ئىران تارىخى ۋە مەدەنىيتى

ئىران ئاسىيانىڭ غەربىگە، ئاسىيا، ئافرىقا ۋە ياۋرۇپانىڭ تۇتاشقان يېرىگە جايلاشقان.  بۇ ئۈچ قىتئەنىڭ تۇتاشقان يېرىگە جايلاشقانلىقىدەك ئالاھىدىلىكى ۋە جۇغراپىيىلىك ئەۋزەللىكى بىلەن ئىران تارىختا ناھايىتى مۇھىم ستراتېگىيىلىك ئورۇندا تۇرغان بولۇپ، تارىختىن بۇيان يىپەك يولىنىڭ غەربىي بۆلىكىدىكى مۇھىم تۈگۈن ھېسابلىناتتى. بۇنداق ئەۋزەل شارائىت ئۇلارنى سودا-تىجارەتتە ئاكىتىپ ئورۇنغا ئىگە قىلغان ۋە بۇنىڭ تۈرتكىسىدە شەر*ق بىلەن غەربنىڭ مەدەنىيەت ئالماشتۇرۇشىدىمۇ كۆۋرۈكلۈك رول ئوينىغان.
ئىران تەۋەسىدە ناھايىتى قەدىمكى دەۋرلەردە ئىنسانلار ياشىغان ۋە شەھەرلەر بەرپا قىلىنىپ،  تېرىم مەدەنىيىتى مەيدانغا كەلگەن. ئارخېئولوگىيىلىك بايقاشلار بىزگە شۇنى كۆرسەتتىكى، زامانىمىزدىن 4-5مىڭ يىللار بۇرۇن ئىران ئېگىزلىگىدە ئىپتىدائىي ئىنسانلارنىڭ پائالىيىتى باشلانغان. ئىران ئېگىزلىگىنىڭ غەربىي جەنۇبىي قىسمىدا بولسا يەنە بىر قەدىمكى ئاھالە– ئىلاملار ياشىغان. ئىلاملار مىلادىيىدىن بۇرۇنقى 2800-يىللىرى ئەتراپىدا «ئىلام خانلىقى» نى قۇرغان. مىلادىيىدىن ئىلگىرى 10-ئەسىرلەردە بۈگۈنكى ئازەرىلەرنىڭ ئەجدادلىرى بۈگۈنكى ئەزەربەيجان ۋە ئىراننىڭ غەربىي شىمالىي قىسملىرىدا «مىدىيە خانلىقى»نى قۇرغان. بۇ خانلىق مىلادىيىدىن بۇرۇنقى 7-ئەسىرلەرگە كەلگەندە قەدىمكى شەر*ق دۇنياسىدىكى قۇدرەتلىك ئىمپېرىيىگە ئايلانغان. بۇ ئىمپېرىيە دەل ئىران تارىخىدا ئەڭ دەسلەپكى ۋە ئەڭ مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە ئىمپېرىيە- ئاخمانىيلار سۇلالىسى (مىلادىدىن بۇرۇنقى 550-يىلىدىن مىلادىدىن بۇرۇنقى 330-يىلىغىچە) بولۇپ، بۇ دەۋردە ئىراننىڭ تېررىتورىيىسى شەر*قتە سىند دەرياسىدىن غەربتە ئوتتۇرا يەر دېڭىزىغىچە، شىمالدا كاۋكازدىن جەنۇپتا پارس قولتۇقىغىچە بولغان زېمىنلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان.
بۇنىڭدى باشقا ئىران يەنە شەر*قتىن ۋە غەربتىن كەلگەن مەدەنىيەتلەرنى ھەزىم قىلىپ، ئۆزلەشتۈرۈپ، ئۇنى يېپيېڭى شەكىلدە باشقا ئەللەرگە تارقاتقان. يازما مەنبەلەردە مەلۇم بولىشىچە مىلادىيىدىن بۇرۇنقى 6-ئەسىردە پارس ئىمپېرىيىسىنىڭ بىر ئۇچى يۇناندا، يەنە بىر ئۇچى ھىندىستاندا ئىدى. گىرىكلار ھىندىستاننىڭ نامىنى پارس تىللىق خەلقلەردىن بىلگەن ئىدى. ئوخشاشلا ھىندىلارمۇ ‹يۇنان› دېگەن ئىسىمنى پارس تىللىق خەلقلەرنىڭ ئاغىزىدىن ئاڭلىغانىدى.
ئىراننىڭ ستراتېگىيىلىك ئورنىنىڭ مۇشۇنداق مۇھىم بولىشى بۇ زېمىندا ئۇرۇش، مالىمانچىلىقنىڭ ئۈزۈلمەي داۋام قىلىشىغا سەۋەپ بولغان ئىدى. دۇنيا تارىخىدىكى ئۈچ قېتىملىق بۈيۈك ھەربىي يۈرۈش ئىران بىلەن مۇناسىۋەتلىك ئىدى. ئەڭ دەسلەپتە ئىسكەندەر زۇلقەرنەيىننىڭ تاجاۋۇزىدا ئاخمانىيلار سۇلالىسى مۇنقەرز بولۇپ، يۇنانلىقلار بۇيەرگە 62يىل ھۆكۈمرانلىق قىلدى. ئەرەبلەر «قۇرئانى كەرىم» نىڭ خاسىيىتى بىلەن ئەرەب يېرىم ئارىلىدىن چىقىپ كېڭەيمىچىلىك ئۇرۇشىنى باشلىغىنىدىمۇ ئەڭ ئاۋۋال ئىراننى قولغا ئالغان ئىدى. بۇنىڭ بىلەن ئەرەپلەر بۇ زېمىنغا 200يىلدىن ئوشۇق ھۆكۈمرانلىق قىلدى. موڭغۇل باسمىچىلىرى غەربكە يۈرۈش قىلغاندىمۇ ئوخشاشلا ئىراننى قولغا ئېلىشقا ئالدىرىغان. بۇلاردىن باشقا سالجۇق تۈ*ركلىرىنىڭ ۋە ئەمىر تۆمۈرنىڭ ھۆكۈمرانلىقىنى قوشقاندا بۇ زېمىن غەيرى پارس مىللەتلىرىنىڭ قولىدا 600 يىلدىن ئارتۇق تۇرغان. پارس مەدەنىيىتىمۇ زاماننىڭ سىناقلىرىغا بەرداشلىق بېرىپ ئۆز جۇلاسىنى نامايەن قىلىپ كەلگەن. ئەرەبلەر بېسىپ كىرىشتىن بۇرۇن ئىراندا ئۈچ سۇلالە ھۆكۈم سۈرگەن ئىدى. بۇلارنىڭ بىرىنچىسى ئاخمانىيلار سۇلالىسى(مىلادىيىدىن بۇرۇنقى 559-يىلىدىن مىلادىدىن بۇرۇنقى 330-يىلىغىچە)، يەنە بىرى پارفىيە سۇلالسى(مىلادىدىن بۇرۇنقى 247- يىلىدىن مىلادى 224-يىلىغىچە)، ئۈچىنچىسى ساسانىيلار سۇلالىسى(مىلادى 224-يىلىدىن 651- يىلىغىچە)  ئىدى. ئاخمانىيلار سۇلالىسى دەرىجە تەبىقە تۈزۈمى ئېنىق ئايرىلغان قۇللۇق تۈزۈمدىكى دۆلەت بولۇپ، ئەينى زاماندا مەۋجۇت بولغان بارلىق ئىمپېرىيە ۋە خانلىقلار ئارىسىدىكى ئەڭ كۈچلۈك ئىمپېرىيە ئىدى.
ئاخمانىيلار ئىككى دەريا بويى ۋە نىل دەرياسى بويلىرىنىڭ قەدىمكى مەدەنىيىتىنى قوبۇل قىلىش ئاساسىدا قەدىمكى پارس مەدەنىيىتىنى بېيىتتى. پارس تىللىق خەلقلەر دۇنيادا ئەڭ دەسلەپ يېزىق قوللانغان خەلقلەرنىڭ بىرى ئىدى. ئۇلار سومىرلار ئىجاد قىلغان مىخ يېزىقنى قوبۇل قىلغان ۋە ئۇنى بوغۇملۇق يېزىققا تەرەققىي قىلدۇرغان. ھەم ئۇنى كېيىنچە «پارس مىخ يېزىقى» نامىدا جاھانغا تونۇتقان. بۇ يېزىق ئوتتۇرا ئاسىيادىمۇ ھۆكۈمەت يېزىقى سۈپىتىدە قوللىنىلغان. كېيىنچە پارسلار بۇنىڭدىن ئىلغار بولغان ئارامىي يېزىقىنى قوبۇل قىلغان. ئاخمانىيلار سۇلالىسى دەۋرىدە مانا مۇشۇ ئارامى يېزىقى بىلەن  پارس مىخ يېزىقى  تەڭ قوللىنىلغان ئىدى.
ئاخمانىيلار دىنىي ئېتىقاد جەھەتتە دارا دەۋرىدىن باشلاپ زەردۇشت دىنىنى ھاكىمىيەت بېشىدىكىلەرنىڭ ئېتىقادىغا ئايلاندۇرغان بولۇپ، ئاخمانىيلار سۇلالىسى مۇنقەرز بولغاندىن كېيىن بۇ دىن ئىران ئېگىزلىكىدىكى ئاساسلىق دىن بولۇپ قالغان.
ئاخمانيىلاردىن كېيىن باكتېرىيە ۋە پارفىيە خانلىقلىرى مەيدانغا كەلگەن. باكتېرىيە ئەينى دەۋردە «مىڭ شەھەرلىك دۆلەت» دېگەن نامدا مەشھۇر بولغان. بۇ دەۋردە پارفىيە تەۋەسىدە پەھلىۋىي يېزىقىنى كەڭ قوللانغان. مىلادىيىدىن بۇرۇنقى 2-ئەسىرلەردە سوغدى يېزىقى ئىجاد قىلىنغان. باكتېرىيىلىكلەرمۇ  ئارامىي يېزىقى، سوغدى يېزىقى ۋە گىرىك يېزىقى بىلەن يەرلىك تىلنى خاتىرىلىگەن.
پارفىيە خانلىقى دەۋرىدىن باشلاپ پەھلەۋىي تىلى دەۋرى باشلىنىدۇ. پارفىيە خانلىقى دەۋرىنىڭ يادىكارلىقلىرىدىن بۈگۈنكى دەۋرگىچە يېتىپ كېلەلىگەنلىرى نىسبەتەن ئاز بولۇپ، پەقەت بىر قسىم مەڭگۈ تاشلار ۋە يەر خەتلىرىلا  يېتىپ كەلگەن. ئەرەب ئىستىلاچىلىرى ئىران زېمىنىدا ساسانىيلار دەۋرىدىكى بارلىق يازما يادىكارلىقلارنى ۋەيران قىلىۋەتكەن. تارىخچىلارنىڭ قەيت قىلىشىچە، ئەرەب قوشۇنى ئىراننىڭ جەنۇبىدىكى شىراز شەھىرىگە كىرگەندە بۇ شەھەردىن زور مىقداردىكى پەھلەۋىي يادىكارلىقلىرىنى تاپقان.  لەشكەر بېشى بۇ كىتابلارنى قانداق بىر تەرەپ قىلىش ھەققىدە يوليورۇق سورىغاندا، ئەرەب قوماندانى:« مۇسۇلمانلارنىڭ قۇرئانى كەرىمدىن باشقا كىتابلارغا ئېھتىياجى يوق. بارلىق كىتابلار دەرياغا تاشلانسۇن!» دەپ بۇيرۇق بەرگەن. ئەشۇ خىل ۋەيرانچىلىقلاردىن ئامان قالغان دىنىي، پەننىي، تارىخي ئەدەبىي ئەسەرلەرنىڭ ئاز بىر قىسمىلا بۈگۈنكىچە يېتىپ كەلگەن بولۇپ، بۇلاردىن زورۇ ئاستىر مەزمۇنىدىكى «بەنداخىش» ناملىق دىنىي ئىجتىمائىي كىتاب، «دىنكارت» ناملىق زورۇ ئاستىردىنى قائىدە-يوسۇن كىتابى، ساسان خانلىقىنىڭ تارىخىغا ئائىت «ئەردەشىر باباكاننىڭ تەرجىمھالى» ناملىك كىتاب ۋە ساسانىيلار خانى خىسراۋ بىلەن ۋەزىرلىرىنىڭ سۇئال-جاۋابلىرى خاتىرىلەنگەن «خسراۋ ۋەزىرلىرىنىڭ سۇئال جاۋابلىرى» قاتارلىق ئەسەرلەرنى تىلغا ئىلىش مۇمكىن. بۇلاردىن باشقا پەھلەۋىي تىلىدا مەيدانغا كەلگەن خەلق ئېغىز ئەدەبىيات نەمۇنىلىرى ۋە پەھلەۋىي تىلىغا تەرجىمە قىلىنغان بىرقىسىم ئەسەرلەرمۇ بولغان. بۇلاردىن «مىڭ بىر كېچە» گە ئاساسلىق ماتېرىيال بولغان «ھەزار ئەپسانە»(مىڭ ئەپسانە)نىڭ ئەرەپ تىلىغا تەرجىمە قىلىنغان نۇسخىسى ساقلىنىپ قالغان. يەنە بۇ ھەقتە «شاھنامە»، «ئاسرىك دەرىخى» ۋە ھىندى سانسكرىت تىلىدىن تەرجىمە قىلىنغان «بەشنامە» قاتارلىقلارنى كۆرسىتىش مۇمكىن.
گۈللەنگەن ۋە بەش ئەسىرگە يېقن ھۆكۈم سۈرگەن پارفىيە سۇلالىسى مىلادىيە 224-يىلىغا كەلگەندە جەنۇبتىكى پارس تىللىق خەلقلەردىن بولغان ئەردەشىر تەرىپىدىن ئاغدۇرۇپ تاشلانغان بولۇپ، مىلادىيە 224-يىلى تارىختا مەشھۇر بولغان ساسانىيلار سۇلالسى قۇرۇلغان. ساسانىيلارنڭ زېمىنى ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ غەربىي جەنۇبىي ۋە ئافغانىستاندىن تارتىپ كافكاز، مىسسوپوتامىيە رايۇنلىرىغىچە سوزۇلغان. ئۇلار غەرب تەرەپتە رىم ئىمپېرىيىسى، كېيىنچە ۋىزانتىيە ئىمپېىرىيىسى بىلەن تۈگىمەس ئۇرۇشلارنى قىلغان بولسا، شەر*ق تەرەپتە بۈگۈنكى ئۇيغۇرلارنىڭ بىۋاستە ئەجدارلىردىن بولغان كۇشانلار، ئېفتالىتلار ۋە تۈ*ركلەر بىلەنمۇ شۇنداق ئۇرۇشلارنى قىلغان. ساسانىيلار سۇلالسى دەۋرىدە ئىران قۇللۇق تۈزۈمدىن تەدرىجىي ھالدا فىئوداللىق جەمئىيەتكە قەدەم قويدى. كۆپ تەرەپلىمە مەدەنىيەت ۋە مائارىپ ئىشلىرىنى تەرەققىي قىلدۇردى. بۇ ئېمىپېرىيە دەۋرىدە پارس مەدەنىيىتىنىڭ پارلاق يېڭى سەھىپىسى ئېچىلغان بولۇپ، ساسانىيلار ھۆكۈمرانلىقىدىكى ئەنئەنە، سىمۋۇللۇق بەلگىلەر ۋە يوسۇنلار تاكى ئىسلام دەۋرىگىچە داۋاملاشقان.
ساسانيلار مائارىپقىمۇ ئىنتايىن ئەھمىيەت بەرگەن. زورۇئاستىر دىنى ساسانىيلارنڭ دۆلەت دىنى بولسىمۇ، خىرىستىيان دىنى، ۋە يەھۇدى دىنىمۇ تەڭلا مەۋجۇت بولغان. مانى دىنى مۇشۇ ئەلنىڭ مىسسوپوتامىيە تەۋەسىدە مەيدانغا كەلگەن. مانا مۇشۇ دەۋردە زورۇئاسىتىر دىنى، نىستۇرىئان دىنى، يەھۇدى دىنى ۋە مانى دىنى ئىراندىن شەر*ققە، ئوتتۇرا ئاسىياغا، ئافغانىستانغا، قۇرىغارغا، موڭغۇل ئېگىزلىكىگە، ئوتتۇرا تۈزلەڭلىككە تارقالغان. يەنە مۇشۇ دەۋردە سوغدى تىلى –يېزىقى، نىستۇرىئان يېزىقى، مانى يېزىقى قاتارلىق تىل-يېزىقلار شۇ دىنلار بىلەن تەڭ تارقالغان. (داۋامى بار...)

بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   قوشتاغ تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2012-4-12 23:10  

باركاللا ئابدۇمىجىت، بۇر بىر كىتاپمۇ ياكى ماقالىمۇ؟ مېنىڭچە بۇ تېما ماقالە تېمىسىغا سىغماس.

سالام بەگيار ئاكا، بۇ ئەسلى بىر كىتاب، كىتاب بولغاندىمۇ 600 بەتكە يىقىن كىتاب. ئەمما ھازىرچە ئىلمىي ئەسەرلەرگە نەشىرياتنىڭ نەزىرى ئانچە چۈشۈپ كەتمەيدىكەن. شۇڭا ماقالە دەپ تۇردۇم...

ئىراننىڭ ئەرەب ئىستىلاسىدىن كېيىنكى تارىخى ۋە مەدەنىيىتى

  7-ئەسىرنىڭ باشلىرىدا ئىران ساسانىيلار سۇلالىسى ئىسلام بايرىقى ئاستىغا ئۇيۇشقان ئەرەب قوشۇنلىرى تەرىپىدىن ئاغدۇرۇلدى. شۇنىڭدىن كېيىن ئىران، ئەرەپ خەلىپىلىكنىڭ بىر ئۆلكىسى بولدى. ئەرەبلەرنىڭ ئىراننى بويسۇندۇرىشى ئىران تارىخىدىكى شۇنداقلا دۇنيا تارىخىدىكى ناھايىتى مۇھىم بىر ۋەقە بولۇپ، ئىران تارىخىنىڭ بۇرۇلۇش نۇقتىسى بولۇپ قالدى. بۇنىڭ ئارقا كۆرنۈشى مۇنداق ئىدى:
قۇدرەتلىك ئىران ساسانىيلار سۇلالسىى 5-ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرىدىن باشلاپ ئاجىزلىشىشقا باشلىغان بولۇپ، خەلىپە ئۆمەر دەۋرىدە ئەرەبلەر ساسانيلار سۇلالسىگە بېسىپ كېرىدۇ، بۇنىڭ بىلەن ئىران، ئوتتۇرا ئاسىيا، غەربىي ئاسىيادىن ئىبارەت كەڭ تېررىتورىيىگە ھۆكۈمرانلىق قىلغان ساسانىيلار سۇلالىسى ھۆكۈمرانلىقىغا 427-يىلى خاتىمە بېرىلىدۇ.
ئەرەبلەر ساسانىيلارنى گۇمران قىلغاندىن كېيىن، تېخىمۇ ئىلىگىرىلەپ ئىراننى ئشغال قىلىپ، شەر*قتە خۇراسانغىچە يېتىپ بارغان. نۇرغۇنلىغان بەدەۋى قەبىلىلىرى چۆل-جەزىرىدىكى ماكانلىرىدىن ئايرىلىپ، شىمالدىكى مۇنبەت جايلارغا بېرىپ ئۇرۇشقا قاتناشقان. ئەرەبلەر سوغدىياناغا ھۇجۇم قىلىپ كىرگەن چاغلاردا تۈ*ركلەرنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيادىكى تەسىر كۈچى خېلىلا كۈچىيىپ قالغان بولۇپ، بەزى رايۇنلار يەنىلا تۈ*ركلەرنىڭ بىۋاستە ھۆكۈمرانلىقىدا ئىدى.
  750-يىلى ئابباسىيلار جەمەتى ئىرانلىق ئەبۇمۇسلىمنىڭ كۈچى بىلەن ئۈمەۋىيىلەردىن خەلىپىلىك ئورنىنى تارتىۋالدى ۋە ئابباسىيلار سۇلالىسى (750-1250)نى قۇردى. ئابباسىيلار مىلادى 751-يىلى تالاس جېڭىدە تاڭ سۇلالىسىنى قاتتىق مەغلۇب قىلىپ، ئەرەبلەرنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ئورنىنى مۇستەھكەملىدى. ئەرەبلەرنىڭ ئىراندىكى بىۋاستە ھۆكۈمرانلىقى 100يىلدىن ئارتۇق ۋاقىت داۋام قىلدى.
  9-ئەسىرنىڭ باشلىرىغا كەلگەندە ئەرەبلەرنىڭ ئىراندىكى سىياسىي كۈچى ئاجىزلىشىقا باشلىغان بولۇپ، ئابباسىيلار سۇلالىسى قۇرۇلغاندىن كېيىن پارس تىللىق خەلقلەرنىڭ خەلپىلىكتىكى ئورنى يۇقىرى كۆتۈرۈلدى. پارسلارنىڭ دۆلەت باشقۇرۇش تۈزۈملىرى ئەرەبلەرگە تەسىر كۆرسىتىپ خەلىپىلىكنىڭ ئاساسلىق تۈزۈمىگە ئايلىنىشقا باشلىدى. خەلىپىلىكتە دۆلەت دىنى بولغان ئىسلام دىنى ۋە دۆلەت تىلى ئەرەپ تىلىدىن باشقا نەرسىلەرنىڭ ھەممىسى دېگۈدەك پارسچە تۈس ئېلىشقا باشلىدى.
دەل بۇنىڭ ئەكسىچە ئىرانغا تارقالغان ئىسلام دىنى ۋە ئەرەپ تىلى بولسا مەلۇم دەرىجىدە پارسچە تۈس ئالدى. فارابى، ئەل برۇنى ئىدىيىلىرىنى ئۆزىگە ۋەكىل قىلغان پارس تىللىق خەلقلەر ئەسلى پۇراقتىكى ئىسلام دىنىغا يۇنان پەلسەپىسىنىڭ مەزمۇنىنى قوشتى. ئىدىيە ۋە تەپەككۇر نۇقتىسىدىن ئىسلام دىنى يېڭى تارقالغان مەزگىللەردە كىشىلەردە كۆرۈلگەن گاڭگىراش مەسىلىلىرى ھەل قىلىندى. ئىككى چوڭ مىللەت دەسلەپكى ئۇچراشقان مەزگىللەردە پارس تىللىق خەلقلەر ئەرەب تىلى ئۈچۈنمۇ غايەت زور تۆھپىلەرنى قوشتى. تۇنجى سىستېمىلىق ئەرەب تىلى گرامماتىكا كىتابىنى پارس تىللىق خەلقلەردىن سىبۋەيىھ(765-796يىللىرى) يازغان ئىدى. تۇنجى ئەرەب تىلى لۇغىتىمۇ پارسلىق خەلىل ئىبنى ئەھمەد دېگەن  كىشى تەرىپدىن تۈزۈلگەن ئىدى.
ئەرەبلەرنىڭ تەسىرى ئاستىدا پارس زېمىنىدا، زورۇئاستىر، مانى دىنىنىڭ تەسىرى تازىلاندى، پارس تىللىق خەلقلەر سوغدى يېزىقى، پەھلەۋىي يېزىقلىرىنىڭ ئورنىغا ئەرەب يېزىقىنى قوبۇل قىلىشقا مەجبۇر بولدى. ئەرەبلەرنىڭ ئەڭ چوڭ ئالاھىدىلىكى ئۇلار باشقا مىلللەت مەدەنىيىتىگە ھۆرمەت يۈزىسىدىن مۇئامىلە قىلغان بولۇپ ئەرەپ، پارس، ھىندى، گىرىك ۋە باشقا تىللاردىكى نۇرغۇنلىغان ئېسىل ئەسەرلەر ئەرەب تىلىغا تەرجىمە قىلىنغان. بۇ تەرجىمە ئىشلىىرىنىڭ كۆپ قىسمىنى پارس، ھىندى ۋە تۈ*ركىي خەلقلەردىن يېتىشىپ چىققان ئالىملار قىلغان ئىدى. شۇ دەۋردىن باشلاپ ئوتتۇرا ئاسىيا تارىخىي ۋە جۇغراپىيىسىگە ئائىت ئەرەبچە ئەسەرلەر مەيدانغا كېلىشكە باشلىدى.
  9-ئەسىرنىڭ ئاخىرى ۋە 10-ئەسىرنىڭ باشلىرىدا ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە ئىران زېمىنىدا تاھىرىيلار، ساففائىيلار ۋە سامانىيلاردىن ئىبارەت ئۈچ خانلىق مەۋجۇت بولغان بولۇپ، قاراخانىيلار خاقانى ئىلىك ناسىرخان مىلادى 999-يىلى توسالغۇسىز ھالدا پايتەخت بۇخاراغا بېسىپ كىرگەن. شۇنىڭ بىلەن سامانىيلار خانلىقى ئۈزۈل-كېسىل ئاغدۇرۇلۇپ، ئىران تىل سىستېمىسىدىكى مىللەتلەر ئوتتۇرا ئاسىيادا قۇرغان ھاكىمىيەتلەر مەڭگۈلۈك ئاياغلىشىپ ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ تۈ*ركلىشىشىنى تېزلەتكەن.
سامانىيلار خانلىقى ھۆكۈم سۈرگەن يۈز يىل ئىچىدە ئوتتۇرا ئاسىيا ئاساسەن سىرتنىڭ تاجاۋۇزىغا ئۇچرىمىغان ئىدى. بۇ خىل ئەھۋالدا جەمئىيەت مۇقىم بولۇپ، ئىقتىساد، مەدەنىيەت تەرەققىي قىلدى. سامانىيلار خانلىقىنىڭ خانى ئىسمايىل شاھ دەۋرىدە مەدەنىيەت-سەنئەت جۇش ئۇرۇپ راۋاجلانغان، ھەتتا شاھنىڭ ئۆزىمۇ شائىر كىشى ئىدى. پايتەخت بۇخارا ئىلىم ئەھلى توپلانغان ۋە شەر*قنىڭ مەدەنىيەت مەركىزىگە ئايلانغان شەھەر ئىدى. سامانىيلار خانلىقى دەۋرىدە بۇخارادا «دىۋانۇلھىكمە» (ئەقىل سارىيى) ناملىق بىر چوڭ كۈتۈپخانا بىنا قىلىنغان. بۇ كۈتۈپخانىدا نۇرغۇنلىغان چوڭقۇر مەنىلىك كىتابلار بولغان ۋە شۇنداقلا بۇخارا كىتاب بازارلىرىدىن مەشھۇر ئالىملارنىڭ كەم ئۇچرايدىغان نادىر كىتابلىرىنى تېپىش مۇمكىن بولغان ئىدى.
ئەرەب تىلى ئەينى دەۋردە مۇسۇلمان دۇنياسىدىكى ئورتاق تىلغا ئايلانغان، بۇ دەۋردە ياشىغان ئالىملارمۇ ئۆز ئەسەرلىرىنى دۇنياغا تونۇتۇش ئۈچۈن ئەسەرلىرىنى ئەرەب تىلىدا يازغان. 9-ئەسىردىن 11-ئەسىرگىچە بولغان مەزگىلدە مۇسۇلمان دۇنياسىدا ئەرەب تىلىدا مەشھۇر ئەسەرلەر مەيدانغا كەلگەن.  تاھىرىيلار سۇلالىسى دەۋرىدىن تارتىپ ھۆكۈمەت ئالاقىلىرىدە پارس تىلى ئەرەب تىلىنىڭ ئورنىنى ئالدى. ئىسلامىيەتتىن كېيىنكى پارس ئەدەبىياتىنىڭ گۈللىنىشى ساففارىيلار سۇلالىسى دەۋرىدىن باشلاندى. سامانىيلار دەۋرىدە بولسا پارس تىلىنىڭ ئورنى تېخىمۇ يۇقىرى كۆتۈرۈلدى. بۇ دەۋردە يەرلىك شائىرلار ۋە ئادەتتىكى زىيالىيلار تەدرىجىي يوسۇندا ئەرەب تىلىنى ئىشلەتمەيدىغان بولدى ۋە ئۆزلىرىنىڭ پارس تىلىنى ئەسلىگە كەلتۈردى. مىلادىيە 10-ئەسىردىن تارتىپ پارس تىلى مۇسۇلمان دۇنياسىنىڭ شەر*قىي قىسمىدىكى ئەدەبىي تىلغا ئايلاندى. بۇ دەۋردە ئىسلام دۇنياسىدا تۇنجى بولۇپ«قۇرئان كەرىم»پارس تىلىغا تەرجىمە قىلىندى. بۇ دەۋرنىڭ مەشھۇر ئەدىبلىرىدىن رۇداكىي، دەقىقىي، فىردەۋسىي قاتارلىقلارنى تىلغا ئېلىش مۇمكىن. داڭلىق تارىخشۇناس ئەبۇبەكرى نەرشەخىي «بۇخارا» ناملىق ئەسەرنى يازغان. تەبىئىي پەنلەردىمۇ يۇقىرى سەۋىيىلىك ئالىملار يېتىشىپ چىققان، بۇلاردىن ماتېماتىكا ئالىمى مۇھەممەد بىن مۇسا ئەلخارەزمى، ماتېماتىك ئابدۇللا ئەل مەرۋەزىي، ئاسترونۇم ۋە ماتېماتىك ئەھمەد ئەلى پەرغانى، ئاسترونۇم ئەبۇ مەئشەر جەئفەر ئىبنى مۇھەممەد بەلخى قاتارلىقلار ئۆتكەن. بۇ دەۋردە ئەلخارەزمى دۇنيادا «ئالگېبرا» دېگەن ئىلىمنىڭ  نامى ۋە ئۇنىڭ ئاتالغۇلىرىنى ئوتتۇرىغا قويغان. تۈ*ركلەردىن كېلىپ چىققان ئەبۇ ناسىر فارابى، داڭلىق ئالىم ئىبىن سىنا، ئەبۇ رەيھان برۇنى قاتارلىقلارمۇ شۇ دەۋرنىڭ ئالىملىرى ئىدى. بۇ مەزگىلدە يەنە تارىخ ئىلمىمۇ تەرەققىي قىلغان. بۇ دەۋرنىڭ يەنە مۇھىم بىر ئالىمى تەمىمىدۇر. ئۇ مەشھۇر جۇغراپىيىشۇناس ئىدى. بۇ دەۋرنىڭ ئەڭ مۇھىم بولغان يەنە بىر يادىكارلىقى ئاپتورى نامەلۇم جۇغراپىيە ئەسىرى «ھۇدۇدۇلئالەم»دۇر. بۇ ئەسەر ئوتتۇرا ئەسىردىكى ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ تارىخ - جۇغراپىيىسىنى ئەكس ئەتتۈرىدىغان قىممەتلىك ئەسەر ھېسابلىنىدۇ.
   غەزنەۋىيلەر خانلىقى قاراخانىيلار خانلىقى بىلەن ئوتتۇرا ئاسىيادا بىر دەۋردە مەۋجۇت بولغان تۈ*ركىي تىللىق خەلقلەر قۇرغان خانلىق. سەبۇق تېكىن سامانىيلار خانى نوھ Ⅱ زامانىدا ئۇنىڭ ئىشەنچىسىگە ئېرىشىپ، تەدرىجىي يوسۇندا سامانىيلار خانلىقىنىڭ ئاساسلىق ھوقۇقىنى قولىغا ئېلىۋالغان ۋە ئامۇ دەرياسىنىڭ جەنۇبىدىكى پۈتكۈل سامانىيلار تېرررىتورىيسىگە ھۆكۈمرانلىق قىلغان. 997-يىلى سەبۇق تېكىن ئالەمدىن ئۆتۈپ، ئۇنىڭ ئوغلى مەھمۇد ئۇنىڭ ئىشلىرىغا ۋارسىلىق قىلغان. مىلادى 999-يىلى سامانىيلار خانلىقى تەرىپىدىن ئاغدۇرۇلغاندىن كېيىن مەھمۇد پۇرسەتتىن پايدىلىنىپ، سامانىيلار خانلىقىنىڭ ئامۇ دەرياسىنىڭ جەنۇبىدىكى زېمىنلىرىنى ئوڭچە ئىگىلىۋالدى ۋە كېيىنچە پۈتكۈل خۇراساننى، نىشاپۇر ۋە شەھرىستاننى ئىگىلىدى. 1001-يىلى مەھمۇد ئەلچى ئەۋەتىپ، قاراخانىيلار سۇلالىسى بىلەن دوستانە مۇناسىۋەت ئورناتتى. ئىككى تەرەپ ئامۇ دەرياسىنى ئىككى دۆلەتنىڭ چېگرا پاسىلى قىلىشقا كىرىشتى. مەھمۇد باغدات خەلىپىسىنىڭ ئېتىراپ قىلىشىغا ئېرىشىتى ۋە «سۇلتان» دېگەن ھۆرمەت نامىنى ئىشلىتىشكە باشلىدى. ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ئىككى كۈچلۈك خانلىق قاراخانىيلار بىلەن غەزنەۋىيلەر گاھ ئىتتىپاق تۈزۈشۈپ، گاھ ئۇرۇشۇپ تۇردى. كۆچمەن چارۋىچىلىق بىلەن شۇغۇللىنىدىغان ئوغۇز تۈ*ركلىرى غەزنەۋىيلەرنى پەيدىنپەي ھالسىراتتى. 1040-يىلىدىكى دانداگاندىكى بىر قېتىملىق ھەل قىلغۇچ جەڭدە غەزنەۋىيلەر ئۈزۈل-كېسىل مەغلۇپ بولدى ۋە ئۇلارنىڭ خۇراسانغا بولغان ھۆكۈمرانلىقى مەڭگۈگە ئاخىرلاشتى.
    مىلادى 10-ئەسىرنىڭ ئاخىرى ۋە 11-ئەسىرنىڭ باشلىرىدا تۈ*ركلەر سىر دەرياسىنىڭ تۆۋەنكى ئېقىنىدىكى رايۇنلارنى كونترۇل قىلىشقا باشلىدى. غەزنەۋىيلەرنىڭ ھۆكۈمرانلىقىغا خاتىمە بەرگەن توغرۇلبەگ ئۆزىنى خۇراساننىڭ ئالى ھۆكۈمرانى دەپ ئاتىدى. ئۇ يېڭىدىن قۇرۇلغان بۇ خانلىققا بوۋىسى سالجۇقنىڭ نامىنى بەردى. سالجۇقىيلار يەنە بەلخ، گورگان، خارازىملەرنى بويسۇندۇردى. 1040-1041-يىللاردا شاھ مالىك خارازىم مەركىزىگە باستۇرۇپ كىردى. 1042-يىلى سالجۇقىيلارنىڭ سەردارى توغرۇلبەگ ۋە چاغرىلبەگلەر شاھ مالىكنى خارازىمدىن قوغلاپ چىقاردى. سالجۇقىيلار خارازىمگە ھۆكۈمران بولغاندىن كېيىن، يەنىمۇ ئىلگىرلىگەن ھالدا كېرمان خانلىقنى يوقۇتۇپ، پۈتكۈل پارس زېمىنىنى بويسۇندۇردى. 1055-يىلى توغرۇلبەگ باغداتقا بېسىپ كىردى ۋە ئۆزىنى سۇلتان دەپ ئىلان قىلدى. سالجۇقىيلار خانلىقى ئوتتۇرا ئاسىيادىن تاكى ئوتتۇرا دېڭىزغىچە بولغان تېررىتورىيىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان چوڭ ئىمپېرىيىگە ئايلاندى. توغرۇلبەگنىڭ ۋاپاتىدىن كېيىن ئۇنىڭ جىيەنى ئالىپ ئارسلان(1063-1072) تەختكە ئولتۇردى. ئۇ تەختكە چىقىپلا قاراخانىيلار سۇلالىسى بىلەن قۇدىلىشىش سىياسىتىنى يۈرگۈزۈپ دوستانە مۇناسىۋەت ئورناتتى. 12-ئەسىرنىڭ دەسلەپكى مەزگىللىرىدە سۇلتان سانجارنىڭ ھۆكۈمرانلىق قىلغان دەۋرى سالجۇقىيلار ئىمپېرىيىسىنىڭ ئەڭ گۈللەنگەن دەۋرى بولۇپ قالدى. بۇ چاغدا خارازىم ئىمپېرىيىنىڭ بىر ئۆلكىسىگە ئايلىنىپ قالغان ئىدى. سالجۇقىيلار خانلىقى قارا قىتانلار تەرىپىدىن تارمار قىلىنغاندىن كېيىن ئۇ ۋە ئۇنىڭ ئەۋلادلىرىنىڭ كۈچى زورىيىپ ئاخىرى ئوتتۇرا ئاسىيادىكى كۈچلۈك دۆلەتكە ئايلاندى. سالجۇقىيلار خانلىقى پەيدىنپەي ئاجىزلىشىۋاتقان، خارازىمشاھلار كۈنسېرى كۈچىيىۋاتقان بىر شارائىتتا جۇڭگو زېمىنىدا كۈچ تاپقان يېڭى بىر ئىستىلاچى غەربىي لياۋ سۇلالىسى(قاراقىتانلار) ئوتتۇرا ئاسىيادا  پەيدا بولدى.
قارا قىتانلار ئالدى بىلەن قاراخانىيلار خانلىقىنى بويسۇندۇردى. خارازىم خانلىقىمۇ ئۇلارغا بەيئەت قىلىپ ئولپان تاپشۇرىدىغان بولدى. خارازىمشاھ مۇھەممەد دەۋرىگە كەلگەندە ئۇنىڭ زېمىنى كېڭىيىپ كۈچى مىسلىسىز دەرىجىدە كۈچەيدى. ئۇ ھەتتا خەلىپىنىڭ ئۆزىگە بەيئەت قىلىشنى تەلەپ قىلدى. شۇنداقتىمۇ ئۇ يەنىلا لىياۋ سۇلالسىنىڭ بېقىندىسى ئىدى. 13-ئەسىرنىڭ باشلىرىدا غەربى لىياۋ سۇلالىسى سىياسىي جەھەتتىن چىرىكلىشىپ كەتتى. قۇچۇ ئۇيغۇر خانلىقى موڭغۇللارغا ئىشىنىپ، لىياۋ سۇلالىسىدىن ئايرىلىپ چىقىپ، لىياۋ سۇلالىسىنىڭ ھالاكىتىنى تېزلەتتى.  ئەڭ ئاخىرىدا يېڭىدىن باش كۆتۈرۈپ چىقىۋاتقان يېڭى ئىستىلاچى موڭغۇللار لىياۋ سۇلالىسىنى يوقاتتى. غەربىي لىياۋ سۇلالسدىن قۇتۇلغان خارازىمشاھ تېخىمۇ كۈچەيدى. ئۇنىڭ زېمىنى شەر*قتە ماۋارائۇننەھرگىچە، غەربتە ئىراققىچە، شىمالدا سىر دەرياسىغىچە، جەنۇبتا ھىندىستانغىچە بولغان يەرلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالغانىدى.
خارازىمشاھ مۇھەممەد يېڭىدىن كۈچەيگەن موڭغۇل خانلىقنىڭ ئەھۋالىنى ئىگىلەش ئۈچۈن ئەلچىلەر ئۆمىكى ۋە سودا كارۋانلىرىنى ئەۋەتتى. چىڭگىزخانمۇ ئۇنىڭ تەكلىپلىرىنى قوبۇل قىلىپ، ئەلچىلەر بىلەن450 كىشىلىك سودا ئۆمىكىنى ئەۋەتىدۇ. ئاچكۆز ۋە گۇمانخۇر خارازىمشاھ مۇھەممەد 450 كىشىنى ئۆلتۈرۈپ، 500 تۆگىلىك مالنى تارتىۋالىدۇ. قىرغىندىن تاسادىپىي ئامان قالغان بىر كىشى چىڭگىزخانغا ئەھۋالىنى مەلۇم قىلىدۇ. چىڭگىزخان گەرچە قاتتىق غەزەپلەنگەن بولسىمۇ يەنىلا ئۆزىنى تۇتىۋىلىپ ئەلچى ئەۋەتىپ بۇ ئىشنىڭ باش جاۋابكارى ئوترارنىڭ ھاكىمى ئىنالچىقنى تاپشۇرۇپ بېرىشنى تەلەپ قىلىدۇ. تەلىپى رەت قىلىنغاندىن كېيىن چىڭگىزخان زور قوشۇن بىلەن خارازىمگە يۈرۈش قىلىدۇ. مۇھەممەد خارازىمشاھنىڭ بۇ قىلىقى تۈپەيلى موڭغۇل يايلاقلىرىدا تىنچ ياشاۋاتقان بىر خاقان دۇنيا تارىخىدىكى ئاجايىپ ۋەقەلەرنى پەيدا قىلىدۇ، بۇنىڭ بىلەن دۇنيانىڭ سىياسىي چېگرالىرى ئىسكەندەر زۇرلقەرنەيىندىن كېيىن يەنە بىر قېتىم چوڭ كۆلەمدە قايتا سىزىلىدۇ.
گەرچە بارتولد ئېيتقاندەك، ئوتتۇرا ئاسىيا، جۈملىدىن ئىراندا تۈ*ركلەر ھۆكۈمرانلىقىنىڭ ئورنىتىلىشى مەدەنىيەت جەھەتتىن چېكىنگەن دەۋر بولسىمۇ شۇنداقلا تۈ*ركلەر پارس تىللىق خەلقلەرگە قارىغاندا مەدەنىيەت جەھەتتىن تۆۋەن تۇرسىمۇ، لېكىن يايلاق مىللەتلىرىنىڭ ئۆزىگە خاس مەدەنىيىتى پارس مەدەنىيىتى بىلەن ئۇچراشقاندىن كېيىن بىر تەرەپتىن ئۆزىنى تولۇقلىغان، مۇكەممەللەشتۈرگەن، يېڭى قانغا ئېرىشكەن بولسا، يەنە بىر تەرەپتىن ھۆكۈمرانلىق ئورنىدا تۇرغان تۈ*ركلەر ئۆز مەدەنىيىتىنى ئىرانغا سىڭدۈردى. سالجۇقلار خانى سانجار سۇلتان گەرچە شۇ قەدەر شۆھرەت قازانغان كاتتا خاقان بولىشىغا قارىماي ساۋاتسىز ئىدى. ئەمما ئىلىمگە، ئالىملارغا ناھايىتى ياخشى مۇئامىلە قىلغان ۋە ئىلىم ئۈچۈن ناھايىتى ياخشى مۇھىت ھازىرلاپ بەرگەن. سالجۇقىيلار خانلىقىنىڭ باش ۋەزىرى نىزامۇلمۈلۈك ئىنتايىن ئۇقۇمۇشلۇق كىشى بولۇپ، ئۆزىنىڭ ئىلىمگە تۇتقان پوزىتسىيىسى بىلەن مەشھۇر بولغان. قاراخانىيلار سالجۇقىيلارغا قارىغاندا مەدەنىيەتلىك ئىدى. تۈ*ركلەردىن كېلىپ چىققان غەزنەۋىيلەر خانلىقىنىڭ سۇلتانى مەھمۇد ئىلىم خۇمار، پەزىلەتلىك خاقان ئىدى. ئۇ ئالىملارنى، شائىرلانى ۋە ئەدىبلەرنى ئەتىۋارلىغان. غەزنە ھۆكۈمرانى سۇلتان مەھمۇد دەۋرىدە ئوردا شائىرلىرى 600گە يەتكەن. سۇلتان شائىرلارغا ناھايىتى مەرھەمەت قىلغان. ھەر يىلى شائىرلارغا بېرىلىدىغان ئىنئام 400مىڭ تىللادىن ئاشقان. بۇ دەۋرنىڭ ۋەكىللىرىدىن ئەنسارى(961-1039-يىللار)، فەرۇخى (؟-1037-يىللار) ۋە مەنۇچېھرە قاتارلىقلارنى كۆرسىتىش مۇمكىن. بۇ دەۋردە يەنە كاتتا شائىر ناسىر خىسراۋ، ئىراننىڭ «شاھنامە» داستانىنىڭ ئاپتۇرى فىردەۋسى تۈ*رك، پارس، ئەرەب، سانسىكرىت، ئىبرانىي، سۈرىيە تىللىرىنى پىششىق ئىگىلىگەن. ئاسترونوم، ماتېماتىكا، تېبابەت، فىزىكا ۋە تارىخ پەنلىرىگە پىششىق بولغان كاتتا ئالىم برۇنى، سامانىيلار خانلىقىنىڭ ۋەزىر جەمەتىدىن كېلىپ چىققان، ئۇ ئۆز ۋاقتىدا سۇلتان مەھمۇد ئوردىسدا دۆلەت ئىشلىرىنى باشقۇرۇشقان قاتناشقان ئۇتىبى، تارىخچى ئارابى، تارىخچى گەردىزى، 30 توملۇق يىلنامە «تارىخى ناسىرىي» ياكى «تارىخى بەيھەققى» دەپ ئاتالغان ئەسەرنىڭ ئاپتۇرى ئوبۇل فازىل بەيھەققىي قاتارلىقلار مۇشۇ دەۋردە ياشىغان. بۇ دەۋردە يەنە سوفىزىم ئەدەبىياتىنڭ ۋەكىللىرى مەيدانغا كەلگەن. بۇلاردىن سانايى، فەرىددىن ئەتتار قاتارلىقلارنى كۆرسىتىش مۇمكىن.
خارازىمشاھلار دەۋرىدىمۇ پارس ئەدەبىياتى گۈللەپ ياشنىغان. بۇ دەۋردىكى ئۇلۇغ شائىر، سوفىزىم ئەدەبىياتىنىڭ ئەڭ ئۇلۇغ ۋەكىلى جالالىدىن رۇمىي (1148-يىلىدىن 1231-يىلىغىچە)، پەخرىددىن گورگانى( ؟-1073-يىللار) ئەنۋەرى (؟-1187-يىللىرى) تۈ*رك شائىرى خاقانى (1126-1198-يىللار)، نىزامى گەنجەۋى (1141-1209-يىللار) قاتارلىقلارنى كۆرسىتىمىز.
  12-ئەسىردە ئۆتكەن ئۇلۇغ مۇتەپەككۇر ئەدىب ۋە شائىر نىزامى ئەرۇزى سەمەرقەندى ئۆزىنىڭ «چاھار ماقالە» ناملىق ئەسىرىدە ئەرەب ئابباسىيلار سۇلالىسى، سەففەرىيلەر سۇلالىسى، سامانىيلار سۇلالىسى، غەزنەۋىيلەر سۇلالىسى، سالجۇقىيلار سۇلالىسى قاتارلىق سۇلالىلەرنىڭ پادىشاھلىرىنىڭ شائىرلارغا تولىمۇ سېخىيلىق بىلەن مۇئامىلە قىلغانلىقىنى، ئۇلارنى قەدىرلىگەنلىكىنى تىلغا ئالىدۇ. (داۋامى بار...)
بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   قوشتاغ تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2012-4-12 23:25  

موڭغۇللارنىڭ ئوتتۇرا ئاسىياغا باستۇرۇپ كىرىشى ئۇلارنىڭ غەلبىلىرى بىلەن نەتىجىلەندى. چىڭگىزخان ۋاپاتىدىن بۇرۇن ئۆزى ئىگىلىگەن زېمىنلارنى تۆتكە بۆلۈپ ئوغۇللىرىغا سۇيۇرغال قىلىپ بەردى. چىڭگىزخاننىڭ ئىككىنچى ئوغلى چاغاتايخانغا بۆلۈپ بېرىلگەن زېمىنلار «چاغاتاي ئۇلۇسى» نامىدا ھازىرقى شىنجاڭ، پەرغانە، بەدەخشان، قۇندۇز، بەلخ قاتارلىق جايلارنى ئۆز ئىچىگە ئالاتتى. دەسلەپتە تېخى خۇراسان، غەربىي جەنۇبتا ھىرات، غەزنە قاتارلىق جايلارنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالغان ئىدى. مىلادى 1340-يىلى چاغاتاي خانلىقى ئىككىگە پارچىلاندى. بىرى موغۇلىستان دەپ ئاتىلىپ يەتتەسۇ، پەرغانىنىڭ شەر*قىي قىسمى ۋە شىنجاڭنى ئۆزئىچىگە ئالغان. يەنە بىرى شەر*قىي خارازىمنى ئۆز ئىچىگە ئالغان خانلىق بولۇپ، ئالدىنقى خانلىق ئۆزلىرىنى ھەقىقىي موڭغۇللار دەپ قاراپ ئۆزلىرىنى «موغۇل»، ماۋارەئۇننەھردە ئولتۇراقلاشقان ۋە تۈ*ركلىشىپ كەتكەن موڭغۇللارنى «قارا ئۇناس»(شالغۇت) دەپ ئاتىدى. بۇ شالغۇت موڭغۇللار بولسا ئۆزلىرىنى «چاغاتايلار» دەپ شەر*قتىكى كۆچمە چارۋىچى موڭغۇللارنى «چاتاي»(باندىت، قاراقچى، بۇلاڭچى) دەپ ئاتىدى. چاغاتاي ئەۋلادلىرىدىن ھىلاكۇ 1258-يىلى باغدادقا ھۇجۇم قىلىپ، ئابباسىيلار خەلىپىلىكىنى يوقاتتى. شۇنىڭدىن باشلاپ ھىلاكۇ ئامۇ دەرياسىدىن مىسسوپوتامىيىگىچە بولغان بىپايان زېمىنلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان ئېلىخانلار خانلىقىنى قۇردى. ئىران زېمىنى بۇ خانلىقنىڭ ئاساسلىق زېمىنىدىن ئىدى. 14-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىغا كەلگەندە ئېلىخانلار خانلىقى پارچىلىنىپ ئىران زېمىنىدا مۇزەففەر خانلىقى (1313-1393-يىللار)، جەلايىر خانلىقى (1336-1411 - يىللار) قاتارلىقلارمەيدانغا كەلدى. مۇشۇنداق بىر ۋەزىيەتتە ئوتتۇرا ئاسىيا تارىخىدىكى يەنە بىر مەشھۇر شەخس - تۆمۈرلەڭ باش كۆتۈرۈپ چىقىپ ئىراننى ئىستېلا قىلدى.
شەك شۈبھىسىزكى، موڭغۇللارنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە ئىرانغا بېسىپ كىرىشى ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە ئىران مەدەنىيىتىگە ۋەيران قىلىش خاراكتېرلىك زەربە بولدى. مۇشۇنداق بىر دەۋردە پارس ئەدەبىياتىنىڭ ئەڭ كاتتا ۋەكىللىرىدىن بىرى شەيىخ سەئىدى (1209-1292-يىللار) دۇنياغا كەلدى. ئۇ ئۆز ئىجادىيەتلىرى بىلەن ئۆز زامانىسىغا ۋە كېيىنكى پارس ئەدەبىياتىغا تەسىر كۆرسەتتى. ئۇندىن باشقا ئەمىر خىسراۋ(1253-1324-يىللار) قاتارلىقلار يەنىلا پارس «ئەدەبىيات بېغى» نى ئاۋات قىلدى.
تۆمۈر ئەۋلادلىرىدىن شاھرۇھمۇ ھېراتتا كاتتا بىر كۈتۈپخانا سالدۇرغان. كۈتۈپخانىدا نۇرغۇنلىغان كىتابلار ساقلاندىن سىرت يەنە كىتاب كۆچۈرىدىغان نۇرغۇن كاتىپلار بولغان. شاھرۇھ نۇرغۇن ئەدىبلەر، ئالىملار، سەنئەتكارلار، مۇزىكانتلار، مېمارلار، خەتتاتلار ۋە رەسساملارنى ھىراتقا جەلپ قىلىپلا قالماي، ئۆزىمۇ ئەدەبىيات سەنئەت ئىشلىرىغا ئىشتىراك قىلغان. شاھرۇھ ،  تۆمۈرنىڭ ۋارىسلىرى ئىچىدىكى ئەڭ مەشھۇر ھۆكۈمران بولۇپ، ئۇ پەزىلەتلىك، بىلىملىك، دىلى يۇمشاق كىشى ئىدى. ئۇ پارس ئەدەبىياتنىڭ ھەۋەسكارى، ئۇلۇغ مېمار شائىر ۋە سەنئەتكارلارنىڭ ھىمايىچىسى، شۇنداقلا ئاسىيا تارىخىدىكى ئەڭ ياخشى ھۆكۈمرانلارنىڭ بىرى ئىدى. ئۇنىڭ ۋارسلىرىدىن بىرى بولغان ئۇلۇغبەگنىڭ ئۆزىمۇ بىر كاتتا ئالىم بولۇپ، ئاتسى شاھرۇھ تەرىپىدىن ماۋارائۇننەھرگە ھاكىم قىلىپ ئەۋەتىلگەندىن كېيىن ، ئىلمىي پائالىيەتلەر بىلەن شۇغۇللانغان. بابۇرنىڭ مەلۇماتلىرىدىن قارىغاندا، ئۇلۇغ بەگ ياساتقان بىنالار ئىچىدە بىر بىلىم يۇرتى ۋە بىر مەسچىت بولغان. ئۇلۇغبەگنىڭ ئاساسلىق ئىلمىي پائالىيىتى ئاسترونومىيە ساھەسىدە ئىدى. بۇ دەۋردە يەنە سالاھىدىن مۇسا ئىبىنى مەھمۇد قازى زادەرۇمى (بۇ كىشى ئۆزىنى ئەپلاتۇن دەپ ئاتىغان)، غىياسىدىن جەمشىد ئىبنى مەسئۇد، مويدىن، ئالاھىدىن ئەل ئىبىنى قۇشچى قاتارلىقلار بارئىدى.
تۆمۈر ئەۋلاتلىرىدىن ھۈسەيىن بايقارا دەۋرىدە ھىرات ئەڭ گۈللەنگەن بولۇپ، خۇراساننىڭ گۈلى ھېسابلىناتتى.  ھۆسەيىن بايقارانىڭ ئۆزىمۇ بىر شائىر بولۇپ، ئۇنىڭ دەۋرىدە چاغاتاي ئەدەبىياتىنىڭ ئەڭ كاتتا ۋەكىلى، ئۇلۇغ شائىر ئۇيغۇر نەسەبلىك ئەلىشىر نەۋائى تۈ*ركىي شېئىرىيەتتە بۈيۈك بىر چوققا ياراتقان ئىدى. شۇنداقلا پارس تىلىدا «فانى» تەخەللۇسىدا بىر پارچە پارسچە دىۋان تۈزگەن. بۇ دەۋر پاس ئەدەبىياتنىڭ كاتتا ۋەكىلى ئابدۇراخمان جامى ئىدى. ئۇ 1414-يىلى تۇغۇلۇپ 1492-يىلى 78 يېشىدا ئالەمدىن ئۆتكەن. ئۇ پارس ئەدەبىياتنىڭ ئالتۇن دەۋرىنىڭ ئەڭ ئاخىرقى ۋەكىلى دەپ قارىلىدۇ. مىرزا ھەيدەر ئۇنى «سۇلتان ھۈسەيىن دەۋرىدىكى ئەڭ ئۇلۇغ، ئەڭ نادىر ، ئەڭ بىلىملىك دانىشمەن ۋە ئەۋلىيا » دەپ ئاتىغان ئىدى. (داۋامى بار...)

بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   قوشتاغ تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2012-4-12 23:47  

ئەسەرنىڭ ھەممىسىنى مۇنبەرگە تولۇق يوللارسىزمۇ؟ ساقلىۋېلىشقا ياكى بېسىپ چىقىرىپ كۆرۈپ بېقىشقا بولارمۇ؟

15-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا ئەزەربەيجاننىڭ ئەردەبىل رايۇنىدىكى سەفەۋى جەمەتى تەدرىجىي كۈچىيىشكە باشلىدى ھەم بۇ جەمەتكە تەۋە ئىسمايىل(1502-1524-يىللار) ئاق قۇيۇنلۇ (ئاق قوي) خانلىقىنى يوقىتىپ 1502-يىلى سەفەۋى خانلىقىنى قۇردى. 1722-يىلىغا كەلگەندە ئافخانلار ئىرانغا بېسىپ كىرىپ، پايتەخت ئىسفاھاننى ئىشغال قىلدى. سۇلتان ھۈسەيىننىڭ ئوغلى تاخماسىپⅡ شىمالغا قېچىپ بېرىپ، ئافخانلارغا قارشى كۈچ توپلىدى. 1726-يىلى نادىرخان ياپسار قوشۇنىنى باشلاپ تاخماسىپنىڭ قېشىغا كەلدى. 1731-يىلى نادىرخان ئىسفاھاننى قايتۇرىۋالغاندىن كېيىن، تاخماسىپنى خان قىلىپ تىكلىدى. نادىرخان 1730-يىلدىن 1736- يىلىغىچە ئافخانلارنى تەلتۆكۈس قوغلاپ چىقارغاندىن كېيىن 1736-يىلى ئۇ ئۆزى تاج كېيىپ ئىران شاھى بولدى. ئىراندىكى قاجار قەبىلىسنىڭ باشلىقى ئاگا مۇھەممەدخان 1783-يىلدىن 1794-يىللارغىچە سەفەۋىيلار سۇلالىسىنىڭ زاۋاللىقىغا يۈز تۇتقان پۇرسىتىدىن پايدىلىنىپ ئىراننىڭ كۆپ قىسىم جايلىرىنى ئىگىلىۋالدى. 1794-يىلى ئۇ نادىرخان شاھلىقىنى يوقاتتى. 19-ئەسىرنىڭ باشلىرىدا ئىران ئەنگلىيە، فرانسىيە، روسىيە، ئامېرىكا، ئاۋستىرىيە قاتارلىق ئەللەرنىڭ تالان-تاراج قىلىشىغا ئۇچرىغان ۋە بارا-بارا يېرىم مۇستەملىكە ھالىتىگە چۈشۈپ قالدى. 1905-يىلى تېھران، تەبرىز قاتارلىق شەھەرلەردىكى ئىشچى-دېھقانلار ئاممىسى كۈچلۈك خەلق ھەرىكىتى قوزغىدى. 1906-يىلى تۇنجى نۆۋەتلىك پارلامېنت چاقىرىلدى، ئەمما ئۇزۇن ئۆتمەي پارلامېنت تارقىتىۋىتىلدى. 1921-يىلى ئوردا مۇھاپىزەتچىلەر قوشۇنىنىڭ باش قوماندانى رىزاخان سىياسىي ئۆزگىرىش قوزغاپ تېھرانغا باستۇرۇپ كىردى. پادىشاھ ئەخمەد شاھ قېچىپ كەتتى. 1926-يىلى رىزاخان تاج كېيىپ پادىشاھ بولدى. ئېراننى «ئېران» دەپ ئاتاش مانا موشۇ كىشىنىڭ يارلىق چۈشۈرۈشى بىلەن 2-قېتىم ئەمەلىيلەشتى. بۇ خانلىق تارىختا ئىران پەھلەۋىي خانلىقى دەپ ئاتالدى. كېيىنكى دەۋرلەردە ئىران ئىسلام دىنىي داھىسى ھۇمەينى ئىران خەلقىگە رەھبەرلىك قىلىپ، ئىسلام ئىنقىلابىي قوزغىدى. 1979-يىلى 2-ئاينىڭ 11-كۈنى ئىران ئسلام جۇمھۇرىيىتى قۇرۇلدى. ئارىدىن ئۇزاق ئۆتمەي ئەخمەت نىجات ئىران زوڭتۇڭى بولۇپ سايلانغاندىن كىين پۈتۈن ئىران كۈچلۈك رەقىبگە دۈچ كىلىپ دۆلەتنىڭ تىنىچ ئامانلىغى، ئىسلامنىڭ بىرلىگى ئۈچۈن جاپالىق ئىسلىھات دەۋىرىنى بىشدىن كەچۈرۈشكە باشلىدى.
ئابدۇراخمان جامىدىن كىينكى ئىران پارس ئەدەبىياتى نەچچە يۈز يىللىق سۈكۈت دەۋىرىنى ئاخىرلاشتۇرۇپ 19-ئەسىرنىڭ ئاخىرى، 20-ئەسىرنىڭ باشلىرىغا كەلگەندە بىر تۈ*ركۈم ياش بۇغۇنلارغا ئىگە بولدى. گەرچە بۇلار غەربچە تەپەككۇرغا ئىگە بولغان بولسىمۇ مىللى گۈللىنشىنىڭ تۇنجى قەدىمنى تارىخقا نەزەرتاشلاشتىن باشلاپ ئەڭ ئاۋال پارس كىلاسسىكلىرى ۋە ئۇلارنىڭ تۆھپىلىرىنى مۇئەييەنلەشتۈرۈپ چىقتى. ئاندىن مۇھەممەت تەقى باھار، دەھۇدا، ئىقبال مىرزا قاتارلىق بىر تۈ*ركۈم ئىغار  ئىدىديىلىك زىيالىيلارنىڭ يىتەكچىلىگىدە ئەدىبى تەنقىدنى قانات يايدۇرۇپ يىڭىچە ئىران ئەدەبىياتىنى يارىتىش يولىدا تىرىشچانلىق كۆرسىتىپ كەلدى.

بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   قوشتاغ تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2012-4-13 17:17  

بەگيار ئاكا، «ئەسەرنىڭ ھەممىسى» دېگىنىڭىز بىر پۈتۈن كىتابنى كۆرسىتەمدۇ ياكى موشۇ ماقالىنىمۇ؟ ئەگەر بۇ ماقالىنى دېمەكچى بولسىڭىز مۇنبەرگە تولۇق يوللايمەن. كۆرۈپ پىكىر بەرسىڭىز خوش بولىمەن.

مھاجرانى، سيد ﻋﻄا ﻋﺍللە:  «ﺣﻤﺍﺴﮫ ﻔﺮﺪوسى»، تھران، انتشار اﻄلاﻋات،  چاپ دوم 1355. (ئەسكەرتىش: پارسچە بىرقىسىم كىتابلارنىڭ تېزىملىكىنى بېسىش قولايسىز بولغاچقا بۇ يەرگە كېرگۈزەلمىدىم)
بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   قوشتاغ تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2012-4-13 17:38  

ئابدۇمىجىت، خېلى جىق مەنبەلەردىن پايدىلىنىپسىز، ئاشۇلارنىڭ قانچىلىكىدە مەن سىزدىن سورىغان كىشى توغرىلىق  مۇئەييەنلەشتۈرگىنى باركەن؟

سالام ئايبۈۋى، سىز سورىغان سۇئالىنىڭ جاۋابىنى «قەدىمكى مەركىزى ئاسىيا» دىن باشلاپ ئىزدەڭ، ئاندىن ئەلشىر نەۋايىنىڭ «مەجالىسۇن نەفائىس»ناملىق ئەسىرىدە ئەبۇ تۈ*رك، ئەبۇ فارس، ئەبۇ ھىندى ھەققىدىكى قۇرلاردىن يۇيۇلغان مېڭىنى ئەسلىگە كەلتۈرۈڭ. ئاندىن «ئىچكى ئاسىيا تارىخى» بىلەن «پارس ئەدەبىيات تارىخى» دېگەن كىتابلارنى ئوقۇش جەريانىدا بۈگۈنكى تۇر*ك ئاتالغۇسىغا تەڭداش پارس ئاتالغۇسىنىڭ پارسلاردىن پارس مەدەنىيەت چەمبرىكى ئىچىدىكى تۈ*رك، ھىندى، ئەرەپ، گىروزۇنلارنىمۇ كۆرسىتىدىغانلىقىغا دىققەت قىلىڭ.

سالام بۇرادەر پارىسلار بىر دۇنياۋى مەدەنى مللەت بولۇش سۈپىتى بىلەن ئۆزنۆۋىتىدە يەنە ئۇيغۇر تىلى،ئەدەبىياتى،مەدەنىيتى ۋە ئىدلوگىيسىگە چوڭقۇرتەسىر كۆرسەتكەن خەلىق .بىزدە نەۋائى ھەزرەتلىرى يازغان ‹‹تارىخى مۈلكى ئەجەم››دىن ئۆزگە،پارىس دۇنياسىنى جۈملىدىن ئراننى چۈشەندۈرگەن بىرەر يىرىك ئەسەر ۋۇجۇتقا چىقمىدى ،بۇبىر ئېچىنشلىق ئەھۋال،،،،شۇۋەجىدىن قوشتاغ ئەپەندى سىزگە ئالاھىدە ئاپىرىن،،،،سىزگەھاردۇق يەتمىسۇن؟؟؟؟؟؟؟

http://bbs.alkin.cn/gul/index.files/146.gif


   بارلاس  توغرا  دەپتۇ .شۇڭا  بۇ  ئەسەرلەر  توپلام قىلىنىشى تېخىمۇ زۈرۈر ئىكەن .

رەھمەت بارلاس، رەھمەت ئاي چېچەك... مەنمۇ ھاردۇق يەتكۈچە جىقراق ئىش قىلىۋالسام دېگەن ئۆمۈدتە!...