بايقاش نورۇز مەشرىپى

007

ئامانجان مۇئەللىمىگە

بولساق ئامان كۈرۈشەرمىز ھامان
كېلىڭ مۇنبەرگە بولساقمۇ يامان،

بولمىسا سىزگە قۇشاق قاتىمىز،
جازا سېپىگە قۇشۇپ ساتىمىز.

رەسمىڭىزنى چىقىرىپ سايغا،
يوللايمىز ھەتتا پىلانىت ،ئايغا .
شۇڭا سىزنى كەلسۇن تىزراق دەپ
تەشنا بۇلۇپ چىللايمىز چايغا.

ئابلىمىت

نورۇز بايرىمىنىڭ كىلىپ چىقىشى
1.‹‹نورۇز››(ياشارغان كۈن››)نىڭ كىلىپ چىقىش تارىخى
دۇنيادىكى مىللەت ۋە دۆلەتلەرنىڭ ‹‹يېڭى يىل››نى باشلاش ۋاقتى ئوخشاش ئەمەس،ئۇلار يېڭى يىل كۈنلىرىنى تەبىيەت ھادىسىلىرىنىڭ قانۇنىيەتى ۋە تۈرلۈك ۋەقە ھادىسىلەرنىڭ خاسىيەتىنى خاتىرلەش ئۈچۈن ئۈزنىڭ ‹‹يېڭى يىلىنى››ئوخشىمىغان ۋاقىتلارغا ئۇرۇنلاشتۇرغان.مەسىلەن جۇڭگۈ ۋە باشقا نۇرغۇن دۆلەتلەردە مىلادى 1-ئاينىڭ 1-كۈنىنى ياڭى يىل دەپ، بۇ كۈننىڭ خاسىيىتىنى خاتىرلەش بىلەن بىرگە تەبىيەتتىن تۈرلۈك تىلەكلەرنى تىلەپ،شۇ يىل ئىچىدە ئۆزلىرىنىڭ باياشات ۋە خاتىرجەم ئۈتۈشىنى ئارزۇ قىلىشىدۇ.پىلىپىنلىقلار بولسا ئۈزىنىڭ مىللى قەھرىمانى خېسەي لىساڭ قۇربان بولغان كۈننى (مىلادى 12-ئاينىڭ30-كۈنىنى)يېڭى يىل باشلانغا بايرام قىلغان.مىسىرلىقلار بولسا مىلادىيىدىن 4000يىللار ئىلگىرى نىل دەرياسىدا تاشقىن بولغان ۋاقىتنى(مىلادىيە كالىندارى 6-ئاينىڭ15-كۈنىنى،ھەر يىلى مۇشۇ چاغدا نىل دەرياسى تاشقىنلايدۇ)يىل بېشى قىلغان….بىزنىڭ ئاتا-بوۋىلىرىمىزمۇ باشقا مىللەت خەلىقلىرىگە ئوخشاشلا يېڭى يىلنى ئۇلۇغلاشنى،يېڭى يىلدا ئۈزنىڭ ئاسىيىشلىققا تولغان تۇرمىشىنى قەدىرلەشنى بىلگەن.‹‹جۇنامە››نىڭ‹‹تۈرۈكلەر››بابىنىڭ ئىككىنچى بۈلىمىدە ‹‹خان چېدىرنىڭ ئىشىكىنى شەرىققە قارتىدۇ،شەرىقنى كۈن تۇققان تەرەپ دەپ سېغىنىدۇ،ئۇلار كالىندارنى بىلمەيدۇ،پەقەت ئۆت-چۆپلەرنىڭ قايتا ياشىرىشى بىلەن ۋاقىتنى ھىساپلايدۇ…›،دەپ خاتىرلەنگەن ،بۇنىڭدىن شۇنى كۈرىۋېلىشقا بۇلىدىكى بۇرۇنقى زاماندا كۈن-چاغنى(ۋاقىت)،ئاي-يىلنى ئېنىق ھىساپلايدىغان ئاستۇرنۇمىيەلىك يازما كالىندار يوق ئىدى.مۇشۇنداق ئەھۋال ئاستىدىمۇ ئاتا-بوۋىلىرىمىز باھاردا ئوت-گىيانىڭ ياشىرىشى،ھەر يىلى يۇلتۇزلار ئورنىنىڭ ئۆزگىرىشى قاتارلىقلاردىن يىلنىڭ يېڭىلانغانلىغىنى ۋە ‹‹يىل بېشىنى››ئېنىق بىلگەن.تىلشۇناس،ئالىم ئىمىن تۇرسۇن ئەپەندى مۇنداق دەيدۇ‹‹قەدىمقى ئاتا-بوۋىلىرىمىز،كۆچمەن چارۋىچىلىق بىلەن شۇغۇللانغان چاغلاردا، چارۋا مالنىڭ ياشاش قانۇنىيەتىگە ئاساسەن ،ئوت يەيدىغان چارۋىلار بىلەن تەبىيەتنىڭ قانۇنىيەتلىك باغلىنىشىنى،ھەم بىرى بىرىنى تۇلۇقلايدىغانلىغىنى ئېنىق بىلەتتى…››بۇ دىگەنلىك ئوت-چۆپ يەيدىغان ھايۋانلارنىڭ توللەيدىغان ۋاختى دەل ئوت-چۆپلەرنىڭ كۆكىرىپ چىققان ۋاقتىغا توغرا كېلەتتى دىگەنلىك ئىدى.بۇ چاغ دەل باھار بولغان،تەبىيەت يېشىللاشقان چاغ ئىدى.

بۇنىڭدىن شۇنى كۆرىۋېلىش تەس ئەمەسكى ،ئاتا-بوۋىلىرىمىز ‹‹ئۆرۈلگەن يىل››نى يىل بېشى قىلغان.بۇ يىلنى يەنە ‹‹ياشلانغان يىل›› ياكى ياشارغان كۈن›› دەپ ئاتىغان.
قېدىمقى ئاتا-بوۋىلىرىمىز دەسلەپتە يېڭى يىلنى يىل بېشى،ياكى‹‹كۈن تۇغدى››دەپ ئاتىغان بولسا 10-ئەسىرلەردىن كىيىن،ئىرانلىقلارنىڭ‹‹نورۇز››سوزىنى قۇبۇل قىلىپ،باھار بايرىمىنى‹‹ نورۇز›› دەپ ئاتايدىغان بولغان.نورۇزدىكى ‹‹نو››(ئۇقۇلىشى نەۋ)تۈپ مەنىسى كونىنىڭ ئەكسى بولغان‹‹ يېڭى››،‹‹ئېرىغ(پاكىز،تازا) دىگەنلىكتۇر.‹‹رۇز››نىڭ مەنىسى ئاپتاپ(قۇياش) تۇغۇلۇپ-پاتقۇچە يۇرۇق بۇلۇپ تۇردىغان چاغ دىگەنلىكتۇر.دىمەك ‹‹نورۇز››-‹‹يېڭى كۈن››،‹‹يىل بېشى››،‹‹يېڭى يىل›› دىگەنلىكتۇر.ئادىلاشتۇرۇپ دىگەندە بۇ ‹‹ياشارغان كۈن›،دىگەندىن ئىبارەت.بۇ ‹‹ياشارغان كۈن›› مىلادىيە كالىندارى بۇيۇچە ھەر يىلى 3-ئاينىڭ21،22،23-كۈنلىرىگە توغرا كېلىدۇ
2.نورۇزنىڭ خاسىيەتلىرى
نورۇز ‹‹تۈركى››مىللەتلەرنىڭ ئورتاق بايرىمى بۇلۇپ،ئوتتۇرا ئاسيا،ئىران،تۇركىيە قاتارلىق دۆلەت ۋە رايۇنلاردا ياشاپ كىلىۋاتقان تۇركى،پارىس كىشىلىرىنىڭ ئورتاق بايرىمى بۇلۇپ،بۇ كىشىلەر يېڭى بىر يىلدا تەبىيەتتىن زور نىممەتلەرنى كۈتۈش بىلەن بىللە يانا،كىشىلەر ئارىسىدىكى كۈيۈنۈش ۋە مىھرىۋانلىقنىڭ يېڭى باسقۇچقا كۈتۈرۈلۈپ،تەبىيەتتىكى ئادەم-ئىزات،جان- جەرۋارلار ۋە ئوسۈملۈكلەرنىڭ كەڭ زىمنىدا ئۈزىنىڭ بېرىكىتىنى ياغدۇرۇپ،زىمىنىڭ ئاسىيىشلىقىنى ،گۈزەللىكىنى تېخمۇ نامايەن قىلىشىنى تىلەشكەن.بۇنىڭدىن تەبىيەت بىلەن ئادەم ئوترىسىدىكى گارمۇنىيەلىك مۇناسىۋەتنى كۈرىۋېلىش تەس بولمىغىنىدەك بۇ بايرامنىڭ خاسىيىتىنى ھىس قىلىشمۇ تەس ئەمەس.
خەلقىمىز نورۇزنى قۇتلۇق-خاسىيەتلىك بايرام دەپ قارايدۇ.نورۇز ئالدىدا ۋە نورۇز مەزگىلىدە ھەرقانداق كىشى ياخشى ساۋاپلىق ئىشلارنى قىلىشقا ئۆزلىرى تىرشىدۇ ۋە ئۆزگىنى رىغبەتلەندۈرۈدۇ.ئۇلا نورۇز مەزگىلىدە كىمكى ياخشى،ساۋاپلىق ئىشلارنى قىلسا ،شۇ كىشىگە يىل بۇيى ياخشىلىق نىسىپ بولىدۇ دەپ قارايدۇ.شۇڭا قەدىم زاماندىن تارتىپ كىشىلەر ،يىلنىڭ ئامان ئېسەن ۋە مەنپەتلىك بۇلۇپ ئۆتۈشىنى ئارزۇلاپ،ھەرخىل ياخشى ئىشلارنى،ساۋاپلىق ئىشلارنى قىلىش ئۇمۇمى ئادەتكە ئايلانغان.
ئادەتتە نورۇز ئېيىدا تۇغۇلغان بالىلارغا،قۇتلۇق كۈننى ناملىرى ۋە قۇتلۇق كۈنگە مۇناسىپ،كېلىدىغان گۈل-چىچەك،گۈل-گىياھلارنىڭ ئىسىمىنى قۇيۇشۇپ،پەرزەنتىلىرنىڭ ئۆمۈرلۈك خۇشال-خۇرام ئۈتىشىنى تىلىشەتتى.بۇ قۇتلۇق كۈنلەردە يانا ئۇلار ياخشى ئىشلارنى قىلىش بىلەن بىرگە،بىرى-بىرگە ياخشىلىق تىلىشەتتى.ئۆز-ئارا يوقلۇشۇپ يۇرتتا قانداق ئەھۋاللارنىڭ مەۋجۇتلىقىنى ئېنىقلاپ،ئاجىز ئۇغۇق،غېرىپ مۇساپىرلارنىڭ مۇشكۈلىنى ئاسان قىلاتتى.مەشرەپ سورۇنلارنى ئۆتكۈزۈپ،ئۈزىنىڭ كىيىنكى ئەۋلاتلىرىنى تەبىيەت بىلىملىرى ۋە جەمىيەتنىڭ ئەخلاق-يۇسۇنلىرى ئارقىلىق تەربىلەپ.ئەۋلەتلارغا بىر خىل مەسئۇليەتچانلىقنىنىڭ ئۆزلىرىنى كۈتۈپ تۇرۋاتقانلىغىنى ھىس قىلدۇراتتى.
نورۇز ئېشى تەييارلاپ،ئەۋلاتلارغا ئەمگەكنى،ئەمگەكچىلەرنى ۋە ئەمگەك مىۋىسىنى قەدىرلەشنى،جاپاغا چىداپ،ئەمگەك قىلىپ،باشقىلارنىڭ ئالدىدا يەرگە قاراپ قالماسلىقنى ئۈگىتىش بىلەن بىرگە ئەمگەك بىلەن ھەم ئەرنىڭ ھەم يەرنىڭ كۆكىردىغانلىغىدىن ئىبارەت ھەقىقەتنى بىلدۈرەتتى.شۇنداقلا نورۇز ئېشى يىگەندە باشقىلارغا خۇشاللىق،ئامانلىق-ياخشىلىق ئېلىپ كىلىشنى تىلىگەن ناخشا مۇزىكىلارنى ،بىيىت- قوشاقلارنى ئېيتىشىپ،كوڭلىنى ئىزھار قىلىپ،خۇشاللىقتىن ھەممىنىڭ تەڭ بەھرىمان بۇلىشىنى تىلەيتتى.
نورۇزنىڭ يەنە بىر مۇھىم خاسىيىتى شۇكى-بۇ بىرلىك،ئىناقلىق بايرىمى،ئۆچ-ئاداۋىتى بار كىشىلەر ئۆتكەنگە سالاۋات قىلىپ،قايتا ئەپلىشىپ بىرلىكتە ياشاش،بىرى-بىرىگە يار-يۈلەكتە بۇلۇشتەك ئىسىل پەزىلەتلىرىنى نامايەندە قىلاتتى.
3.نورۇزنىڭ رەسمىيەتلىرى
نورۇزنىڭ يۇقارقىدەك خاسىيەتلىرى بۇلۇش بىلەن بىرگە يەنە ئەۋلاتتىن-ئەۋلاتقا داۋاملىشىپ كەلگەن ،ئىسىل قايدىلەرى(رەسمىيەتلىرى)مۇ بار بۇلۇپ.ھەرقانداق بىر نورۇز ئەھلى نورۇز بايرىمىنىڭ مۇشۇنداق تۈزۈملەشكەن قايدىسىگە قاتتىق رىئايە قىلىپ،نورۇز كۈنلىرى بولدىغان ئۇمۇمى خەلىق سەيلىسىنى يۇقىرى سۈپەت بىلەن ئۆتكۈزىشكە ھەسسە قۇشۇش كېرەك.
نورۇزدا ئېلىپ بېرلىدىغان ئۇمۇمى خەلىق سەيلىسىنىڭ شەكىللىرى ئىنتايىن كۆپ بۇلۇپ،بۇلارنى يىغىنچاقلىغاندا ‹‹توققۇز توقۇ››(توققۇز مەركە-مۇراسىم) دىيىلىدۇ.بۇلار تۈۋەندىكىلەردىن ئىبارەت:
1)نورۇز ناغرىسى-بۇ نورۇز باشلىنىش ھارپىسىدا،بارلىق كەنىت،قىر-يېزىلاردا نورۇز بايرىمى كەلگەنلىكىنى ئاڭلىتىپ،ناغرا-سۇنايلارنى چېلىپ،ئەل-يۇرتنى نورۇز بايرىمىغا تەييارلىق قىلىشقا سەپەرۋەر قىلدىغان ،ھېيىت-بايرام تۈسىنى ئالدىغان پالىيەت.
2)نورۇز تازىلىغى-بۇ ھەممە بىردەك ئۆزلىرىنىڭ شەخسى تازىلىغى،ئوي،ھويلا-ئاراملارنىڭ تازىلىغى ۋە جامائەت سورۇنلىرى،ئېرىق-ئۆستەڭلەرنىڭ تازىلىغىنى قىلىپ،ئېرىغدىنىپ،يېڭىچە ئىش باشلاشنىڭ بەلگىسى سۈپىتىدىكى ھەركەت ئىدى.
3)سوغۇق قوغلاش-بۇ ھارپا ئاخشىمى يىگىتلەر توپ-تۇپى بىلەن ياغ قاچىلاپ ،پىلىك چىقىرىلغان قاپاققا ئوت يېقىپ،مەھەللىدىن چىققۇچە،قىر-سەھراغا يۈزلىنىپ،سوغۇقنى قوغلاش پالىيىتى ھىساپلىناتتى.
4)يوقلاش-نورۇز كۈنى چۈشكىچە يوقلاش پالىيىتى بۇلۇدۇ.بۇنىڭدا پەرزەنتىلەر ئاتا-ئانىلىرى،ئۇرۇق-تۇققانلىرىنى يوقلاش ئاقىلىق چوڭلاردىن ھال سورىسا،جامائەت ئىگە-چاقىسىز،قېرى-چۈرى،يىتىم-يېسىر،مېيىپلارنى يوقلاپ،ماددى ۋە مەنىۋى جەھەتتىن ئۇلارغا يەردەم بېرەتتى.
5)نورۇز ئېشى-نورۇز كۈننى قۇتلۇقلاپ،قۇربى يەتكەن ئائىلىلەر ‹.ق››تاۋېشى بىلەن باشلانغان يەتتە خىل(ئىسلامدىن ئىلگىرى توققۇز خىل) يىمەكلىكتىن نورۇز ئېشى تەييارلايدۇ.مەسىلەن:قايماق،قېتىق،قۇرۇت،قۇيماق،قاتلىما،قۇيرۇق ۋە قوزا گۈشى قاتارلىقلار.ئۇنىڭدىن باشقا يەنە نورۇز ئېشىنىڭ ‹‹س››ھەرىپى بىلەن باشلانغا يىمەكلىكلەردىن ۋە 9خىل دانلىق زىرائەت، ئوتياشتىن تەييارلىنىدىغان شەكىللىرىمۇ بار.
6)نورۇز سەيلىسى-بۇ يوقلاش ئاخرلاشقاندىن كىيىن،يەنى چۈشتىن كىيىن ئېلىپ بېرلىدىغان سەيلە قىلىش پالىيىتى بۇلۇپ،قىز-يىگىتلەر ئىككى تەرەپتە تۇرۇپ بىر-بىرىگە بىيىت ئېتىشىپ،كۈنلەرنىڭ ئاسىيىشلىق بولۇشىنى ئارزۇ قىلىشاتتى.شۇنداقلا چاقپىلەك،يىلانگۇچ قاتارلىق ئەنئەنىۋى تەنتەربىيە ئويۇنلىرىنى ئويناپ،ئۆزلىرىنىڭ جاسارىتىنى ئىپادىلەيتتى.
7)نورۇز يارىشى-بۇ نورۇزنىڭ ئىككىنچى كۈنى ئۆتكىزلىدىغان يارىش(مۇسابىقە)ئىدى.بۇنىڭدا چېلىشىش،بەيگە،ئوغلاق تارتىتشىشقا ئوخشاش تەنتەربىيە مۇسابىقىلىرى ئەۋجىگە چىقاتتى.
8)نورۇز مەشرىپ-نورۇزنىڭ ئۈچۈنچى كۈنى ئوتكۈزلىدىغان مەشرەپ بۇلۇپ،مەھەللىلەرنى بىرلىك قىلىپ ئۆتكۈزىلەتتى.كىشىلەر يىغىش قىلىپ،ياكى ھال-ئوقىتى ياخشى كىشىلە شەخسى ھالدا كۆپچىلىكنىڭ ئالدىغا داستىخان ھازىرلايتتى.ماھىيەتتە بۇ بىر مەكتەپ بۇلۇپ تۇرلۇك-تۈمەن بىلىملەر شۇنىڭدا ئۈگىتىلەتتى شۇڭا كونىلاردا‹‹بالاڭنى مەكتەپكە بەر،مەكتەپ بولمىسا مەشرەپكە بەر›،دىگەن ھىكىمەت بار ئىدى.
9)نورۇزلۇق تىلەك-بۇ نورۇزنىڭ 4-كۈنى ئۆتكىزىلىدىغان تىلەك تىلەش پالىيەتى بۇلۇپ،نورۇزنىڭ ياخشى باشلىنىپ،شات-خۇراملىق بىلەن ئۆتكىزىلگەنلىكىگە ۋە ئۆتكەن يىللىق نىممەتلەرگە شۈككۈرانە بىلدۈرۈش،شۇنىڭ بىلەن بىللە بۇ يىلنىڭ ئامان- ئىسەن،توقچىلىق بىلەن ئۆتىشىنى يەنى زىرائەت-ئېكىنچىلىقنىڭ مول ھۇسۇللۇق بولىشىنى تىلىشەتتى.
قىسقىسى نورۇز-ئەنئەنىۋى مىللى بايرام،ئەمگەك بايرىمى،دوسلۇق ئىناقلىق بايرىمى،ساۋابلىق بايرام،ئامانلىق بايرىمى،شادلىق بايرىمى،كۆك بايرىمى،تەبىيەت بايرىمى شۇڭا بۇ بايرام قۇتلۇق بايرامدۇر.

ئۇستاز

تۇلا مىنىڭ غەيۋىتىمنى قىلمايلى. مەن ھەممىنى تۆردە كۈرۈپ ئولتۇرۇمەن جۇمۇ، باشقىلارغا ئۇرۇن بىرەي دەپ تەرتىپ ساقلاپ ئولتاردىم. ئاخىرىدا ياخشى خۇلەسە قىپ بىرىمەن.

ئۇستاز

ئابلىمىت ئەپەندى قايتىپ كەپتۇ ھەم كەلگەندىمۇ قۇرۇق كەلمەپتۇ شۇڭا ئوتتۇز ئوغۇل، ئوتتۇز قىز ئۇنى كەچۈرۋېتىڭلار ، بولدى جازالانمىسۇن.

ئۇستاز

ئوتتۇز ئوغۇل، ئوتتۇز قىز،
كارول، خوشەن، نازى قىز.
«ئۇستاز» دەپلا قاپسىلەر،
غەيۋەت قۇشۇپ يەپسىلەر.

«شام» قانالماي سىن چايغا،
يا چۈشەلمەپتۇ ئۇسسۇلغا،
«نازى» ساقلاپ بەك چارچاپ،
تاۋى كەلمەپتۇ قۇشاققا.

.............................
مىنى يوقكەن دىمەڭلار،
ھەم كىتىپتۇ دىمەڭلار.
«ئۇستاز» ھەرگىز ئازمايدۇ،
ئارتۇق غەمنى يىمەڭلار.

艾合买提江

نورۇزنى تۇلىمۇ ئەھمىيەتلىك ئۆتكىزىپسىلەر، كەمىنە تەييارلىقسىز كەپ قاپتىمەن.30ئۇغۇل30قىزنىڭ كەچۈرۋېتىشىنى سورايمەن. (ئازراق ئائىلە ئىشى سەۋەپلىك تورغىمۇ ۋاختىدا چىقالمىدىم سوغۇتۇم زىممەمدە قالسۇن ،يەنە نەچچە كۈندىن كېيىن تورغا داۋاملىق چىقىمەن.........)

بايقاشتىكى بارلىق قېرىنداشلارنىڭ بايرىمىغا ئوتلۇق سالام يوللايمەن!!!!!!!!!!

火山

ئۇستاز يوللىغان ۋاقتى  2012-3-18 23:23
ئوتتۇز ئوغۇل، ئوتتۇز قىز،
كارول، خوشەن، نازى قىز.
«ئۇس ...

ئوتتۇز ئوغۇل ،ئوتتۇز قىز مۇ ياكى ئوتتۇز ئوغۇل توققۇز قىزمۇ ؟

火山

ئۇستاز يوللىغان ۋاقتى  2012-3-18 23:23
ئوتتۇز ئوغۇل، ئوتتۇز قىز،
كارول، خوشەن، نازى قىز.
«ئۇس ...

يىگىت  بېشى تۇرۇپ سەن ،
يۇقاپ كە تسەڭ دىمەدۇق،
سېنى تاپالماي ئېقلىمدىن ،
شۇنچە غەمنى يىمەمدۇق.

چۆگلەپ چۆگلەپ ئاخىرى ،
كەپسەم مانا خوش بولدۇق .
ئوتتۇز ئوغۇل، توققۇز قىز،
خىزمىتىڭگە توش بولدۇق .

كارول1

ئۇستاز يوللىغان ۋاقتى  2012-3-18 22:53
تۇلا مىنىڭ غەيۋىتىمنى قىلمايلى. مەن ھەممىنى تۆردە كۈرۈ ...

ئاخرىدا خۇلاسە قىلغۇچە ھازىردىن باشلىسىڭىز ياخشىمىكىن ...

كارول1

ئۇستاز يوللىغان ۋاقتى  2012-3-18 22:53
تۇلا مىنىڭ غەيۋىتىمنى قىلمايلى. مەن ھەممىنى تۆردە كۈرۈ ...

ئاخرىدا خۇلاسە قىلغۇچە ھازىردىن باشلىسىڭىز ياخشىمىكىن ...