مۇۋاپىقىيەت تەڭلىمىسىنىڭ ئاكتىپلاشتۇرۇلغان مودېلى

muammar

	مۇۋاپىقىيەت تەڭلىمىسىنىڭ ئاكتىپلاشتۇرۇلغان مودېلى مۇئاممار ئۇلۇغيار، 2010-يىلى. كىرىش سۆز ئۇزۇندىن بۇيان، تۈرلۈك ئىشلىرىمدا مۇۋاپىقىيەت قازىنىشقا بولغان تەخىرسىز ئىنتىلىشىم ۋە كىشىلىك قەدىر قىممەت ۋە تەرەققىيات جەھەتتىكى ئۆزۈمگە خاس ئۇلۇغۋار غايىلىرىمنىڭ تۈرتكىسىدە، داڭلىق شەخسلەر(مۇۋەپپەقىيەت قازانغۇچىلار) ۋە مۇۋەپپەقىيەتشۇناسلىققا دائىر نۇرغۇن كىتاپ-ئۇچۇر كۆرگەن بولساممۇ، ھازىرغا قەدەر ES مۇۋەپپەقىيەت تەڭلىمىسىدەك ۋە ياكى ئۇنىڭ ئورنىنى باسالايدىغان ئىخچام ۋە قايىل قىلارلىق بىرەر  نەزەرىيىۋى يەكۈننى كۆرمىگەن ئىدىم. ES مۇۋەپپەقىيەت تەڭلىمىسى مېنى ھەقىقەتەن زەنجىرسىمان مۇناسىۋەتلەر غۇۋالىقىدىن يۈكسەك بىر روشەنلىك ۋە ھەقىقەتكە باشلاپ چىققاندەك بولدى. شۇنىڭ بىلەن مەن بۇ تەڭلىمىنى ھەقىقىي مەنىسىگە چۈشىنىپ ئۆزلەشتۈردۈم ۋە ئۇنى «ھەزىم قىلىش» جەريانىدا  تېپىشماقتەك نۇرغۇن سوئاللار مېنى ئىسكەنجىسىگە ئالدى. شۇ مۇناسىۋەت بىلەن   مۇۋەپپەقىيەت تەڭلىمىسىگە ئالاقىدار چوڭ-چوڭ ئاچقۇچلۇق ئۇقۇم ۋە ئۇلارغا چېتىشلىق ئىككىلەمچى ئۇقۇملار ھەققىدە ئىجادىي پىكىر قىلىپ بەلگىلىك ھاسىلىۋى يەكۈنلەرگە ئېرىشتىم. مەن بۇ يەردە ئەشۇ ئىزدىنىش مىۋىلىرىمنى كەڭ مۇۋەپپەقىيەت تەشنالىرىنىڭ تەنقىدىي پايدىلىنىشى ئۈچۈن سۇنماقچىمەن. 1. ES مۇۋەپپەقىيەت تەڭلىمىسى ھەققىدە ئانالىز مۇۋەپپەقىيەت=(پۇرسەت+تەلەي)*(ئىقتىدار+تىرىشچانلىق)+تالانت+قىزىقىش، يەنى: M=(P+A)*(I+B)+T+K بۇ يەردىكى ئامىللارنىڭ ئاكتىپلاشتۇرۇلغان مەنىسى تۆۋەندىكىچە: مۇۋەپپەقىيەت (M): بىر ئىشنىڭ ئاخىرقى غەلىبىسىنى كۆرسىتىدۇ؛ پۇرسەت (P): مۇۋەپپەقىيەت ئۈچۈن ھەرىكەت قىلىشنىڭ ئىجتىمائىي ئىمكانىيىتىنى كۆرسىتىدۇ؛ تەلەي (A): مۇۋەپپەقىيەت ئۈچۈن ھەرىكەت قىلىشتا تاسادىپىي توغرا كېلىپ قالغان تەبىئىي ئىمكانىيەتنى، يەنى ئامەتنى كۆرسىتىدۇ؛ ئىقتىدار (I): سوبېكتنىڭ مۇۋەپپەقىيەت يولىدا ھەرىكەت قىلىش ساپاسىنى، يەنى سوبېكتنىڭ ھەرىكەتنى ۋۇجۇتقا چىقىرىشتىكى ئىچكى قۇدرىتى(ئېنرگىيىسى) ۋە ئۇنى ماسلاشتۇرۇپ روياپقا چىقىرىش ھۈنىرى(تېخنىكىسى)نى كۆرسىتىدۇ؛ تىرىشچانلىق (B): مۇۋەپپەقىيەت يولىدا ئەمەلىي سەرپ قىلغان ۋاقت، ھەرىكەت سىجىللىقى، جىسمانىي كۈچ، ماددىي، ئىقتىسادىي ۋە مەنىۋى سېلىنما(سەرپىيات) قاتارلىق بەدەللىرىنى كۆرسىتىدۇ؛ تالانت (T): ھەرىكەت سوبېكتىنىڭ ئۆز جىسمى ۋە روھىدىكى ئىرسىي ئامىللار(ئۇدۇم)نىڭ راۋاجى سۈپىتىدە تۇغما ياكى تەبىئي شەكىللەنگەن يوشۇرۇن ئىقتىدارىنىڭ ھەرىكەت داۋامىدىكى پارتلاش خاراكتېرلىك رولىنى كۆرسىتىدۇ؛ قىزىقىش (K): ھەرىكەت ئوبېكتى، مەزمۇنى ۋە نىشانىغا بولغان چەكسىز ئىنتىلىش ۋە تەشنالىقنى كۆرسىتىدۇ؛ 2. ES مۇۋەپپەقىيەت تەڭلىمىسىنى ئاكتىپلاشتۇرۇش زۆرۈرىيىتى ۋە ئاكتىپلاشتۇرۇلغان تەركىپلىگۈچىلەر ھەققىدە چۈشەنچە يۇقارقى مۇۋەپپەقىيەت تەڭلىمىسىدىكى ھەرقايسى تەركىپلىگۈچى ئامىللارنىڭ ئىزاھاتى(تەبىرى)گە دىققەت قىلغىنىمىزدا، بەزى ئامىللارغا بېرىلگەن تەبىرنىڭ ئەسلى تەڭلىمە ئىزاھاتىدىكى چۈشەندۈرۈشلەر بىلەن بەلگىلىك پەرقى بارلىغىنى كۆرگىلى بولىدۇ. بولۇپمۇ، ئىقتىدار (I) ۋە تىرىشچانلىق (B) تىن ئىبارەت ئىككى ھەل قىلغۇچ ئامىلنىڭ تەبىرىدە، ئەسلى تەڭلىمىدە ئوتتۇرىغا قويۇلمىغان(يوشۇرۇن بولغان) «ساپا» ۋە «بەدەل» دىن ئىبارەت ئىككى نېگىزلىك ئۇقۇم گەۋدىلەندۈرۈلگەن. بۇنىڭدىكى سەۋەپ: بىرىنچىدىن «ئىقتىدار»  ۋە «تىرىشچانلىق» ئۇقۇمىنى يەنىمۇ كېڭەيتىپ ۋە روشەنلەشتۈرۈپ بېرىپ، كىشىلەرنىڭ مۇۋەپپەقىيەتتىكى «ساپا» بىلەن «بەدەل» نىڭ رولى ھەققىدە مۈجىمەل چۈشەنچىدە بولۇپ قالماسلىقىغا پايدىلىق بولۇشى ئۈچۈن، ئىككىنچىدىن ئەسلى تەڭلىمە ۋە ئۇنىڭ ئىزاھاتىدا گەۋدىلىك تىلغا ئېلىنمىغان ئەمما مۇۋەپپەقىيەت ئۈچۈن ئىنتايىن ئاچقۇچلۇق رول ئوينايدىغان، مۇۋەپپىيەتنى تەركىپلىگۈچى ئۇقۇم ئىستىمالىدا تېخىمۇ روشەنلىككە ئىگە بولغان  «ساپا» بىلەن «بەدەل» ئۇقۇمىنىڭ مۇۋەپپەقىيەت تەڭلىمىسىدىكى بىۋاستە ئورنىنى يورۇتۇپ بېرىش ئۈچۈن ES مۇۋەپپەقىيەت تەڭلىمىسىنى مۇۋاپىق ئاكتىپلاشتۇرۇش زۆرۈرىيىتى بار دەپ قارايمەن. شۇنىڭ بىلەن بىرگە، يەنە يۇقۇرىدا يېڭىدىن كىرگۈزۈلگەن ئامىللارنىڭ ئىككىلەمچى تەركىپلىگۈچى ئىپادىسى ۋە قىممەت  ئېلىش دائىرىسىنى يەنىمۇ ئىلگىرىلىگەن ھالدا ئانالىز قىلىپ، ماتېماتىكىلىق مودېلىنى تۇرغۇزۇشنىڭ بەلگىلىك ئىلمىي قىممىتى بار دەپ قارايمەن. چۈنكى ھەر بىر ئىنساننىڭ مۇۋەپپەقىيەت جەريانىغا تەسىر كۆرسىتىدىغان ئامىللار ۋە ئۇنىڭ تەڭ تەسىر قىلغۇچى كۈچلىرىنى بىلىۋېلىشى ئەمگەڭ كۈچلىرىنى ئازات قىلىپ جەمئىيەت تەرەققىياتىنى ئىلگىرى سۈرۈش ۋە «ئېلېمانتار مائارىپ»(«مۇئاممار يېڭى ئۇقۇملىرى»دىن ئېلىندى) ئارقىلىق كىشىلىك ساپا تەرەققياتىنى ئىلمىي ئۇسۇلدا يېتەكلەش ئۈچۈن تولىمۇ زور ئەھمىيەتكە ئىگە دەپ قارايمەن. دىمەك، بۇ يەردە ئوتتۇرىغا قويۇلغان «ئاكتىپلاشتۇرۇش»ـــ ھازىرچە تەڭلىمىدىكى تەركىپلىگۈچى ئامىللارنىڭ مەنىسى ۋە ئۇلارنىڭ ئىككىلەمچى تەركىپلىگۈچىلىرى ھەققىدىكى چۈشەنچىلەرنى ئاكتىپلاشتۇرۇپ يورۇتۇپ بېرىشنى كۆرسىتىدۇ. 3. ES مۇۋەپپەقىيەت تەڭلىمىسىنىڭ ئاكتىپلاشتۇرۇلغان مودېلى (1) ئومۇمىي مودېل M= (P+A)* (K+J)* (I+T)*(E+S) M ــــ مۇۋەپپەقىيەت P ــــ پۇرسەت: سىياسەت، مۇناسىۋەت، زۆرۈرىيەت A ــــ ئامەت-تەلەي: ماكان، زامان، ھادىسە، تەغدىر K ــــ قىزىقىش: تەشنالىق، ئارزۇ-ھەۋەس، ئېتىقاد J  ــــ جۈرئەت: ئىشەنچ، ئىرادە، تەۋەككۈلچىلىك I  ــــ ئىقتىدار: بىلىم، تەجرىبە، قابىلىيەت، ساغلاملىق T ــــ تالانت: ئۇدۇم، يوشۇرۇن ئاڭ، يوشۇرۇن ئىقتىدار E ــــ ئەجىر: ۋاقت، كۇچ، زېھىن سەرپىياتى S ــــ سېلىنما: ئېنېرگىيە، ماددىي سېلىنما، خىراجەت (2) ئاكتىپلاشتۇرۇلغان مۇۋەپپەقىيەت تەڭلىمىسىنىڭ ئىككىلەمچى تەركىپلىگۈچىلىرى پۇرسەت(P) ـــ سىياسىي ئىمكانىيەت، كىشىلىك مۇناسىۋەت(قوللاش) ۋە جەمئىيەت ئېھتىياجىدىن تۇغۇلىدۇ. تەلەي(A) ـــ سوبېكت ياشىغان ماكان، زامان، ھادىسە ۋە تەبىئىي ئېرىشكەن تەغدىردىن كېلىدۇ. قىزىقىش(K) ـــ ھەرىكەت نىشانى ۋە ئۇنىڭدىن ئېرىشىدىغان نەرسىلەرگە بولغان تەشنالىق، ئارزۇ-ئىستەك، تەبىئىي ھەۋەس ۋە ئېتىقادتىن كېلىدۇ. جۈرئەت(J) ـــ ھەرىكەت جەريانى ۋە ئۇنىڭ نەتىجىسىگە بولغان ئىشەنچ، كەسكىن ئىرادە ۋە تەۋەككۈلچىلىك روھى(ئۆزىنى بېغىشلاش)دىن تەركىپ تاپىدۇ. ئىقتىدار(I) ـــ سوبېكتنىڭ كۈچ-قۇدىرەت (جىسمانىي ساپا)، ئەقىل-پاراسەت (بىلىم جۇغلانمىسى)، ھۈنەر-ماھارەت(ھەرىكەت ماھارىتى ۋە ئادىتى)، تەدبىر-كارامەت (چارە-تەدبىر)لىرىنىڭ جۇغلانمىسىدىن تەركىپ تاپىدۇ.  يەنى، I=e+b+h+q بۇ يەردىكى «كۈچ-قۇدرەت(e)»(ئېنېرگىيە) سوبېكتىنىڭ كۈچ-قۇۋۋەت ساپاسىنى، «ئەقىل-پاراسەت(b)» بولسا ئۆز قۇدرىتىنى ئىشلىتىشكە دائىر بىلىم-سەۋىيەنى،  «ھۈنەر-ماھارەت(h)» بولسا ھەرىكەتنى ۋۇجۇتقا چىقىرىشتىكى جىسمانىي ماھارەتنى، «تەدبىر-كارامەت(q)» بولسا ھەرىكەتنى ئەمەلگە ئاشۇرۇشنىڭ چارە-تەدبىرلىرىنى كۆرسىتىدۇ. ھەرىكەت سوبېكتى تەبىئىي ئادەم بولغىنىدا، «كۈچ-قۇدىرەت» ئادەمنىڭ جىسمانىي ساغلاملىقى ۋە كۈچ قۇۋۋىتى شەكلىدە ئەكس ئېتىدۇ؛ «ئەقىل-پاراسەت» ھەرىكەت مەزمۇنىغا مۇناسىۋەتلىك بىۋاستە ئۇچرىشىش ۋە ئۈگىنىش ئارقىلىق ئېرىشكەن بىلىم جۇغلانمىسى ۋە ئۇنىڭ سەۋىيىسىدۇر. «ھۈنەر-ماھارەت» بولسا تەبىئىي ۋە تەربىيىلىنىش-چېنىقىش ئارقىلىق يېتلگەن ماھارەت تاكامۇللىقى شەكلىدە ئەكس ئېتىدۇ. «ھۈنەر-ماھارەت»نىڭ  يەنە نۇرغۇن مۇرەككەپ تەركىپلىگۈچى ئامىللىرى بولىدۇ، شۇڭا ئۇنىڭ تاكامۇللۇق دەرىجىسى ۋە ئاشكارىلىنىدىغان ئىپادىسى خىلمۇ-خىل بولىدۇ. ھەرىكەت(مۇۋەپپەقىيەت يولىدىكى پائالىيەت)كە مۇناسىۋەتسىز بىلىم ۋە ماھارەت جۇغلانمىسى ۋاقتىنچە كارغا كەلمەيدۇ (خۇددى ئىزولياتۇرغا يولۇققان زەرەتكە ئوخشاش). ئەگەر ھەرىكەت سوبېكتى سۈنئىي ئامىل(ئاپتوماتىك قورال... دىگەندەك) بولغىنىدا، «كۈچ-قۇدىرەت» شۇ ئاپتوماتىك قۇرۇلمىنىڭ يېقىلغۇسى ياكى ئېنېرگىيە مەنبەسى، «ھۈنەر-ماھارەت» ۋە «تەدبىر-كارامەت» بولسا ئەشۇ قۇرۇلمىنىڭ خىزمەت قىلىش قۇرۇلمىسىغا سىڭدۈرۈلگەن ئەقلىي تەركىپ ۋە ئەشۇ قۇرۇلمىنى ئىشلەتكۈچىنىڭ ياردەمچى ماھارىتىدىن بىرىكىپ شەكىللەنگەن بولىدۇ. (بۇ يەردە پەن-تېخنىكىنىڭ مۇۋەپپەقىيەت قازىنىشتىكى ئۈنۈم مېخانىزمىنى شەرھىلەشكە ئاساس تۇرغۇزۇلدى). دىمەك، مۇۋەپپەقىيەت تەڭلىمىسىدىكى ئىقتىدار (I)نى مۇئەييەن شارائىتتا سۈنئي ئامىللار(پەن-تېخنىكا) بىلەن تەڭ قىممەتتە ئالماشتۇرۇشقا ياكى بىرلەشتۈرۈش ئارقىلىق تەڭ ئۈنۈملۈك قىممىتىنى ئاشۇرۇشقا بولىدۇ. بۇ يەردە، قوللانغان ۋاستە(ھۈنەر)نىڭ ماس كېلىش-كەلمەسلىكى تۈپەيلى، ئىقتىدار (I) نىڭ ئەمەلىي رولى مۇسبەت قىممەتمۇ، مەنپىي قىممەتمۇ ئېلىشى مۈمكىن(؟). تالانت(T) ـــ ھەرىكەت سوبېكتىنىڭ ئۇدۇم(ئىرسىيەت)ىنىڭ راۋاجى سۈپىتىدە تۇغما ياكى تەبىئىي شەكىللەنگەن پارتلاش خاراكتېرلىك ئالاھىدە يوشۇرۇن ئىقتىدارىنى كۆرسىتىدۇ. ئۇ ھەرىكەت سوبېكتىنىڭ سەزگۈ ۋە ئىنكاس جەھەتتىكى ئالاھىدە ئىپادىسىدىن تەركىپ تاپىدۇ. ئۇ ئۆز نۆۋىتىدە ئۇدۇم(ئىرسىيەت) ۋە كىشىلىك تەرەققىيات بىلەن چىرماشقان يوشۇرۇن ئاڭ، يوشۇرۇن ئىقتىدار ۋە سوبېكتنىڭ كەچۈرمىشلىرى بىلەن گىرەلىشىپ كەتكەن بولىدۇ. تالانت ھەر بىر ئادەمدە ئۆزگىچە ۋە ئوخشاشمىغان دەرىجىدە مەۋجۇت بولىدۇ. تالانت كۆرسەتكۈچى ئالاھىدە گەۋدىلىك ئىپادىلىنىدىغان ئاز ساندىكى كىشىلەر تالانتلىق كىشىلەر ھىسابلىنىدۇ. تالانت پەقەت ئىنساندىلا مەۋجۇت بولىدۇ، ئۇنىڭ ئورنىغا ئىككىنچى بىر سۈنئىي ئامىلنى دەسسەتكىلى بولمايدۇ. ئەجىر(E) ـــ ھەرىكەت سوبېكتىنىڭ ھەرىكەت جەريانى ئۈچۈن بىۋاستە سەرپ قىلغان ئۆمۈر(ۋاقت) سەرپىياتى، جىسمانىي كۇچ سەرپىياتى ۋە ئەقلىي ئەمگەك سىجىللىقىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. يەنى E=w)e+h( ئۆمۈر(ۋاقت) سەرپىياتىw= جىسمانىي كۈچ سەرپىياتe= ئەقلىي ئەمگەك سالمىغىh= سەرپىيات(S) ـــ سوبېكتنىڭ مۇۋەپپەقىيەت نىشانىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇش ئۈچۈن ئۈنۈملۈك رول ئوينايدىغان تاشقى ئېنېرگىيە سەرپىياتى، ماددىي سېلىنما ۋە  خىراجەت سەرپىياتىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. يەنى، S=e+m+p ئېنېرگىيە سەرپىياتىe= ماددىي سەرپىياتm= ئىقتىسادىي سەرپىياتp= يۇقارقى «ساپا» ۋە «سېلىنما»دىن ئىبارەت ئىككى گۇرۇپپا مۇھىم ئامىل (ئەسلىدىكى ES  مۇۋەپپەقىيەت تەڭلىمىسىدە «تىرىشچانلىق» دەپ ئېلىنغان) ماھىيەتتە مۇۋەپپەقىيەت قازىنىشتىكى كاپالەت ئاساسى ھىسابلىنىدۇ.  ئەمما بۇ كاپالەت ئاساسىلا بولۇپ ئىمكانىيەت بولمىسا ياكى قوزغىتىش(ئاكتىپلاشتۇرۇش) «فاكتورى» مەنپىي قىممەت ئالغان بولسا، ئاخىرقى مۇۋەپپەقىيەت قىممىتى نۆلگە تەڭ ياكى ئۇنىڭدىن كىچىك بولىدۇ. 4. ئاكتىپلاشتۇرۇلغاندىن كېيىنكى كېڭەيتىلگەن مۇۋەپپەقىيەت تەڭلىمىسى پۇرسەت ۋە تەلەينىڭ ئەسلى تەڭلىمىدىكى قىممەت ئېلىش دائىرىسى «نۆل»  ۋە «بىر» ، ماھىيەتتە ئىنسان ھاياتىدىكى ئاشۇ مۇۋەپپەقىيەت ھەرىكىتى جەريانىدا ئۇنىڭغا قانۇنىيەتلىك ۋە قانۇنىيەتسىز ھالدا ئۇچراپ تۇرىدىغان «ئىزولياتسىيە» ياكى «ئۆتكۈزگۈچ»كە ئوخشايدۇ، يەنى ئۇنىڭ «0» ۋە «1» دىن ئىبارە ئىككى خىللا قىممىتى بولىدۇ. بۇلارنىڭ ئىچىدىكى «پۇرسەت» ئىنسانلار جەمئىيىتى شەكىللەندۈرگەن «ئۆتكۈزگۈچ»، «تەلەي» بولسا تەبىئەت قانۇنىيەتلىرى تاسادىپى شەكىللەندۈرگەن «ئۆتكۈزگۈچ»تۇر. بۇلارنىڭ «بىر» دىن ئىبارەت ئاشۇ ھەل قىلغۇچ قىممىتىنى كۈچكە ئىگە قىلىشتا يەنە ھەرىكەت سوبېكتىنىڭ ئاكتۇئال ئىزدىشى(سىكاننىرلىشى) ۋە بايقىغان ھامان ھەرىكەت «كىلىتى(ئۇلىغۇچ)نى ئۇلاپ» ئاتاكىغا ئۆتۈشىگە توغرا كېلىدۇ. شۇندىلا «زەرەت» جۇغلانمىسى ھالىتىدىكى بارلىق ھەرىكەت قىممىتىنىڭ مۇۋەپپەقىيەت قىرغاقلىرىغا ئۆتەلىشى مۈمكىن بولىدۇ. پۇرسەت ۋە ئامەت خالىغان ئادەمگە كېلىدۇ، لېكىن ئۇنى ئاكتىپ ئىزدەپ ياكى بايقاپ ئۆز پەيتىدە تۇتۇپ پايدىلانغان ئادەملا مۇۋەپپەقىيەت قىرغاقلىرىغا ئۆتۈشكە مۇۋەپپەق بولالايدۇ. ئاكتىپ ھەرىكەت بولمىسا ھىچقانداق نەتىجە چىقمايدۇ. شۇڭا مۇۋەپپەقىيەت تەڭلىمىسىگە يەنە ئاكتىپچانلىقتىن ئىبارەت قوشۇمچە كوئېففېتسېنتنى قوشۇشقا توغرا كېلىدۇ. ئاكتىپچانلىق ئۆز نۆۋىتىدە يەنە تەۋەككۈلچىلىك(تەلۋىلەرچە ھەرىكەت) ياكى قارار شەكلىدىمۇ ئىپادىلىنىدۇ. ئاكتىپچانلىق ئامىلى 1± قىممەت ئالىدۇ، يەنى بۇ بىر پوزىتسىيە ئامىلى بولۇپ، نىشان ھەرىكىتىنى قوللاش ياكى قارشى تۇرۇش بىلەن خاراكتېرلىنىدۇ. يەنە تەھلىل قىلساق، تالانت ئاددىي ھالدا قوشۇلسا مۇۋەپپەقىيەت شەكىللەنمەيدۇ، ئۇ يەنە پۇرسەت، ئامەت، ئۈنۈملۈك سەرپىيات ۋە قىزىقىشلارنىڭ بىرىكىشى ئاساسىدا، مۇۋەپپەقىيەت پەللىسىگە يېتىشتە پارتلاش(ھەسسىلەش) خاراكتېرلىك رول ئوينايدۇ؛ قىزىقىشلا بولۇپ تالانت، ئىقتىدار، تىرىشچانلىق، پۇرسەت ۋە ئامەت بىرلەشمىسە ھىچقانداق نەتىجە چىقمايدۇ. شۇڭا ئەسلىدىكى تەڭلىمىدىكى ئاخىرقى ئىككى قوشۇش ئەمىلىنى كۆپەيتىشكە ئالماشتۇرۇش كېرەك دەپ قارايمەن. يەنى، يەككە نىشاندىكى ئاكتىپلاشتۇرۇلغان مۇۋەپپەقىيەت تەڭلىمىسى مۇنداق بولىدۇ: M=a【（P+A）*（I+Bu）*（T+K）】 ئىنسان ئۆمرىدە، مۇۋەپپەقىيەت قازىنىشتىكى پۇرسەت ۋە تەلەي پەقەت بىرلا قېتىم كەلمەيدۇ(سانسىز قېتىم كېلىشىمۇ ياكى بىر ئۆمۈر كەلمەسلىگىمۇ مۈمكىن)، ئاكتىپچانلىقمۇ بەزىدە بار، بەزىدە يوق بولىدۇ، بىر قېتىملىق مەغلۇبىيەت مەڭگۈ مەغلۇپ بولۇشتىن دېرەك بەرمەيدۇ، پەقەت ئۆمۈر چەكلىك بولغاچقا يەنە مۇۋەپپەقىيەت قازىنىشنىڭ ئىمكانىيىتى ئازلايدىغانلىقىدىن دېرەك بېرىدۇ. شۇڭا مۇۋەپپەقىيەت تەڭلىمىسىنى ئوخشاش ئىپادىلەرنىڭ تەكرار يىغىندىسى قىلىپ ئۆزگەرتىش كېرەك. دىمەك، ئاكتىپلاشتۇرۇلغاندىن كېيىنكى كېڭەيتىلگەن مۇۋەپپەقىيەت تەڭلىمىسى مۇنداق بولىدۇ: M=   بۇ يەردىكى   ئۆمۈرگە ۋەكىللىك قىلىدۇ. بۇ ئىپادە يەنە ئورتاق بىر نىشان ئۈچۈن كۆپ ئادەمنىڭ بىرىكمە كۈچ شەكىللەندۈرۈشىگىمۇ ماس كېلىدۇ. 5. مۇۋەپپەقىيەتنىڭ نىسبىيلىگى ۋە پەلەمپەيسىمان لوگىكىلىق ئەگرى سىزىغى «مۇۋەپپەقىيەت» بىر خىل نىسبىي ئۇقۇم. ئۇ ھەر بىر سوبېكتنىڭ ئۇقۇم توپلىمىدا شۇنىڭغىلا خاس بولغان بىر خىل ياكى بىر يۈرۈش تەرەققىيات نىشانىنىڭ ئەمەلگە ئېشىش جەريانىنى كۆرسىتىدۇ. ئوخشاش نىشانلار بويىچە ئىلگىرىلەش داۋامىدىكى باسقۇچ خاراكتېرلىك مۇۋەپپەقىيەت پەللىلىرى پەلەمپەيسىمان قاتلىنىدۇ. مەسىلەن، مەلۇم بىر ئادەمنىڭ ئۆز ئۆمرىدىكى A، B، C دىن ئىبارەت 3 خىل مۇۋەپپەقىيەت ئەگرى سىزىقىنى تۆۋەندىكىچە تەقلىد قىلىشقا بولىدۇ: بۇ يەرگە ئەۋەتكەن نەرسە چىقمىغان. ئىنكاسىڭىزدا تولۇقلاپ قويۇڭ.   _باشقۇرغۇچىدىن ئەمەلىيەتتە ھەر بىر ئادەمنىڭ يەتمەكچى بولغان نىشانى كۆپ خىل، ھەرقايسى نىشانلىرى ئۈچۈن ھەرىكەت باشلىغان ۋاقتىمۇ ئىلگىرى كېيىن، ھەرقايسى نىشانلار بويىچە مۇۋەپپەقىيەت قازىنىش دەرىجىسىمۇ ھەر خىل بولىدۇ، ھەر بىر نىشانىغا قارىتا تەرەققىيات يۆنۈلۈشىدە يەنە ئىلگىرىلەش ۋە چېكىنىش كۆرۈلۈشىمۇ مۈمكىن. ئۇنىڭدىن باشقا، بىر ئادەمنىڭ ئوخشاش بولمىغان نىشانلىرى جەريانىدىكى تەرەققىيات ئەگرى سىزىغى ئاددىي ھالدىكى ئىككى ئۆلچەملىك تەكشىلىك ھالىتىدە بولماستىن، بەلكى مۇرەككەپ 4 ئۆلچەملىك ستېرېئولۇق كوئوردىنات سىستېمىسى(يەنى رېئال دۇنيادىكى ماتېماتىكىلىق 3 ئۆلچەملىك كوئوردىنات سىستېمىسى بىلەن مەنىۋىيەت جەھەتتىكى بىر يۈرۈش شەكىلسىز ئۆلچەم سىستېمىسىدىن تەركىپ تاپقان مۇرەككەپ كوئوردىنات قاتلانمىسى) نى شەكىللەندۈرىدۇ. ئادەم ئوخشاش بىر مەزگىلدە يەتمەكچى بولغان نىشاننى كۆپ بەلگىلىۋالسا، كۈچنىڭ چېچىلىپ كېتىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ، ئوخشاش بىر مەزگىلدە بىر ئادەمنىڭ ئونىۋېرسال كۈچى بەلگىلىك بىر تۇراقلىق قىممەتكە تەڭداش كېلىدۇ (بۇ يەردە دىيىلىۋاتقان «ئۇنىۋېرسال كۈچ» ـــ شۇ ئادەمنىڭ ئاشۇ مەزگىلدىكى ئوخشاش بولمىغان ھەر خىل پۇرسەت-ئامەتلىرى ئىقتىدار-تالانتى ۋە بارلىق سېلىنما جۇغلانمىسىغا تەمسىل قىلىنغان). ئىنسانلار جەمئىيىتىدىكى مۇرەككەپ ھەرىكەتلەر كوئوردىنات بوشلۇغىدا، ھەر بىر ئادەم گويا بىر يورۇق يۇلتۇزغا ئوخشايدۇ. بۇ غايەت زور «بوشلۇق»تا بىر ئىنساننىڭ مەغلۇبىيەت پەللىسى بەلكىم يەنە بىر ئىنساننىڭ ئەمدىلا ئۆرلەپ يەتكەن مۇۋەپپەقىيەت پەللىسى بولۇشى مۈمكىن...بىر ئادەمنىڭ مەلۇم ساھەدىكى تۇرغۇن ھالەت مەزگىلىدە، ئۇنىڭ ئورۇن تەكشىلىكىدە يىراق-يېقىن يۆتكىلىش يۈز بېرىۋاتقان بولۇشىمۇ مۈمكىن. بىر ئادەمنىڭ مەلۇم ئىقتىسادىي كۈچ پەللىسىدە قانائەت تاپمىغان پەيتتە يەنە بىر ئادەم ئاشۇ ئىقتىسادىي كۈچ پەللىسىگە كېلىپ مۇۋەپپەقىيەت ھىسلىرىغا چۆمگەن بولۇشى مۈمكىن (مەسىلەن، كاتتا بايلار ئۆمرىنىڭ ئاخىرقى مەزگىلىدە بارلىق دۇنيالىرىنى باشقىلارغا ئىئانە قىلىۋېتىپ، شۇنىڭدىنمۇ مۇۋەپپەقىيەت ۋە ھوزۇر ھىس قىلىدۇ). دىمەك مۇۋەپپەقىيەت پەللىسىـــ ھىسابلىغىلى بولىدىغان ئاددىي 3 ئۆلچەملىك كوئوردىنات سىستېمىسىلا بولماستىن، بەلكى يەنە مۇرەككەپ روھىي سىستىما بىلەنمۇ يۇغۇرۇلغان بولىدۇ. مۇشۇ مەنىدىن ئېيتقاندا «مۇۋەپپەقىيەت» بىر خىل نىسبىي ئۇقۇمدۇر. ئۇ ئۆز نۆۋىتىدە سوبېكتىنىڭ قانائەت ھاسىل قىلىشى بىلەن خاراكتېرلىنىدۇ. يۇقۇرىدا تىلغا ئېلىنغان ئاكتىپچانلىق كوئېففېتسېنتى(e) دەل ئاشۇ 4-خىل ئۆلچەم بولغان روھىي سىستېما بىلەن يۇغۇرۇلغان بولىدۇ. مۇۋەپپەقىيەت تەڭلىمىسى پەقەت 2 ياكى 3 ئۆلچەملىك كوئوردىنات سىستېمىسى بويىچە بىرقەدەر ئاددىي جەريانلىق تەرەققىيات ئەگرى سىزىقىغا ئىگە ھىساپلاشقىلا ماس كېلىدۇ. 6. مۇۋەپپەقىيەت تەڭلىمىسىنىڭ رىياللىقتىكى دەلىلى ئاكتىپلاشتۇرۇلغاندىن كېيىنكى كېڭەيتىلگەن مۇۋەپپەقىيەت تەڭلىمىسى   M=دىن كۆرۈنۈپ تۇرۇپتىكى، ئوخشاش بولغان پۇرسەت، ئامەت، تالانت ۋە قىزىقىش، يەنە ئاكتىپچانلىق پوزىتسىيەسى شارائىتىدا، ئىقتىدار ۋە تىرىشچانلىق قانچە يۇقۇرى بولسا مۇۋەپپەقىيەت قازىنىش ئىمكانىيىتى ۋە يېتىدىغان مۇۋەپپەقىيەت پەللىسىمۇ شۇنچە يۇقۇرى بولىدۇ. ئىقتىدار ئۈگىنىش ۋە مەشقتىن كېلىدۇ، تىرىشچانلىقنىڭ ئۆزى بولسا جاپالىق ئەجىر-مېھنەت ۋە خىلمۇ-خىل بەدەللەردىن تەشكىل تاپىدۇ. شۇڭا بىر تەرەپتىن خىلمۇ-خىل پۇرسەت ۋە ئامەتنى ۋاقتىدا تۇتۇپ، يەنە بىر تەرەپتىن ئۆگىنىش ۋە چېنىقىش ئارقىلىق ئىقتىدارنى ئاشۇرۇپ، ھەم ئاشۇ پۇرسەت، ئامەت ۋە ئىقتىدارلارنى تولۇق ئىشقا سېلىپ جاپالىق ئەجىر-مېھنەت سىڭدۈرگەندە ۋە ھەر تۈرلۈك بەدەل تۆلىگەندىلا مۇۋەپپەقىيەتنىڭ يېڭى پەللىلىرىگە چىققىلى بولىدۇ. بۇ يەردە تەكىتلەپ ئۆتۈشكە ئەرزىيدىغىنى، پۇرسەتنى ئىنسانلار ئارىسىدا سۈنئىي ئۇسۇلدا ھەل قىلىش مۈمكىنچىلىگى بار، ئۇ بولسىمۇ كىشىلىك مۇناسىۋەتنى ياخشىلاپ، كىشىلەرنىڭ قوللىشىنى قولغا كەلتۈرۈشتىن ئىبارەت. ئىقتىدار ۋە تالانت بىر-بىرىنى تولۇقلايدۇ، ئۇنىڭ ئۈستىگە ئىقتىدار جاپالىق ئۆگىنىش ۋە ئەمەلىيەت ئارقىلىق چېنىقىش داۋامىدا ھەقىقىي كامال تاپىدۇ. قىزىقىش بولسا شەخسنىڭ تەبىئىي ئىنتىلىشى، كۈچلۈك ئېھتىياجى ۋە ئۇ ئۇچراشقان مۇھىتنىڭ مەقسەتلىك ۋە مەقسەتسىز رەۋىشتە جەلپ قىلىشىدىن كېلىدۇ. دىمەك، رىياللىقتا گەرچە پۇرسەت، ئامەت ۋە تالانت چەكلىك بولسىمۇ، ئىقتىدار(I) ۋە قىزىقىش (K)نىڭ مۇۋەپپەقىيەت تەڭلىمىسىدىكى قىممەت ئېلىش دائىرىسىنى تەدرىجى چوڭايتىشقا بولىدۇ. ھەممىدىن مۇھىمى تىرىشچانلىق(Bu)نىڭ قىممەت ئېلىش دائىرىسى مۇسبەت چەكسىز بولىدۇ! يەنە كېلىپ توختاۋسىز تىرىشچانلىق(ئۈنۈملۈك بەدەل: يەنى، ئەجىر-مېھنەت ۋە ھەر خىل سېلىنما) كۆرسىتىۋاتقان ئادەم ئۆز نۆۋىتىدە يەنە تۈرلۈك پۇرسەت(P) ۋە تەلەي(A)لەرنى سەزگۈرلۈك بىلەن چارلاۋاتقان(سكاننىرلەۋاتقان) بولىدۇ ھەم پۇرسەت ۋە ئامەتنى تۇتۇۋېلىش ئېھتىماللىقىمۇ يۇقۇرى بولىدۇ. ئۇنىڭ ئۈستىگە ئاشۇ تىرىشىش ئەمەلىيىتىنىڭ ئۆزىمۇ ئىقتىدار(I)نى يۇقۇرى كۆتۈرۈشنىڭ بىۋاستە جەريانىدىن ئىبارەت بولىدۇ. مانا بۇ بىز بىۋاستە كۆرۈپ يېتەلەيدىغان ئەمەلىيەت! قىسقىسى، مۇۋەپپەقىيەت تەڭلىمىسىنىڭ ئاكتىپلاشتۇرۇلغان مودېلىدىكى ئۈچ ئاساسىي گۇرۇپپا كۆپەيتكۈچىنىڭ ھىچقايسىسى نۆلگە تەڭ ۋە نۆلدىن كىچىك بولمىغان ئەھۋال ئاستىدا، ئىقتىدار ۋە تىرىشچانلىقنىڭ قىممىتىنى چەكسىز ئاشۇرۇش ئارقىلىق مۇۋەپپەقىيەت ئىمكانىيەتلىرىنى چەكسىز ئاشۇرۇشقا بولىدۇ. ئەگەر ھەرىكەت پۇرسىتى يېتىپ كەلگەن پەيتتە،  ئىقتىدار ياكى ئاكتىپچانلىق تاسادىپى مەنپىي قىممەت ئالسا، ئۇ چاغدا ئاشۇ پەيتتىكى ھەرىكەت نەتىجىسى بىر خىل مەغلۇبىيەتكە(ئەكس ئۈنۈمگە) ئېلىپ بارىدۇ، يەنى ئادەمنى پالاكەت باسقان بولۇشى مۈمكىن... 7. خاتىمە يۇقارقى تەرىزدە، يەنىمۇ ئىلگىرىلىگەن ھالدا ئەمەلىي مىساللار بىلەن ئانالىز قىلىش ۋە ھىسابلاش فورمۇلىسى تۈزۈش ئارقىلىق مەلۇم مۇۋەپپەقىيەت نەتىجىسىنى مىقدارلاشتۇرۇپ ھىسابلاش ۋە ھەق ھىسابلاش ئۆلچىمىنى تېپىپ چىقىش مۈمكىن. كېيىنكى قەدەمدە: مۇۋەپپەقىيەت نەتىجىلىرىنى باھالاش، مۇۋەپپەقىيەت ئامىللىرىنى «پەرۋىش قىلىش» خاراكتېرىدىكى «ئېلېمانتار مائارىپ نەزەرىيىسى»  ۋە كىشىلىك ساپانىڭ قاتلاملىق قۇرۇلمىسى ھەققىدە بىر-بىرلەپ توختىلىپ ئۆتىمەن. ئوقۇرمەنلەرنىڭ تۈزىتىش پىكرى ۋە تەكلىپلىرى بولسا تېما ئاستىغا ئىنكاس سۈپىتىدە ئەركىن بايان قىلىشىنى ئۈمىد قىلىمەن.

ArislanMemet

	بۇ تەڭلىمە  M=a((P+A)*(I+Bu)*(T+K نى ماتىماتىكا ئۇقۇمى بويىچە تەھلىل قىلساق ، پۇرسەت ۋە ئامەت ھەر ئىككىسى يوق بولسا ، يەنى 0گە بولسا ئاخىرقى نەتىجە يەنى مۇۋەپىقىيەتمۇ 0 بولمامدۇ ؟ قەستەن قۇسۇر ئىزلەپ يۇقۇرقى جۈملىنى يېزىپ بولۇپ ، قايتا ئويلاپ باقسام ھەقىقەتەنمۇ پۇرسەت ۋە ئامىتى يوق ئادەم مۇۋاپىقىيەت قازىنالمىغۇدەك . بۇ تەڭلىمىدىن قۇسۇر تاپالمىدىم . رىياللىقتا گەرچە پۇرسەت، ئامەت ۋە تالانت چەكلىك بولسىمۇ، ئىقتىدار(I) ۋە قىزىقىش (K)نىڭ مۇۋەپپەقىيەت تەڭلىمىسىدىكى قىممەت ئېلىش دائىرىسىنى تەدرىجى چوڭايتىشقا بولىدۇ. ھەممىدىن مۇھىمى تىرىشچانلىق(Bu)نىڭ قىممەت ئېلىش دائىرىسى مۇسبەت چەكسىز بولىدۇ! يەنە كېلىپ توختاۋسىز تىرىشچانلىق(ئۈنۈملۈك بەدەل: يەنى، ئەجىر-مېھنەت ۋە ھەر خىل سېلىنما) كۆرسىتىۋاتقان ئادەم ئۆز نۆۋىتىدە يەنە تۈرلۈك پۇرسەت(P) ۋە تەلەي(A)لەرنى سەزگۈرلۈك بىلەن چارلاۋاتقان(سكاننىرلەۋاتقان) بولىدۇ ھەم پۇرسەت ۋە ئامەتنى تۇتۇۋېلىش ئېھتىماللىقىمۇ يۇقۇرى بولىدۇ. ئۇنىڭ ئۈستىگە ئاشۇ تىرىشىش ئەمەلىيىتىنىڭ ئۆزىمۇ ئىقتىدار(I)نى يۇقۇرى كۆتۈرۈشنىڭ بىۋاستە جەريانىدىن ئىبارەت بولىدۇ. مانا بۇ بىز بىۋاستە كۆرۈپ يېتەلەيدىغان ئەمەلىيەت! بۇ يەكۈن توغرا چىقىرلىپتۇ ، ئەسلىدە مۇشۇنداق مەسىلىلەر ئۈستىدە ئىزلەنگەن بىر توردىشىمىز سىزگە ھەمسۆھبەت بولۇپ ، مۇنازىرلەشكەن بولسا ياخشى بولاتتىكەن . سودا ساھەسىدىكى قېرىنداشلىرىمىزغىمۇ پايدىسى بار تېما بوپتۇ . قۇسۇر ئىزلىگەچ ، ئويلىنىپ ئوقۇپ چىقسا ، پايدا مەنپەئەت كۆرگىدەك . ئەجىرىڭىزگە كۆپ رەھمەت . تېخى يېقىندىلا 1994- يىللىق نوبىل ئىقتىساد مۇكاپاتنىڭ ساھىبى ناش (Nash) توغرىلىق بىر فىلىم كۆرگەن ئىدىم . ناش ھازىرقى زاماندىكى تەسىرى ئەڭ زور ماتىماتىك دەپ قارىلىدىكەن . ئۇ كىشىمۇ ماتىماتىكىلىق فورمۇلا تۇرغۇزۇپ ئىقتىسادشۇناسلىق ، جەميەتشۇناسلىق ، ھەر تۈرلۈك بېتىم - كېلىشىم مەسىلىلىرنى تەتقىق قىلىشتا زور تۆھپە قوشقانلىقتىن نوبىل مۇكاپاتىغا ئىرىشكەن ئىكەن . فىلىمدىكى ناش تەڭلىمىسىنى بىر تور بىكەتتە ئەمەلىي مەسىلىگە تەدبىقلاپ مۇنداق چۈشەندۈرۈپتۇ : جۇڭگۇلۇقلارنىڭ ئات بەيگسى توغرىسىدىكى ھىكايە ، بۇ ھېكاينى بەلكىم كۆپچىلىك ياخشى بىلىدۇ . ئىككى پادىشاھ بىر پارچە زىمىننى تالىشىپ ئات بەيگىسى ئۆتكۈزىدۇ .كۈچلۈك تەرەپنىڭ ئەڭ ياخشى ئېتى ئاجىز تەرەپنىڭ ئەڭ ياخشى ئېتىدىن يۈگۈرەك ئىكەن . ئوتتۇراھال ئېتىمۇ ئاجىز تەرەپنىڭ ئېتىدىن ياخشى ئىكەن ، ناچار ئېتىمۇ ئاجىز تەرەپنىڭ ناچار ئېتىدىن ياخشى ئىكەن . ئاجىز تەرەپتىكى بىر دانىشمەن پادىشاھىغا يول كۆرسىتىپ ، قارشى تەرەپنى يېڭىش ئۈچۈن قارشى تەرەپنىڭ ئەڭ ياخشى ئېتىغا ئۆزنىڭ ئەڭ ناچار ئېتىنى ، ئوتتۇراھال ئېتىغا ئەڭ ياخشى ئېتىنى ، ناچار ئېتىغا ئوتتۇرا ھال ئېتىنى بەيگىگە سېلىشنى تەۋسىيە قىلىدۇ ، نەتىجىدە  2 دە 1 نەتىجە بىلەن كۈچلۈك بولغان قارشى تەرەپنى يېڭىپ ئۆز زىمىنىنى ساقلاپ قالىدۇ . ماتىماتىكىلىق مودىل ئارقىلىق ئەمەلى مەسىلىلەرنى ھەل قىلىش مۇمكىن . ئەلكۈيىدە تېخى بۇنداق چوڭقۇرلۇققا ئىگە تېمىنى ئۇچۇرتىپ باقمىغان ئىدىم . ئەجىرىڭىزگە يەنە بىر قېتىم  رەھمەت . ئامان بولۇڭ مۇئەللىم .

arzuyar

	ھەزىم قىلىش خېلى تەس تېمىكەن،مەن ئىلگىرى مۇنداق ئويلىغان. تىرىشچانلىق(3)+پۇرسەت(1)+ئىقتىدار(1)+ئىشەنىچ(1)=مۇۋەپپەقىيەت(6)+ۋاقىت(0)  (تەڭلىمەم خاتا بولۇپ قېلىپ مۇۋەپپەقىيەت قازىنالماي قالدىممۇ نىمە) بۇ دېگەن مېنىڭ خىيالىمتى زاڭلىق قىلىپ كەتمەڭلار يەنە بۇ تېما ئېگىسىگە رەھمەت،ئەھمىيەتلىك تېمىلىرىڭىز ئۈزۈلمىسۇن.

bilig

	كۆپ ئەجىر قىپسىز لىكىن مۇرەككەپلەشتۈرىۋەتكەندەك قىلىسىز. مۇۋاپىقىيەتنىڭ مەخسۇس فورمىلاسى بولمايدۇ بولدى دىگەندىمۇ ھەركىشىگە چۈشىۋەرمەيدۇ. بەزىلەردە يوق نەرسىلەرنى مۇۋاپىقىيەت تەڭلىمىسىگە كىرگۈزۈپ قويۇپسىز. ئەمەلىيەتتە مەلۇم ئىشتا مۇۋاپىقىيەت قازىنىشنى كۆڭلىگە پۈككەن ئادەم ۋازكەچمىسىلا ھامان مۇۋاپىقىيەت قازىنالىشى مۇمكىن... توردىن ئىزدىسەك مۇشۇ خىلدىكى كۆز قاراش ماقالىللىرى خېلى كۆپكەن، ۋاقتىم چىققاندا اللە نىسىپ قىلسا تەرجىمە مەزمۇنىنى يىغىنچاقلاپ يوللاپ قويىشىم مۇمكىن... لىكىن سىزنىڭ مۇۋاپىقىيەت ئۈستىدە ئىزدەنگىنىڭىزنى ياختۇردۇم. بەلكىم مۇۋاپىقىيەت قازانغانسىز ۋە ياكى شۇنىڭغا كىتىۋاتقانسىز، ئۇنداق بولمىغان تەغدىردىمۇ ھامان مۇۋاپىقىيەت قازانغۇدەكسىز، ۋازكەچمىسىڭىزلا، ئىنشااللە!

ArislanMemet

	bilig يوللىغان ۋاقتى  2012-4-10 02:08 كۆپ ئەجىر قىپسىز لىكىن مۇرەككەپلەشتۈرىۋەتكەندەك قىلى ...        قىسقا بولسىمۇ شۇ خىلدىكى ماقالىلارنى يوللاپ قويسىڭىز بوپتىكەن . ئامېرىكىلىق ماتىماتىك ناش (Nash) توغرىسىدىكى فىلىم ماڭا بەكرەك تەسىر قىلىپ كەتتىمىكىن ، بۇ تېمىمۇ ماڭا بەك ياراپ كەتتى . ئۇيغۇرچە مۇنبەرلەردە تېخى بۇ خىلدىكى تېمىلارنى ئۇچىراتمىغان . ( لىكىن مېنىڭ كىرىدىغان مۇنبەرلىرىممۇ چاغلىق ، مۇشۇ ئەلكۈيىدىلا چۆگىلەپ يۈرىمەن )  سىز دىگەندەك بۇ تېما سەل مۇرەككەپ  ھەم يەنە ئانچە قىزىقارلىق ئەمەس ، شۇڭا كۆرۈپ ئىنكاس قايتۇرغانلار ھازىرغىچە سىز ، مەن ، ئارزۇيار ئۈچ ئادەم ئىكەنمىز . مەخسۇس بۇنداق تېمىلاردا ئىزلىنىپ باقمىغاچقا ، تېما ئىگىسىنىڭ توغرا ياكى خاتا ئىكەنلىكىگە ھۆكۈم قىلالمايمەن ، ئەمما ماتىماتىكىلىق مودىل بىلەن ئەمەلى مەسىلىلەرگە تەدبىقلاپ ، چۈشەندۈرۈش بەرسە قوللاش كېرەك دەپ ئويلايمەن . ئوتتۇرا ئەسىردىكى ياۋروپا ئالىملىرى كۆپۈنچىسى دىگۈدەك ئارىستوتىلنىڭ خاتا كۆز قاراشلىرىغا رەددىيە بىېرىش ، تۈزىتىش داۋامىدا ئۆزىنىڭ يېڭى بايقاشلىرى بىلەن ئالىم ئاتالغان ، دىمەكچى خاتاسىمۇ بولمىسا ، توغرىسى بولمايدۇ ، خاتا بولسۇن ياكى نوقسان بولسۇن بىر مەنبە بولغاندا ئاندىن شۇ مەسىلىگە قارىتا ئىزلىنىش ئارقىلىق توغرا پىكىر ئىدىيە مەيدانغا كېلىدۇ . بىزنىڭ ئەركىن سېدىق ، شۆھرەت مۇتەللىپلەردەك ئالىملىرىمىزمۇ چۈشىنىشكە ئوڭاي بولغان ، پەننى ئومۇملاشتۇرۇشقا دائىر ئاممىباپ بولغان قىسقا ماقالىلارنى ئىلان قىلىپ تۇرغان بولسا ، بىز قېرىلارغا ئەسقاتمىسىمۇ ، ياشلىرىمىزغا ئەسقېتىپ قالار ئىدى .  مۇشۇنداق ماقالىلارنى بىلىدىغان تورداشلىرىمىزمۇ ، ھورۇنلۇق قىلماي بىزلەرگە يوللاپ قويسا .

eqil

	توۋا ! راستىنلا پۇرسەت ۋە ئامەتتىن ھىچقايسىسىغا ئېرىشەلمىگەن كىشىلەر راستىنلا مۇۋەپپەقىيەت قازىنالمايدىكەن جۇمۇ! بىزدە ئۇتۇق قازانغانلارنىڭ تولىمۇ ئاز بولۇشى ئەجەبلىنەرلىك ئەمەس...

vqay

	مۇۋەپپىقىيەت ئەلا نەتىجىنى كۆرسىتىدۇ ، ھەر قانداق ئىشتا مۇئەييەن بىر نەتىجە چىقىدۇ ، بەزىلىرى ياخشى نەتىجە يەنە بەزىلىرى ياخشى بولمىغان نەتىجە . خىزمەتتە ئۆسۈپ باشلىق بولسا ئۇنىمۇ مۇۋەپپىقىيەت دەيمىز ، كەسپتە ئۇتۇق قازىنىپ جىق جىق پۇل تاپسا ئۇنىمۇ مۇۋەپپىقيەت دەيمىز ، مەلۇم نەرسىنى كەشپ قىلالىسىمۇ مۇۋەپپىقىيەت دەيمىز . ئۇنداقتا يانداشما بىر سوئال كېلىپ چىقىدۇ ، ئاشۇ مۇۋەپپىقىيەت قازانغانلارنىڭ ھەممىسى بەختلىك كىشىلەرمىدۇ ؟ نوبىل مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن نۇرغۇن ئالىملار بەختسزلىك ئىلكىدە ياشاپتىكەن ، بەزىلىرى ھەسرەتتىن ئۆلۈپمۇ كېتىپتۇ ...يەنىمۇ ئىچكىرىلەپ تەھلىل قىلساق بۇلارنىڭ مۇۋەپپىقىيەت قازىنىشىغا ئاشۇ ھەسرەتلىك تارىخلىرى ھەركەتلەندۈرگۈچ كۈچ بولغاندەك . كىشى ئازاپلانغاندا ياكى ئازاپنىڭ يوقىرى پەللىسىگە چىققاندا ئاجايىپ لىرىكىلارنى شېئىر شەكلىدە پۈتىۋېتىدۇ . ئۇنداقتا ھەسرەت مۇۋەپپىقىيەتنىڭ ئانىسىمۇ ؟ بۇ سىزنى پۇل تاپماڭ ، باشلىق بولماڭ دىگەنلىك ئەمەس ، پۇل تېپىڭ ساخاۋەتلىك ئىشلارنىمۇ قىلىڭ ، باشلىق بولۇڭ خەلقپەرۋەر بولۇڭ ، شۇندىلا پىسخىكىڭىز تەڭشىلىپ ئۆزىڭىزنى ھەر چاغ خوشال ھىس قىلالايسىز . مودا سۆز بويىچە ئېيتقاندا ئۈچ كىلو ۋىجدانىڭىزمۇ ئەمىن تاپىدۇ

bilig

	ئالدى بىلەن ‹‹ ئېلمانتار مائارىپ›› دىگەن ئاتالغۇ ھەققىدە چۈشەنچە بەرگەن بولسىڭىز. بۇ ئېنگىلىزچىدىكى Elementary Education دىگەن سۆز شۇمۇ؟ شۇنداق بولسا ئۇنى ‹‹ باشلانما (ياكى باشلانغۇچ) مائارىپ›› دەپ ئالسىڭىز تېخىمۇ مۇۋاپىق. پۇرسەت، تەغدىر، تەلەي دىگەن سوبىكتىپ ، ئابىستىراكىت ئامىللارنى تەڭلىمىگە كىرگۈزۈپ قويۇپسىز. بۇنداق بولغاندا بەلكىم بىراۋنىڭ مۇۋاپىقىيەتكە يېتىشنىڭ ئاخىرقى ۋاقىتلىرىدا پۇرسەت ۋە تەلەيدىن ئىبارەت بۇ يەڭگىلى بولماس ‹‹ توسالغۇ›› غا دۇچ كەلگەنلىرىنى بايقاپ، ئۇلارنىڭ ۋاز كىچىشىگە باھانە قالدۇرۇپ قويغان بولىسىز. ماتېماتىكىلىق مودىلى نى تۈزۈپ چىققىنىڭىز ياخشى بوپتۇ، قوللاشقا تېگىشلىك، لىكىن بۇ نەزەرىيەنى ئاتالمىش تۇراقىلىق بىر مودىل غا سېلىپ ئىسپاتلىغىلى بولمايدۇ.  ماتېماتىكىلىق مودىلنى ئىسپاتلاش ئۈچۈن ياكى يىتەرلىك سان-سىفىرلارنى توپلاپ، ئۇلارنى تەڭلىمىگە قويۇپ نەزەرىيە ئەگرى سىزىقى بىلەن تەجىربە ئەگرى سىزىقىنى نەقلەشتۇرۇشكە؛ ياكى شۇ فورمۇلادىكى ئۇقۇم ۋە بارلىق ئېلىمىنتلارنى كونكرىت بولغان لوگىكىلىق ماتىماتىكىلىق ئۇقۇملارغا ئەكىس ئەتتۈرۈپ، (يەنى ئۇلارنى ماتېماتىكىلىق، سان قويغىلى بولىدىغان، كەلتۈرۈپ چىقارغىلى بولىدىغان ئۇقۇم ۋە ئوبىكتلارغا بىرمۇ -بىر ئۇدۇللاشتۈرۈپ) ئاندىن ئۇلارنى مۇئەييەن ئاكسىئوما ۋە تېئورمىلار بىلەن ئىسپاتلاپ چىقىشتۇر. ئىختىسادشوناسلىق ئېلمىدا ماتېماتىكىلىق مودىل بار، يەنە باشقا تەبى پەن بولمىغان ساھەلەردە ماتېماتىكا مودىلى بار... لىكىن ، بۇلارنىڭ قوللىنىدىغېنى كۆپىنچە ماتېماتىكىدىكى سىتاتىستىكا ئېلىمى. سىتاتىستىكا ئېلمى چەكسىز كۆپ خىل ئېھتىماللىق سان سىفىرلىرىدىن مەلۇم تەقرىبى قانۇنىيەتنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ... ئەمدى سىزنىڭ بۇ مۇۋاپىقىيەتكە بولغان ماتېماتىكىلىق مودىلىڭىزغا كەلسەك سىز كىرگۈزگەن ئابىستىراكىت ئۇقۇملارنى لوگىكىلىق كونكىرىت بولغان ماتېماتىكىغا قانداق باغلايسىز؟ ماتېماتىكىلىق مودىل بولغانىكەن چوقۇم ماتېماتىكا يولى بويىنچە ھىسابلىنىشى كىرەك، ئۇنى ياكى پاكىت سۆزلەپ ياكى مىسال كەلتۈرۈپ ياكى جىڭغا توختايدىغان گەپلەر بىلەن قايىل قىلىپ ئىسپاتلىسىڭىز مودىل بولمايدۇ. بۇنى سىزنىڭ كۆز قارىشىڭىز دىسەك تېخىمۇ ياخشى بولىدۇ ھېچ بولمىغاندا ھازىرچە. مۇۋاپىقىيەت بىر نىسپىي ئۇقۇم. ئاددى قىلىپ ئېيتقاندا مەلۇم بىر ئىشنى قىلماق بولۇپ شۇنى ئاخىرقى ھىساپتا قىلسىڭىز شۇمۇ بىر مۇۋاپىقىيەت. مەسىلەن، سىز بىر كۈندە ئون تال سۆز ئۆگەنمەكچى بولۇپ ھاساپتا ئۇ ئون سۆزنى ئۆگەنگەن بولسىڭىز بۇمۇ بىر مۇۋاپىقىيەت، سىز بىر كۈندە 100 سوم تېپىشنى نىيەت قىلىپ شۇ پۇلنى تاپالىغان بولسىڭىز بۇمۇ بىر مۇۋاپىقىيەت. يەنە مەسىلەن بىر ئوقۇغۇچى مەلۇم بىر ماتېماتىكىلىق تەڭلىمىنى يەشمەكچى بولۇپ، ئۇنى ئاخىېقى ھىساپتا يېشىپ چىققان بولسىمۇ بىر مۇۋاپىقىيەت،... ھىساپلىنىدۇ. يۇقارقىلارنى كىڭەيتسەك، 10 سۆز ئەمەس مىڭ سۆز ياكى بىر كىتاپنى ئۆگىنىسىز، 100 سوم ئەمەس مىڭ سوم ياكى 10000 مىڭ سوم تاپىسىز.  يەنە مۇنداقچە قىلىپ ئېيتقاندا مۇۋاپىقىيەتنى مەسىلە ھەل قىلىش دىسىمۇ بولىدۇ. سىزدە مەلۇم بىر مەسىلە بولۇپ شۇنى ھەل قىلىشنىڭ يوللىرى ئۈستىدە ئىزدىنىپ ئاخىرقى ھىساپتا مەسىلىنى تەلتۆكۈس ھەل قىلالىغان بولسىڭىز بۇمۇ سىزنىڭ مۇۋاپىقىيتىڭىز. ئىختىساد ئېلمىدە دەل مۇشۇنداق ئىختىسادى كىرزىس مەسىلىسىنى ھەل قىلىشنى كۆڭلىگە پۈكۈپ ھەل قىلغان ئاۋۇ ماتېماتىكمۇ نوبىل مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن... كىڭەيتىپ ئېيتقاندا مەخسەتكە يېتىشنى (نىشانغا يىتىش+مەسىلە ھەل قىلىش)مۇۋاپىقىيەت دىسەك خاتالاشمايمىز. مەخسەتكە يىتەلمەيدىغان ئىنسان يوق، گەپ قانداق پوزىتسىيە تۇتۇشتا. مەلۇم مۇشۇ ھەقتىكى ماقالىنى ئاممىباپ ۋە ئۆزلەشتۈرۈپ تەرجىمە قىلىپ بۇ يەرگە يوللاپ قويىشىم مۇمكىن لىكىن چوقۇم دىيەلمەيمەن.

muammar

	«bilig» ئەپەندىنىڭ ئىنكاسىغا:     ماقالەمدىكى «ئېلمانتار مائارىپ نەزەرىيىسى» دەپ ئۇرۇلۇپ قالغان سۆز ئەسلىدە «ئېلېمېنتار مائارىپ نەزەرىيىسى» دەپ ئۇرۇلۇشى كېرەك ئىدى، ئىملا خاتالىغى كۆرۈلگەنلىگى ئۈچۈن سىلەردىن ئەپۇ سورايمەن. بۇ سۆز «bilig» ئەپەندى ئىزاھلىغان ئىنگلىزچە سۆز بىلەن بىردەك. ئەمما مەن «ئېلېمېنت» دىگەن سۆز تومۇرىنىڭ «تەركىپلىگۈچى ئامىل» دىگەن مەنىسى بويىچە قوللانغان ئىدىم. مۇۋەپپەقىيەت تەڭلىمىسىنىڭ «ماتېماتىكىلىق» ئىپادىسىگە كەلسەك، ئەسلىدىكى مەنبەسى ئەركىن سىدىقنىڭ تەڭلىمىسى.  شۇڭا قىسقارتىپ «ES» دەپ ئىپادىلىگەن ئىدىم. بۇ فورمۇلىنى ئاددىي ھالدىكى ماتېماتىكىلىق فورمۇلا دىگەندىن كۆرە لوگىكىلىق مۇناسىۋەت ئىپادىسى دەپ چۈشەنسەك سەل مۇۋاپىق بولىدۇ. ئەمما ھەرقانداق ئوبېكتىپ نەرسىنىڭ سەۋەپ-نەتىجە مۇناسىۋىتى ۋە مىقدارى (ھىساباتى) بولىدۇ، سوبېكتىپ نەرسىنىڭمۇ لوگىكىلىق باغلىنىشى بولۇشى مۈمكىن. شۇڭا «مۇۋەپپەقىيەت»تىن ئىبارەت بۇ بىر «ياخشى نەتىجە»نى ۋۇجۇتقا چىقىرىدىغان ياكى ئۇنىڭغا تەسىر كۆرسىتىدىغان ئامىللارنىڭ فۇنكىتسىيىلىك مۇناسىۋىتىنى ياكى لوگىكىلىق مۇناسىۋەت ئىپادىسىنى يەنىمۇ ئىچكىرىلەپ تەتقىق قىلىشقا ئەرزىيدۇ. بۇ ماقالىدە پەخىرلىك ئالىمىمىز ئەركىن سىدىق ئەپەندىنىڭ مۇۋەپپەقىيەتنى تەسۋىرلەش مىتودىغا تەقلىد قىلىپ، بىر قەدەم چوڭقۇرلۇق بويىچە تەھلىل ئېلىپ بېرىلدى. بۇ تېمىدا مەندىن كۆپرەك ئىزدەنگەن قېرىنداشلارنىڭ تېخىمۇ مۇكەممەل كۆزقاراشلىرىنى ئوتتۇرىغا قويۇپ كۆپچىلىك بىلەن ئورتاقلىشىشىنى ئۈمىد قىلىمەن.  «نىشانغا يېتىش+مەسىلە ھەل قىلىش=مۇۋەپپەقىيەت» دىگەن كۆزقارىشىڭىز ھەرگىزمۇ مەن ئىچكىرىلەپ تەتقىق قىلغان تەركىپلىگۈچى ئامىللار بىلەن باراۋەر چوڭقۇرلۇقتىكى ئۇقۇم ئەمەس، پەقەت «مۇۋەپپەقىيەت» دىگەن سۆزنىڭ پارالىل ئاتىلىشىدىن باشقا نەرسە ئەمەس. مېنىڭ ئوتتۇرىغا قويغىنىم سەۋەپ-نەتىجە مۇناسىۋىتى. ئەلبەتتە لوگىكىلىق ئۇقۇمنىڭ ماتېماتىكىلىق مودېلىنى تۇرغۇزۇشتىكى دەسلەپكى چۈشەنچە. ئۇنى يەنىمۇ ئىچكىرىلەپ تەتقىق قىلىشقا، مىقدارلىق تەجرىبە-ئانالىز قىلىشقا ئەرزىيدۇ. يەنە فورمۇلىدىكى كۆپەيتىش، قوشۇش، بۆلۈش ئىپادىلىرى ئەسلى فۇنكىتسىيىلىك مۇناسىۋەتلەرنى ياكى لوگىكىلىق مۇناسىۋەتلەرنى دەل توغرا ئەكس ئەتتۈرۈپ بېرەلىگەن بولۇشى ناتايىن. ئەمما ماھىيەتنى تېخىمۇ بىر قەدەم ئىلگىرىلىگەن ھالدا يورۇتۇپ بېرەلىگەنلىكىمگە ئىشىنىمەن.      مۇۋەپپەقىيەت تەڭلىمىسى سىز يۈزەكى ئويلىغاندەك «سەل مۇرەككەپلەشتۈرۈۋېتىلگەن» ئەمەس، بەلكى ئەسلى قانۇنىيەت چوڭقۇرلۇغىدىن نەچچە ھەسسە  تېيىز. مېنىڭچە مۇۋەپپەقىيەتنى تەركىپلىگۈچى ئېلېمېنتلار ئارىسىدىكى مۇناسىۋەت ئۇنچىۋالا ئاددىي ئەمەس، ھەم قانۇنىيەتسىزمۇ ئەمەس... بۇ بىر ئۆتكۈر قانۇنىيەت ھەققىدىكى ئىزدىنىش، مۇۋەپپەقىيەتنى ۋۇجۇتقا چىقارغۇچى ئېلېمېنتلار خۇددى ئالەملىك تارتىشىش  تەڭلىمىسىدەك ئىنتايىن ئىنچىكە مۇناسىۋەت قانۇنىيىتىگە ئىگە بولۇشى ئېھتىمال. ئۇ بەلكى سىز ۋە مەن ئويلىغاندىن تېخىمۇ مۇرەككەپ ماتېماتىكىلىق ۋە لوگىلىق ئىپادىلەردىن تۈزۈلۈشى مۈمكىن. مەسىلەن، مەن بۇ ماقالىدە ئوتتۇرىغا قويغان كۆپەيتىش بەلگىسىنى بىرىكمە توپلام بەلگىسىگە ئۆزگەرتىش زۆرۈردەك قىلىدۇ، يەككە ئېلېمېنتلارنى بالا توپلام دەرىجىسىدە ئېنىقلاش كېرەك، تەڭلىمىنى بەلكىم دىففېرېنسىياللىق تەڭلىمە دەرىجىسىدە چوڭقۇرلاشتۇرۇش، ھەتتا غۇۋا ماتېماتىكا ساھەسىدە تەتقىق قىلىش كېرەكتۇ. ئاخىرىدا بەك تومتاق بىر ئىپادە بىلەن بىر مۇرەككەپ قانۇنىيەتنى سۈرەتلەپ چىقىش مۈمكىن ئەمەسمىكىن... مەن بۇ تۈرنى داۋاملىق تەتقىق قىلىمەن. يەنە بىر تەرەپتىن لوگىكا، ئالى ماتېماتىكا، ئىقتىساد ئىلمى، پىسخولوگىيە، فىزىكا، جەمىيەتشۇناسلىق، سىياسى، روھىيەت...قاتارلىق چېتىشلىق ساھەلەر بويىچە ئىز قوغلاپ ئۈگىنىپ مەسىلىلەرگە جاۋاپ تېپىشىم مۈمكىن. ھەم شۇنداق يۆنۈلۈش بويىچە ئىزدىنىۋاتىمەن.

muammar

	بىز مۇۋەپپەقىيەتنى قولغا كەلتۈرۈش جەريانىدىن ئىبارەت بۇ مۇېەككەپ «شەيئى»نىڭ يىپ ئۇچىغا يېقىنلاشقاندەك قىلىمىز. بۇ ماقالىدىكى بىرقىسىم فورمۇلا ۋە سخىما كۆرۈنمەپتۇ، شۇڭا تورداشلار بەزى مەسىلىلەرنى تازا ئەتراپلىق چۈشىنەلمىگەندەك قلىدۇ. ئەسلى ماقالىنى ھەزم قىلىپ بېقىشنى خالايدىغانلار بولسا ئېلخەت ئادرېسىنى تەمىنلىسە ئەۋەتىپ بېرەي.