«ئۇيغۇر» دېگەن ئاتالغۇنىڭ توت خىل تەبىرى

ساقال

«ئۇيغۇر» دېگەن ئاتالغۇنىڭ توت خىل تەبىرى 
  
قۇربان ۋەلى
QCfR2Nn}  
(بۇ ماقالە قۇربان ۋەلى ئەپەندىنىڭ«بىزنىڭ تارىخىي يېزىقلىرىمىز»دېگەن كىتابىدىن ئېلىندى) ^4{{ +G)j  
     تارىخشۇناسلار مۇشۇ ئەسىرنىڭ بېشىدىن ئېتىبارەن«ئۇيغۇر»دېگەن ئاتالغۇ توغرىسىدا تۇرلۇك تارىخىي خاتىرىلەرگە ئاساسلىنىپ تەبىر ببېرىشكە باشلىدى. ئۇنىڭ مەزمۇنى ۋە ماتېرىيال ئاساسىي توۋەندىكىچە: tZr_{F@  
    1. مۇشۇ ئەسىرنىڭ 20 - يىللىرىدا رادلوف مۇنداق دەپ يازىدۇ: ~
y ?v  
... ئۇنىڭغا (رىۋايەتلەردىكى تۇركىي تىلىدا سوزلىشىدىغان خەلقلەرنىڭ بوۋىسى) «ئاللا» غا ئېتىقاد قىلىش ئۇچۇن ئوزىنىڭ تاغىلىرى، بۇرادەرلىرى، ھەمىشىرىلىرى قاتارلىق بىرمۇنچە تۇغقان - جەمەتلىرى بىلەنمۇ ئۇرۇش قىلىشقا توغرا كەلدى. ئۇرۇش جەريانىدا ئۇلارنىڭ بەزىلىرى ئۇنىڭغا ھەمكارلاشتى. بەزىلىرى ئۇنىڭغا قارشى تۇرۇپ يەڭىلىپ قالغاندىن كەيىن تىز پۈكتى. ئۇ غەلىبە قىلغاندىن كەيىن، زەپەر توپى ئوتكۇزۇپ ئوز قوۋملىرىغا، جەمەت ئاقساقاللىرىغا، جەڭچىلىرىگە ئىنئام بەرىپ، بىرلىككە كەلتۇرۇلگەن بۇ قەبىلىداشلارنىڭ ئورتاق نامىنى «ئۇيغۇر» دەپ ئاتىدى. بۇ ئاتالغۇ «بىرلەشكەنلەر»،«ھەمكارلاشقانلار» دەگەن ئۇقۇمنى بىلدۇرەتتى.شۇنىڭدىن كەيىن بۇ ئاتالغۇنى قەبىلىلەر بىرلىكىگە قاتناشقانلارنىڭ ھەممىسى ئورتاق قوللىنىدىغان بولۇپلا قالماي، بەلكى ئۇلارنىڭ ھەرقايسى تارماقلىرى ۋە ئەۋلادلىرىمۇ ئوزلىرىنىڭ نامى قىلىدىغان بولدى... \Fu(IuD  
    رادلوف بۇ تەبىرنى مىلادى 16 - ئەسىردە يەزىلغان «تارىخىي رەشىدى»نىڭ 1-بابىدىن پايدىلىنىپ«قۇتادغۇبىلىك» ئۇچۇن يازغان«كىرىش سوز» ئارقىلىق ئېلان قىلدى. شۇنىڭدىن كېيىن بۇ تەبىرنى ئاساس قىلغۇچىلار كۆپەيدى. sWP_fb1  
    2. يۇقىرىدىكى تەبىردىن بۇرۇن، 17 - ئەسىردە ئوتكەن ئوبۇلغازى ئوزىنىڭ «تۈرك شەجەرىسى» دېگەن كىتابىدا مۇنداق دەپ يازغان: 8: VRq  
... ئوغۇزخان ئۇلارغا «ئۇيغۇر» دەپ نام بەرگەن. بۇ تۈركىي سۆز بولۇپ، ئۇنىڭ «ئىتائەت قىلغۇچى» دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدىغانلىقى ھەممىگە ئايان. كىشىلەر ئىچىدە سۈت ئۇيۇيدۇ، ئۇ ئۇيۇشتىن بۇرۇن سۇيۇق ۋە چېچىلىپ كېتىدىغان ھالەتتە بولىدۇ، ئۇيۇپ بولغاندىن كېيىن ئوزئارا ئۇيۇشۇپ قالىدۇ. «ئۇيغۇر» دېگەن سۆز مۇشۇ «ئۇي» دىن كەلگەن دېگەن ئوخشىتىشلار بار. كىشىلەر ئارىسىدا يەنە «ئىمام» ئۆلچەم قىلىنىشى كېرەك دېيىلىدۇ. ئىمام ئولتۇرسا بىز ئولتۇرىمىز، ئىمام قوپسا بىزمۇ قوپىمىز، بۇ«ئىتائەت قىلىش» ئەمەسمۇ؟ ئۇلار ھەممىسى ئوغۇزخاننىڭ پېشىنى ئىككى قوللاپ تۇتۇپ تېز چۆككەندە، خان ئۇلارنى«ئۇيغۇر» دەپ ئاتىغان، دېمەك بۇ «ئىتائەت قىلغۇچىلار» دېگەن مەنىنى بىلدۇرىدۇ... !Jaj2mS.N  
    بۇ تەبىرنىمۇ ئاپتور ئوبۇلغازى «تارىخىي رەشىدى» نىڭ 1 - بابىنى كۆرگەندىن كېيىن ئالغان چۈشەنچىگە ئاساسەن تۈزۈپ چىققان. ۋەھالەنكى، رادلوف بىلەن ئوبۇلغازىنىڭ پايدىلانغان كىتاب مەنبەسى ئوخشاش بولسىمۇ، لېكىن ئۇلارنىڭ چىقارغان يەكۈنلىرىدە پەرق بار. ئوبۇلغازى«ئۇيغۇر» دېگەن ئاتالغۇغا تەبىر بەرىشتە تولىراق ئىسلام ئەقىدىلىرىگە يېقىنلاشتۇرۇشقا تىرىشقان. 3E8 Gh>J_  
    3. يۇقىرىدىكى تەبىردىن بۇرۇن، مىلادى 11 - ئەسىردە يەزىلغان «تۇركىي تىللار دىۋانى» دا يۇقىرىدىكىلەرگە ئوخشىمايدىغان يەنە بىر خىل تەبىر بار: }&EdA;/o_  
  ... زۇلقەرنەيىن ئۇيغۇر ئەلىگە يەقىنلاشقاندا، تۇرك خاقانى ئۇنىڭغا قارشى 4000 ئادەم ئەۋەتكەن. ئۇلارنىڭ قالپاقلىرىنىڭ قاناتلىرى لاچىن قانىتىغا ئوخشايتتى. ئوقنى ئالدىغا قانداق ئاتسا كەينىگىمۇ شۇنداق ئۇستىلىق بىلەن ئاتاتتى. زۇلقەرنەيىن بۇلارغا ھەيران قاپتۇ ۋە:«ئىنان خوزخۇرەند ــــ بۇلار باشقىلارغا مۇھتاج بولماي، ئوز ئوزۇقىنى ئوزى تەپىپ يەيدىغانلار ئىكەن؛ بۇلارنىڭ قولىدىن ئوۋ قەچىپ قۇتۇلالمايدۇ. قاچان خالىسا، شۇ چاغدا ئېتىپ يېيەلەيدۇ» دەپتۇ... * a VT  
«تۇركىي تىللار دىۋانى» نىڭ ئاپتورى مەھمۇد كەشغەرى شۇ بابتا يەنە «خوزخۇر» دەگەن ئاتالغۇنىڭ ئاھاڭ ئوزگىرىش قانۇنىيىتىنى تەھلىل قىلىپ، تۇركىي تىللاردا «خ» نىڭ «غ» غا، «ز» نىڭ«ي» غا ۋە «ھ» نىڭ بەزىدە «غ» غا ئالمىشىپ ئوقۇلىدىغانلىقىنى ئىسپاتلاپ، «خوزخۇر»دەگەن سوزنىڭ «ئۇيغۇر» دەپ تەلەپپۇز قىلىنىدىغان بولغانلىقىنى قەيت قىلغان، شۇنداقلا، يۇقىرىدىكى رىۋايەت ۋە تەھلىللەر ئارقىلىق «ئۇيغۇر» دەگەن ئاتالغۇغا ۋاسىتىلىك ھالدا تەبىر بەرگەن. 1EliR uJ  
    4. يۇقىرىدىكىلەردىن بۇرۇن، خەنزۇچە تارىخىي خاتىرىلەردە يەنە مۇنداق مەنبەلەر بار: : p7PiqQ  
F Zk[w>{  
... يۇەنخې (元和) نىڭ 4 - يىلى (مىلادى 809 - يىلى). ئاي تەڭرى بولمىش قامۇغ بىلگە خاقان (يەشمىسى: ئاي ئىلاھىدىن تورەلگەن، ھەممىگە ئىقتىدارلىق خاقان، بۇ سوزنىڭ تەلەپپۇزى خەنزۇچە خەت بىلەن مۇنداق يەزىلغان (蔼德曷里禄没弭施合密昆迦可汗 ئەلچى ئەۋەتىپ، مىللىتىنىڭ نامىنى بۇنىڭدىن ئەتىبارەن «شۇڭقاردەك پەرۋاز قىلىدىغان» دەگەن مەنىنى بىلدۇرىدىغان «خۇ (鹘ـــــ ئۇيغۇر)» دەگەن ئاتالغۇ بىلەن ئاتاشقا باشلاشنى ئۇقتۇرغان ... («كونا تاڭنامە» نىڭ 195 - جىلدىغا قاراڭ) h;J%Z!Rjw  
«ئەل تۇتۇش ئورنەكلىرى» (资治通鉴) دەگەن كىتابنىڭ 235 - جىلدىدە بۇ سوز جېن يۇئەن (真元) نىڭ 5 - يىلى (مىلادى 789 - يىلى) ئوتتۇرىغا قويۇلغان سوز ئىدى، دەپ قەيت قىلىنغان. F[0w*i&u5  
«ئۇيغۇر» دەگەن ئاتالغۇ ھەققىدە ھازىرغا قەدەر قەدىمكى كىتابلاردا بىزگە ئۇچرىغان تەبىرلەر يۇقىرىدىكى توت خىلدىن ئىبارەت بولۇپ، ئۇيغۇر تارىخى ئۇستىدە ئىزدىنىۋاتقان كىشىلەرنىڭ كوپىنچىسى قانداقتۇر ئالدىنقى ئىككى خىل تەبىرنىلا كۆچۇرۇپ يەزىپ ئوز ئەسىرى ئۇچۇن خىزمەت قىلدۇرماقتا. ھالبۇكى، «ئۇيغۇر» دەگەن ئاتالغۇغا تەبىر بەرگەندە كەيىنكى ئىككى خىل تەبىرنىمۇ ئويلىشىپ كۆرۈشكە ۋە تەتقىق قىلىپ بەقىشقا ئەرزىيدۇ. 32SCq3Kh  
1984 - يىل 11 - ئاي. ئۇرۇمچى. D#X&gE  
------------------------------------ /J&_ZDNV~  
ئىزاھ: 2:6lr4{uY  
(1) «زۇلقەرنەيىن ئۇيغۇر ئەلىگە يەقىنلاشقاندا» دېگەن دەۋر ئۇقۇمى بار سۆزدىن قارىغاندا،«ئۇيغۇر» دېگەن سۆز مىلادىدىن ئىلگىرى 3 - ئەسىردىلا مەۋجۇت ئىدى. x0q `Uc  
(بۇ ماقالە «شىنجاڭ ياشلىرى»ژۇرنىلىنىڭ 1985 -يىل 1 -سانىدا ئېلان قىلىنغان)

مەنبە:قارا ھىجىران

سەييارە0

«ئۇيغۇر» دېگەن ئاتالغۇنىڭ مەنىسنى تېخمۇ ئىنىق بىلۋالدىم،رەخمەت سىزگە.