Baharning insanlargha ekelgen hoxallikhi munasiveti bilen tentenilik ve debdebilik otkuzuldighan khedimiy ve eneniviy milliy bayramlardin biri "Noruz" bayrimi bolup, u Uyghur, Khazakh, Khirghiz, Uzbek, Tatar, Tajik khatarlikh ottura Asiyaning khedimki milletlirige ortakh bayram hesablinidu.
"Noruz" eslide Parisqe soz bolup, "bahar yamghuri","tunji bahar kuni" digen menilerni bilduridu. Bu bayram khedimdin baxlap xemsiye (kun) kalindari boyiqe khix ahirlixip, baharning baxlinix kuni (her yili 3-ayning 21-kuni) yeni kun bilen tun tenglexken bax baharning birinqi kuni otkuzulidu.
"Noruz bayrimi" esli mahiyiti bilen yengi yil bayrimi bolup, bu enenivi bayram Uyghurlarning turmux aditide intayin qong tesirge ige.
"Noruz" bayrimining bir kheder omumlaxkhan eneniviy adetliri mundakh:
"Noruz" kirgen kuni yette yaxtin yetmix yaxkhiqe, qong-kiqik, er-ayallar, yurt-mehelliler boyqe ozlirining milli bayram kiyimlirini kiyixip, menzirlik jaylargha jem bolixidu ve xu sorunda "Noruz"gha atap teyyarlighan her hil oyunlarni oynaydu. Helkh khoxakhqiliri "Noruz"ni medhiyeleydighan xiir-khoxakhlarni okhuxidu, vayiz (meddah)lar dastan ve hikaye-khissilerni kuylinidu. Sazendiler muzikigha tengkex khilip nahxa eytip, ussul oynixidu. Bir terepte qvendazlar oghlakh tartidu, at beygisi otkuzidu, darvazlar egiz dar ustide oz karamitini korsitip, minglighan kixilerni ozige jelip khilidu, khizlar mejnuntallargha ilenguq silip lerzan pervaz khilidu, bir terepte olturux khizip "On ikki mukham" dastanliri evjige koturulidu. Khiskhisi, her kim oz ehvaligha yarixa maharet korsitip, bayram hoxallikhini namayan khilidu. "Noruz" murasimlirigha mektep balilirimu kolliktip halda khatnixidu. Ular muellimlirining yitekqilikide sep-sep bolup, gulluk tahtilargha yizilghan "Noruzname" lirini koturuxup unluk diklamatsiye khilixidu.
"Noruz" murasimlirida jamaettin ihtiyari yighix khilip, mehsus Noruz ixi teyyarlinidu (Absinin). Noruz ixi enene boyiqe yette yaki tokhkhuz hil matiryaldin teyyarlinidighan koje bolup, bughday, arpa, guruq, tirikh, kox, sut, su khatarlikhlarni arlaxturup pixuridu. Bezide kox ornigha kalla-pakhalqakh ve jasuylerni khoxidu. "Noruz" murasimigha khatnaxkhanlarning hemmisi "Noruz ixi" gha eghiz tegkuzux xert khilinidu. Xundakh khilip, hemme kixi "Noruz" bayrimigha khanghuqe kongul eqip, yahxi tilek-arzular bilen oylirige khaytixidu ve bayramni tebriklep ozara petilixidu.
Tarihiy sevebler tupeylidin "Noruz" bayrimining otkuzulux vakhti uzun yaki khiskha boluxi mumkin. Likin khdimki enenilerdin kharighanda, bu bayramning vakhti ikki hepte, yeni on bex kun khilip belgilengen. Hazir koprek rayonlarda "Noruz" bayrimi uq kun khilip hatirlinidu.
"Noruz" bayrimida oynilidighan her hil paaliyetler hemde uninggha beghixlanghan "Noruzname" lerning mezmunidin kharighanda, khix-zimistanni khoghdax, asayixlikh yengi baharni kutuvelix, yengi yilning yengiqe hoxallikh ekilixini tilex, yexillikhkha purkengen tebietni kuylex, kixilerni ilim-meripetke undex, ittipakh ve inakhlikhni texebbus khilix, sahavetlik ve diyanetlik bolux khatarlikh ilghar ijtimaii mezmunlarni eks etturidu. Mesilen:
Itira khildukh Noruzdin yahxi kunni baxlidukh,
Konglimizning hoxallukhidin bir oyunni baxlidukh,
Xatavada ton kiyip, juva-tumakhni taxlidukh,
At minip, oghlakh alip, mexrep khilur kunduz bugun.
Keldi Noruz yil baxi, ketti kongulning qirikini,
Noruz diban kilurlar hatunlarning turikini,
Guller khisur khiz-oghul, egri khoyar borkini,
Mejlis khilip oynaxur, aqor kongul mulkini,
Khayghu-mihnetler kitip oynaxur kundur bugun.
Uyghurlar arisida "Noruz" bayrimining khaqandin baxlanghanlikhi hekhkhide ixenqilik tarihi matiryallargha ige emesmiz. Likin "Noruz" bayrimi hekhkhidiki kopligen gozel epsane-rivayetlerge asaslanghanda, "Noruz" bayrimining peyda boluxi Uyghurlarning Islam dinigha itikhad khilixtin burunkhi koktengrige qokhunghan devrliri bilen munasivetlik. Koktengrige itikhad khilghan axu khedimki Uyghurlar kokte jimirlap turghan yultuzlarning orunlixixigha kharap, ularni ohxaxmighan supetler bilen teriplexken. Ularning tonuxiqe, Akhkhuza (Naojoz, Tokhti) yultuzini insanlargha beht ata khighuqi ilah, khox, bilikh ( Erebqe hemel) ilahining bax koturup qikhkhan kuni bolghaqkha, bu kun insanlargha beht ve teley ekilidu, digen ekhide boyiqe, Akhkhuza eyining baxlanghan kuni ( Hazirkhi kalindar boyiqe 3-ayning 21-kuni) "Noruz" bayrimi khilip belgilengen. Kopligen tarihiy menbelerdimu "Noruz" bayrimining nahayti khedimki devrlerdin baxlap helkh arisida tentenilik otkuzulidighanlikhi hekhkhide nurghan hatirler khaldurulghan.
*************
Noruz Bayrimi - Novruz Festival
Novruz - or Noruz Bayrimi in Uighur - is one of the major and the most favorite holidays of Uighur and other Turkix people in Central Asia. Although it is celebrated in Islamic countries, however, Novruz is not a religious holiday. It is actually a celebration of the symbolic renewal of nature. According to Turkic scholars, it originates from the Ancient Mesopotamia. In Babylon New Year was celebrated starting from the 21st day of March ( or Nissan ) and lasts for 12 days. According to historians, Novruz is certain to have been celebrated in pre-Islamic times and afterwards.
Novruz is associated with spring, start of agricultural activities, renewal of nature and warm days. This period being of great importance it caused many traditions and rites associated with magic, the cult of nature and earth, and belief in the perishing and reviving nature. Virtually, celebrations began four weeks before the actual day of festivity. These four weeks were each devoted to one of the four elements. They were: Su Heptisi (Water Week), Ot Heptisi (Flame Week), Tuprakh Heptisi (Earth Week), A