مېھماندوست، كەڭ قورساق بولۇشى تەلەپ قىلىنغان.
5 z5 e0 a( G1 R. M. J! l1 e! g
　　مېھماندارچىلىق ئويۇنى (ئاغچە – ئايلام)

　　بۇ ئويۇننى، ئادەتتە، ئىككى ياكى ئۇنىڭدىن ئارتۇق، مەكتەپ يېشىغا توشمىغانلار ئوينايدۇ. ئۇلار چوڭلارغا تەقلىد قىلىپ ئۆي ياسايدۇ. ئۆي جابدۇقلىرى كۆپىنچە لايدىن، تاش – كېسەك، ئوتۇن – ياغاچلاردىن بولىدۇ. توپا بىلەن قىر چىقىرىپ ياكى سىزىق سىزىپ ھويلا – ئارام ‹‹ھازىرلىنىدۇ››. ئاندىن ئۆزئارا مېھماندارچىلىق قىلىشىدۇ. مېھمانغا چاقىرغۇچى كەلگەن مېھمانلارنى ‹‹ئەسسالامۇ ئەلەيكۇم!›› دەپ ئالدىغا چىقىپ خۇش تەبەسسۇم بىلەن ‹‹ئۆيى››گە باشلاپ، ئۆزئارا تەقلىدىي مېھماندارچىلىق قىلىشىدۇ. بۇنىڭدا ئۇلار چوڭلارنىڭ ئۆي تۇتۇشتىكى ئۆرپ – ئادەتلىرىنى ئۆگىنىدۇ.
3 d, ~9 y# B- Z$ x
　　لەگلەك ئۇچۇرۇش ئويۇنى

7 l  o! N  h/ U: g% w3 z/ M4 n  l　　لەگلەك ئۇچۇرۇش ئۇيغۇر بالىلىرىنىڭ قەدىمىي ئويۇنلىرىنىڭ بىرى. ئۇيغۇر بالىلىرى لەگلەكنى، ئادەتتە، قەغەز، چىغ، ئۆرۈك يېلىمى ياكى بۇغداي ئۇنىدىن ياسالغان يېلىم ۋە يىپ قاتارلىقلار بىلەن ياسايدۇ. لەگلەكنىڭ شەكلى ھەرخىل بولىدۇ. ئۇلار، ئادەتتە، لەگلەكنى باھار پەسلىدە ئۇچۇرىدۇ. خىلمۇ خىل لەگلەكنىڭ ئاسمانغا كۆتۈرۈلىشىمۇ يېزا – قىشلاقلارغا باھار كەلگەنلىكىنى نامايان قىلىدۇ. بالىلار بۇ ئويۇننى ئوينىغاندا كىمنىڭ لەگلىكى ئەڭ ئېگىز ئۇچسا، شۇ بۇ ئۇيۇندا ئەڭ ياخشى ماھارەت كۆرسەتكەن ھېسابلىنىدۇ. بۇ ئويۇن بالىلارنىڭ روھىنى كۆتۈرۈپ، جىسمانىي ساغلاملىقىنى ئاشۇرۇشتا چوڭ رول ئوينايدۇ.

　　يىغىپ ئېيتقاندا بىزدە بالىلار ئويۇنلىرىنىڭ تۈرى كۆپ، شەكلى ھەرخىل، مەزمۇنى مول. بۇ ئويۇنلار قەدىمدىن ھازىرغىچە ئۇلارنىڭ ھايات پائاليىتىدە ناھايىتى مۇھىم رول ئويناپ كەلدى. ئۇلارنىڭ بالىلارنىڭ مېھماندوست، يۇمۇرىستىك، ئاق كۆڭۈل، خۇشخۇي، ئالىيجاناب، ئەدەپلىك، كەسكىن ۋە قىزغىن خاراكتېر يېتىلدۈرۈشىدىكى رولىغا سەل قاراشقا بولمايدۇ. شۇڭا بۇ ئويۇنلارنى رەتلەش ۋە ئۇلارنى تەتقىق قىلىش مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە.

　　مەنبە: تەڭرىتاغ تور بېتى
7 x8 U. C4 [! s# d9 y
/ M/ z0 ~! \0 l1 ?; B

Tursunniyaz

ئەنئەنىۋى بالىلار ئويۇنلىرى
. L! G2 t2 m0 k  rئۈرۈمچى كەچلىك گېزىتى
چاچ ئۆرۈش ئويۇنى
& ]' w$ e6 A( V# Q7 e& v     ئۇيغۇر ئۆسمۈرلىرىنىڭ ئەنئەنىۋى ئويۇنلىرىنىڭ تارىخى ئۇزاق ، مەزمۇنى چوڭقۇر ، شەكلى خىلمۇخىل بولۇپ ، كۆڭۈل ئېچىش خاراكتېرىدىكى ئويۇنلاردۇر . بۇ ئويۇنلار بالىلارنىڭ زېھنىنى ئېچىپ ، ئىجادچانلىقىنى ئاشۇرىدۇ . بولۇپمۇ ساغلاملىققا پايدىلىق ساۋاقلار كۆپرەك مەزمۇننى ئىگىلەيدۇ . بالىلار ھەرخىل ئويۇنلارنى ئويناش ئارقىلىق ئىتتىپاقلىق ، ئۇيۇشچانلىقنى كۈچەيتىدۇ .
! U% j+ R  u' k0 j! t      ئۇيغۇر بالىلار ئويۇنلىرى ئىچىدە قىزلارغا خاس ئويۇنلار ئۆرپ – ئادەتنى ئىپادىلەشكە مايىل بولۇپ ، بۇ ئويۇنلار مىللىي خاسلىقنى ئىپادىلەشتە ئالاھىدە گەۋدىلىك ئورۇندا تۇرىدۇ . ئوغۇللارنىڭ ئويۇنلىرى ئۇيغۇر يىگىتلىرىنىڭ باتۇر ، قورقماس ، چەبدەس خاراكتېرىنى نامايەن قىلىدۇ .
0 U, ~1 ~" R! h0 n0 x0 g, F      ‹‹ چاچ ئۆرۈش ئويۇنى ›› روشەن پەسىل خاراكتېرىگە ئىگە ئويۇن بولۇپ ، ئاساسەن ئەتىياز ۋە ياز پەسىللىرىدە ئوينىلىدۇ .
: k% c, c& m$ I8 z# C* x4 M      ئويناش ئۇسۇلى : ئويۇنغا قاتناشماقچى بولغان قىزلار جەم بولۇپ ، چاچلىرىنى چىرايلىق تاراپ چاچ ئۆرۈشكە تەييار بولۇپ تۇرىدۇ . باش بولغۇچى قىزلارنى چاچ ئۆرۈشكە تەشكىللەيدۇ . شۇنىڭ بىلەن چاچ ئۆرۈش باشلىنىدۇ . قىزلار چاچلىرىنى ئۆرۈپ بولغاندىن كېيىن ئويۇنغا رىياسەتچىلىك قىلغان قىز ئۇلارنىڭ چېچىنىڭ تەلەپكە لايىق ئۆرۈلگەن – ئۆرۈلمىگەنلىكىگە قاراپ چىقىپ ، ياخشى ئۆرۈيەلمىگەنلىرىنى قايتىدىن ئۆرۈشكە بۇيرۇيدۇ . ئەگەر ئۇ قىز يەنىلا ياخشى ئۆرۈيەلمىسە ئۇنىڭغا ‹‹ جازا ›› بېرىلىدۇ . ئويۇندا قىزلار چوقۇم چېچىنى 40 تال ( ياكى ئۆزلىرى بېكىتىۋالغان ئۆرۈم سانى بويىچە ) ئۆرۈشى ، ھەم تېز ، ھەم قائىدىلىك ئۆرۈشى ، چاچ ئۆرۈشى ، چاچ ئۆرۈۋېتىپ گەپ قىلىشماسلىقى ، چاچنى ئۆلچەملىك ، رەتلىك ئۆرۈشى لازىم . بۇ ئويۇن قىز – چوكانلارنىڭ ئائىلىسىدە چاچلىرىنى ئۆرۈپ قويۇشتەك مىللىق ئەنئەنىگە تەقلىد قىلىشتىن پەيدا بولغان . قىزلار ، بولۇپمۇ چېچى ئۇزۇنراق ، يېشى كىچىك قىزلار چاچلىرىنى ئۆزلىرى 40 تال قىلىپ ئۆرىيەلمەيدۇ . بۇ ئويۇننى ئويناش ئارقىلىق ئۇلار مۇستەقىل ئىش قىلىشنى ، شەخسىي تازىلىققا ئەھمىيەت بېرىشنى ، رەتلىك ، پاكىز يۈرۈشنى ، چامى يەتكەن ئىشلارنى ئۆزى قىلىشنى ئۆگىنىدۇ . بۇنىڭدىن سىرت ، ئۇلار يەنە ئۇيغۇر قىزلىرىغا خاس نازاكەت ۋە ئەۋرىشىملىكىنى چاچ ئۆرۈشتەك ئاددىي ئويۇنلار ئارقىلىق ئۆگىنىپ ، دەسلەپكى قەدەمدە گۈزەللىك تەربىيىسىگە ئىگە بولىدۇ . بۇ ئەجدادلارنىڭ ئۆرپ – ئادىتىنى ئۈزۈلدۈرمەي ساقلاپ قېلىشتا بەلگىلىك ئەھمىيەتكە ئىگە .
      ئاداش – ئاداش ئويۇنى
    ‹‹ ئاداش – ئاداش ئويۇنى ›› ھازىرغىچە يېزا – قىشلاقلاردا ئوغۇللار ئويناپ داۋاملاشتۇرۇپ كېلىۋاتقان ئويۇنلارنىڭ بىرىدۇر . ئويۇننى باشلاش تەرتىپى مۇنداق بولىدۇ : ئۈچ ئوغۇل بالا قاتار تىزىلىپ بىر – بىرىنىڭ دولىسىنى ئىككى قوللاپ تۇتۇپ ، بىر پۇتلاپ تاقلاپ سەكرەپ ، قوشاق ئېيتىش بىلەن تەڭ ئويۇننى باشلايدۇ . ئۇلار شۇ تەرتىپتە تاقلاپ قولىنى مۈرىگە قويۇپ توختىماي سەكرەپ مەھەللىنى ئايلىنىپ چىقىدۇ ۋە سەكرەش جەريانىدا باشقا ئوغۇللارنىمۇ سەپكە قوشۇلۇشقا چاقىرىدۇ .
2 v* v6 j% k; s9 J" V# g     ئوينايدىغان بالا بارمۇ ؟
6 _3 F% n6 C9 z     مۆرەيدىغان كالا بارمۇ ؟
: A, b6 o4 O$ P/ d4 W/ o     مەھەللىدە بىز بىلەن ،
; f* H# S. V5 N) A: [; v    ئاداش بولار بالا بارمۇ ؟
4 o+ `. l# g' _- F* J   دېگەن قوشاق بىلەن تەڭ سەپكە قېتىلىدىغان بالىلار پۈتۈنلەي قوشۇلۇپ بولغاندىن كېيىن ، بارلىق ئويۇنغا قاتناشقان بالىلار بىرلىكتە :
    ئاداش – ئاداش بولايلى ،
2 s4 O" m3 ^5 t; u    ئالما قېقى شورايلى .
    تالىشىپ يېگەچ بىر ناننى ،
    دەريا بويى بويلايلى .
8 C8 T1 _$ I# a/ t                        ئاداش – ئاداش بولايلى ،
                        ئالما قېقى شورايلى .
. J- }+ h$ q" Y7 [, q( @& B+ p                        ئۇلۇغ ناننىڭ بويىدا ،
: m7 H8 c# z' H7 v% J; P( x5 V                       بىر نان تاپساق تەڭ يەيلى .
     چېم چۆچىكىم ، چىم چۆچەك ،
     ئوتتۇرىسى كۆلمەنچەك ،
     سۇ قۇيسام تېشىپ كەتتى ،
) a3 T( |+ `/ d: u/ G. G% t' K9 v+ `     ئۆمىلىپ قېچىپ كەتتى .
                      كېلىڭ دوستلار ئوينايلى ،
, l7 t# w. c) [                      ئاداش – ئاداش بولايلى .
                      بىر نان تاپساق تەڭ يەيلى ،
" v  q1 p" k- m; j                      ئايرىلماس دوست بولايلى .دېگەندەك قوشاقلارنى ئۈنۈملۈك ، تەرتىپلىك ، رېتىملىق ئېيتىدۇ .
       بۇ ئويۇن بالىلارنىڭ جىسمانىي ساغلاملىقىغا پايدىلىق بولۇپ ، قىش پەسلىدە ئوينالسا بالىلارنىڭ سوغۇقتىن مۇداپىئەلىنىش ، قورقماس ، چىدامچان خاراكتېرىنى يىتىلدۈرۈش بىلەن بىللە يەنە كۆڭۈل ئېچىش مەقسىتىگە يەتكىلى بولىدۇ .
9 `* g# J" [, Z4 Y$ [  L      بۇ ئويۇننىڭ ئەڭ جەلپكار نۇقتىسى تىل بۆلىكىدە بولۇپ ، بۇ ئويۇندا ئېيتىلغان قوشاقلار بالىلارغا خاس چۈچۈك تىلى ، ئاددىي قاپىيە ، رېتىملىق ئالاھىدىلىككە ئىگە ، بۇ ئويۇندا ھەرىكەت بىلەن سەنئەت تەبىئىي ھالدا بىرلەشتۈرۈلۈپ ، ئويۇننى تەشكىللىك ھالدا ناخشا – قوشاق پائالىيتىگە ئايلاندۇرىدۇ . بۇ قوشاقلار مىللىتىمىزنىڭ ناخشا – قوشاقچىلىق ئەنئەنىسىنىڭ بالىلار ئويۇنلىرىدىكى جانلىق ئىپادىسى .
. U' K; T8 k) \$ w/ R% s/ t     بۇ ئويۇننىڭ ‹‹ ئاداش – ئاداش ئويۇنى›› دېگەن نامىدىنلا ئويۇننىڭ ھەمدەملىككە ، بىرلىكلىككە سىمۋول قىلىنغانلىقىنى كۆرۈۋېلىش تەس ئەمەس . بۇ ھەم بالىلارنىڭ ئۆملۈككە بولغان ئىنتىلىشىنى ئىپادىلىسە ، ھەم بالىلارنىڭ ئويۇندىن تەڭ ھوزۇرلىنىش ، بەھىرىنىش ھېسسىياتىنى ئىنكاس قىلىدۇ .  
8 i) _0 k  z8 ?& E$ P6 P9 M
# B/ S4 \: t2 q, I1 @+ h

ADiL

مەن ماۋۇ «2 . ۋاللەي(گاگا-چۇك)» نى كىچىكىمدە تولا ئوينايتتىم، ھازىرمۇ مەكتىپىزمىدىكى بالىلار بەك ئوينايدۇ (لېكىن بىز خەتەرلىك دەپ چەكلەيمىز {:5_171:}) بەزىدە مېنىڭمۇ ئوينىغۇم كەپ كېتىدۇ دېسە مۇشۇ ئويۇنلارنى .

subat

ھازىر بۇنداق ئويۇنلار يوق جۇمۇ ، بالىلار ۋاڭبادا قىزلار دىبادا ......................

Tursunniyaz

ئۇيغۇر قىز بالىلار ئويۇنلىرى: «ئىلەڭگۈچ» ئويۇنى
ئۇيغۇر قىز ئۆسمۈرلىرىنىڭ ئەتىۋارلىق ئويۇنلىرىنىڭ بىرى. مەشھۇر ئالىمىمىز مەھمۇد كەشغەرى بۇ ئويۇن ھەققىدە توختىلىپ: ‹‹ئىلەڭگۈچ–گۈلەڭگۈچ قىزلار ئوينايدىغان بىر خىل ئويۇننىڭ نامى، ئارغامچىنىڭ ئىككى ئۇچى بىر ياغاچقا ياكى لىمغا باغلىنىدۇ، ئوتتۇرىسىغا بىر قىز ئولتۇرىدۇ، پۇتلىرى بىلەن يەرنى تېپىدۇ، شۇنىڭ بىلەن بەزىدە ئۆرلەپ، بەزىدە پەسلەيدۇ›› دېگەن (‹‹تۈركىي تىللار دىۋانى››3–توم، 518–بەت). دېمەك، بۇ ئويۇن ئەزەلدىنلا ئۇيغۇر قىز ئۆسمۈرلىرىنىڭ ياخشى ئەرمىكى بولغان.
3 i! x$ @/ w# P' [; v2 y; Aبۇ ئويۇن ئادەتتە ئەتىياز، ياز ۋە كۈز كۈنلىرى دەل–دەرەخلىك ئېرىق–ئۆستەڭ بويلىرىدا، ئورمانلىقلاردا قىز ئۆسمۈرلەر تەرىپىدىن ئوينىلىدۇ، بۇ ئويۇننى 7–15ياشقىچە بولغان قىزلار ئوينايدۇ.
ئىلەڭگۈچ ئارغامچىنىڭ ئىككى ئۇچىنى ئىككى تۈپ دەرەخكە ياكى دەرەخنىڭ چوڭ ئىككى شېخىغا چىگىپ، ئوتتۇرىسى يەرگە تېگىپ قالمىغۇدەك قىلىپ سېلىنىدۇ. قىزلار تۆت–بەشتىن بۆلۈنۈپ نۆۋەت بىلەن ئوينايدۇ. ئىلەڭگۈچ ئوينىغۇچى ئىككى تال ئارغامچىنى چىڭ تۇتۇپ كەينىگە يېنىپ، بىر پۇتىنى ئىلەڭگۈچ تاختىسىغا ئېلىپ، يەنە بىر پۇتىنى يەرگە تىرەپ تۇرۇپ باشقىلارنىڭ ئىتتىرىپ قويۇشى ياكى ئۆزىنى كۈچەپ ئالدىغا ئېتىش ئارقىلىق پۇتىنى يەردىن ئۈزۈپ ئۇچۇشقا باشلايدۇ. دەسلەپتە پەسرەك ئۇچىدۇ، كېيىن ئالدى– كەينىگە كۈچەپ رىتىملىق سىلكىنىپ بارغانسېرى ئېگىز ئۇچىدۇ. ئۇچۇش قانچە ئېگىز بولسا، ئۇچۇش تېزلىكى شۇنچە ئاشىدۇ. بىر قىز ئىلەڭگۈچ ئۇچۇۋاتقاندا پەستە نۆۋەت كۈتۈۋاتقانلار:
ئىلانى،
! t# H5 U4 o1 S+ o7 Tگۇچانى،
: ^  o$ X/ @# G& dچىمچاچاق،
1 g9 y$ b8 O) B3 _كىم ئويناق.
9 o) b2 h$ V, l6 K8 I6 _مېنىڭ بالام تورغايچاق،
: `9 x- r9 M7 Z+ j8 e8 Q1 ~) |… …
ھويت،ھويت،ھويت،
ماڭا قاراڭ،
بەسلىكى نار،
مەسلىكى بار.
بوز تايچاق
… …
% F4 G, ~9 w+ nدېگەنگە ئوخشاش ئىلەڭگۈچ قوشىقىنى ئېيتىدۇ. نۆۋەت ئالماشتۇرۇش ئىلەڭگۈچ ئۇچقۇچىنىڭ قانائەتلەنگەندىن كېيىن باشقىلارغا ئۆتۈنۈشى ئارقىلىقلا بولىدۇ.
4 G3 o7 z! f; rبالىلار بۇ ئويۇن ئارقىلىق تەن ساغلاملىقىنى ئاشۇرىدۇ، ئۆزئارا ئۆتۈنۈش، يول قويۇش، ياردەملىشىش قاتارلىق ئەخلاقىي پەزىلەتنى يېتىلدۈرىدۇ.
9 _4 }' ^4 l  C! Bمەنبە: شىنجاڭ ئاياللىرى ژۇرنىلى
& `! Q. I7 J4 y+ r! E0 b0 {

Tursunniyaz

تاش تەرمەك ئويۇنى
ئادەتتە‹‹چاكۇم›› دەپ ئاتىلىدىغان بۇ ئويۇن ئۇيغۇر قىز ئۆسمۈرلىرىنىڭ ئەڭ ئامراق ئويۇنلىرىنىڭ بىرى بولۇپ ئەتىياز، ياز ۋە كۈز كۈنلىرى پاكىز سەينالاردا ئوينىلىدۇ. بۇ ئويۇننى ئىككى قىز ئۆزئارا ئوينىسىمۇ ياكى قىزلار 4– 5 تىن بىر گۇرۇپپا بولۇپ ئوينىسىمۇ بولىدۇ.
بۇ ئويۇن سىلىقلانغان بەش تال ئۈچكە ياكى ئۈچكە چوڭلۇقىدىكى بەش تال تاش بىلەن ئوينىلىدۇ. تاشلارنىڭ باشقا تاشلاردىن چوڭراق، ئۆزگىچە ياكى بويالغان بىرى ئانا تاش، قالغان تۆتى بالا تاش قىلىنىدۇ. بۇ ئويۇندا ھەربىر باسقۇچنىڭ ئايرىم – ئايرىم قوشىقى بولىدۇ، ئويۇن قايسى باسقۇچقا كەلسە، شۇ باسقۇچنىڭ قوشىقى ھەرىكەتكە ماسلاشتۇرۇپ ئېيتىلىدۇ.
  |2 J3 c) H9 \, Vبىرىنچى باسقۇچ: ئوينىغۇچى بەش تاشنى قولىدا سىقىمداپ تۇتۇپ، ئانا تاشنى باش بارمىقى ۋە كۆرسەتكۈچ بارمىقىدا قىسىپ تۇرۇپ يۇقىرىغا ئېيتىپ، قالغان تۆت بالا تاشنى يەرگە چاچىدۇ– دە، ئانا تاشنى يەرگە چۈشۈرمەي تۇتۇۋالىدۇ؛ ئاندىن ئانا تاشنى يەنە يۇقىرىغا ئېتىپ، بالا تاشتىن بىرنى يەردىن چىمدىپ ئېلىپلا، ئانا تاشنى يەرگە چۈشۈرمەي تۇتۇۋالىدۇ. 2–، 3–، 4– بالا تاشلارمۇ ئاشۇ ئۇسۇلدا يەردىن بىر– بىرلەپ ئېلىنىدۇ. بۇ ۋاقىتتىكى شەرت شۇكى، ھەربىر بالا تاشنى يەردىن ئالغۇچە باشقا بالا تاشلار مىدىرلاپ كەتمەسلىكى لازىم، ئەگەر قولى تاشقا تېگىپ مىدىرلاپ كەتسە، ئويناۋاتقان بالا يېڭىلگەن بولىدۇ–دە، ئويناش نۆۋىتى تۈگەيدۇ. بۇ باسقۇچنىڭ قوشىقى مۇنداق:
4 f5 u: K# t- d( n' F, _0 W8 fچاكۇم _
: J( g& J4 ^+ y5 h5 v: V7 iچاكۇم – چاماكۇم،
5 Z% |/ \: U5 O0 s/ e) @% w8 Oكىچىكى – كېلىنچىكى.
كۆمىكى – كۆمىچىكى،
5 F+ m# A% U, p( C  B, _بىلىكى – بىلەزۈكى.
  J: c& l3 a4 uئىككىنچى باسقۇچ: ئوينىغۇچى بەش تاشنى ئوڭ قولىدا سىقىمداپ تۇتۇپ، ئانا تاشنى باش بارمىقى ۋە كۆرسەتكۈچ بارمىقىنىڭ ياردىمى بىلەن يۇقىرىغا ئېيتىپ، قالغان تۆت بالا تاشنى يەرگە چاچىدۇ ۋە ئانا تاشنى يەرگە چۈشۈرمەي تۇتۇۋالىدۇ؛ ئاندىن ئانا تاشنى يەنە يۇقىرىغا ئېيتىپ، يەردىكى تۆت بالا تاشنى ئىككىدىن ئىككى قېتىم سىيرىپ ئالىدۇ، ھەر قېتىمدا ئانا تاشنى يەرگە چۈشۈرمەي تۇتۇۋالىدۇ. بىرىنچى قېتىم ئىككى تاشنى ئېلىۋاتقاندا قالغان بىر جۈپ تاش مىدىرلاپ كەتمەسلىكى لازىم. بۇ باسقۇچنىڭ قوشىقى مۇنداق:
ئۆزۈم _
, L0 b& I# r2 s7 Y! ^4 Iقاراپ تۇرغان كۆزۈم.
8 u7 M/ J. q0 {5 k, B9 f. cچوڭ ئۈزۈم،
' m1 _5 c9 P5 F4 u& y/ hچوڭ بولاي،
0 J8 f- d6 @  u% Vچوكان بولاي.
0 k9 ^: b8 E! {/ c" y4 V# Zقوشمۇ قوش،
/ O- y& z& ?( ]قوشادا قوش.
ئۈگرەدە ئاش،
باغرىمدا باش.
ئۈچىنچى باسقۇچ: ئوينىغۇچى بەش تاشنى ئوڭ قولىدا سىقىمداپ تۇرۇپ، ئانا تاشنى باشتىكى ئۇسۇل بويىچە يۇقىرىغا ئېتىپ، قالغان تۆت بالا تاشنى يەرگە چاچىدۇ – دە، ئانا تاشنى يەرگە چۈشۈرمەي تۇتۇۋېلىپ، قايتا يۇقىرىغا ئېيتىپ، بىرىنچى قېتىمدا ئۈچ بالا تاشنى، ئىككىنچى قېتىمدا قالغان بىر بالا تاشنى سىيرىپ ئالىدۇ. ھەر قېتىمدا ئانا تاشنى يەرگە چۈشۈرمەي تۇتۇۋالىدۇ، ئۈچ بالا تاش يەردىن بىراقلا ئېلىنغاندا، قالغان بىر بالا تاش مىدىرلاپ كەتمەسلىكى لازىم. بۇ باسقۇچنىڭ قوشىقى مۇنداق:
: R8 \2 U  h* G; c# Mقوشى _
: U( t; V( m" kقوش قۇلاقنىڭ گۆشى.
ئۈچ ئۆزۈم.
5 R1 L; r* H+ d+ Z  D( fئۈچنى مەن تۇغدۇرىمەن،
ئوسما ئېلىپ قويدۇرىمەن.
; _7 ?7 x: P4 o. s/ M- yتۆتىنچى باسقۇچ: ئوينىغۇچى ئوخشاشلا بەش تاشنى ئوڭ قولىدا تۇتۇپ، ئانا تاشنى ئالدىنقى باسقۇچتىكىدەك يۇقىرىغا ئاتىدۇ، كېيىن قالغان تۆت بالا تاشنى يەرگە چاچىدۇ – دە، ئانا تاشنى يەرگە چۈشۈرمەي تۇتۇۋېلىپ، يەنە يۇقىرىغا ئېتىپ، يەردىكى تۆت بالا تاشنى بىر قېتىمدا سىيرىپ ئېلىپلا، ئانا تاشنى يەرگە چۈشۈرمەي تۇتۇۋالىدۇ. بۇ باسقۇچنىڭ قوشىقى مۇنداق:
; m8 N% T# `$ }1 w) q3 kتوكى – سوكى،
سېغىزغاننىڭ پوقى.
3 n" @2 v3 V0 x/ T2 k- Eقوش توك – توك،
7 p: J# Y: X/ Lھەم قوشى،
; \+ I0 S/ w* T+ m& h; Zھەم توك – توك،
مانا توك – توك،
# M% K$ z1 z/ B0 S9 U2 `8 n) k- Gبۆلەك ئويناشقا يوق.
بەشىنچى باسقۇچ: ئوينىغۇچى بەش تاشنى يەرگە چېچىپ، ئانا تاشنى ئايرىپ ئالىدۇ. ئاندىن سول قولىنىڭ ئالىقىنىنى يەرگە قويۇپ، بەش بارمىقىنى سەل يىغىپ، باش بارمىقى بىلەن كۆرسەتكۈچ بارمىقى ئارىلىقىدا ئەگمە بوشلۇق يەنى ‹‹ھويلا››نى ھاسىل قىلىدۇ، ئاندىن ئانا تاشنى ئايرىم– ئايرىم يۇقىرىغا ئېتىپ، بالا تاشلارنى بىر– بىرلەپ ‹‹ھويلا›› غاـ ئالىقان ئاستىغا ئىتتىرىپ كىرگۈزۈپ، ھەر قېتىمدا ئانا تاشنى يەرگە چۈشۈرمەي تۇتۇۋالىدۇ. بىر بالا تاش ئىتتىرىلگەندە قالغان بالا تاشلار مىدىرلاپ كەتمەسلىكى كېرەك، ئەگەر مىدىرلاپ كەتسە ياكى ئىتتىرىلگەن بالا تاش ‹‹ھويلا›› غا كىرمىسە، يېڭىلگەن ھېسابلىنىپ شۇ قىزنىڭ ئويناش نۆۋىتى تۈگەيدۇ. بۇ باسقۇچتىكى قوشاق مۇنداق:
( Y1 T! |# e4 N* V; _ھويلا،
6 Q3 D# D0 B  ?/ R/ j" J) `6 Kبىر ھويلا.
2 p" e* e  W2 ?ھويلا،
ئىككى ھويلا.
ھويلا،
ئۈچ ھويلا.
- A# t. M; s- h9 U$ l5 ~6 Oھويلا،
2 U0 ^1 o6 u) O+ G: Tتۆت ھويلا.
بۇ ھويلا يوغان ھويلا،
/ S* M+ A; F2 Zئوتتۇرىسىدا ئەينۇلا.
8 |1 E% ^1 t" {8 Q- O……
/ g, V* Y4 D  F& ?3 X6 ?ئوينىغۇچى تاشلارنىڭ ھەممىسىنى ‹‹ھويلا›› غا كىرگۈزۈپ بولغاندىن كېيىن، ئانا تاشنى يەنە يۇقىرىغا ئېتىپ، تۆت بالا تاشنى يەردىن بىر دودىلا سىيرىپ ئالىدۇ – دە، ئانا تاشنى يەرگە چۈشۈرمەي تۇتۇۋالىدۇ. ئەگەر قايسى باسقۇچتا ئانا تاش يەرگە چۈشۈپ كەتسە، باشقا بالا تاشلار مىدىرلاپ كەتسە ياكى بالا يەردىن سىيرىپ ئېلىنىۋاتقاندا بىرەر تال چۈشۈپ كەتسە، ئوينىغۇچىنىڭ نۆۋىتى شۇ يەردە توختاپ، باشقىلار ئوينايدۇ، ئىككىنچى قېتىم نۆۋەت كەلگەندە ئويۇن ئالدىنقى قېتىم توختاپ قالغان يەردىن باشلىنىدۇ.
  c4 v, I1 J% }3 C1 tئالتىنچى باسقۇچ: يۇقىرىدىكى جەريانلار ئوڭۇشلۇق تاماملانغاندىن كېيىن، ئوينىغۇچى بەش تاشنى سىقىمداپ تۇتۇپ بىراقلا يۇقىرىغا ئېتىپ، يۇقىرىدىن چۈشۈۋاتقان بەش تاشنى قولىنىڭ كەينىدە توختىتىشقا تىرىشىدۇ، قولىنىڭ كەينىدە نەچچە تاش توختىسا، شۇ تاشنى قولىنىڭ دۈمبىسى بىلەن يەنە يۇقىرىغا ئېتىپ، ھەممىسىنى ئالىقىنى بىلەن تۇتۇۋېلىش كويىدا بولىدۇ، تاشنى قانچە كۆپ تۇتالىسا، شۇنچە كۆپ نومۇرغا ئېرىشىدۇ. كىم ئۇتۇقلۇق ئويناپ، نومۇرنى كۆپ ئالسا، شۇ ئۇتقان بولىدۇ.
بۇ ئويۇن قىزلارنى چېچەن، سەۋرچان، ئۈمىدۋار، تەرتىپلىك بولۇشقا يېتەكلەيدۇ، سۆز بىلەن ھەرىكەتنى ماسلاشتۇرۇشقا ۋە قوشاق توقۇشقا ئۆگىتىدۇ، كۆز، قول ۋە ئېغىز قاتارلىق ئەزالارنىڭ ماس ھەرىكەتلىرى ئارقىلىق ئۆسمۈرلەرنى چاققان، زېرەك قىلىپ يېتىلدۈرىدۇ.
مەنبە: شىنجاڭ ئاياللىرى ژۇرنىلى

karakqi

ھەي.............
) v) y; t1 D7 N/ U( ?ھازىرقى بالىلار بۇنداق ئۇيۇنلارنىڭ نىمىلىكىنىمۇ بىلمەيدۇدە!!!!!!!!!!!{:5_165:}