ئىپتىدائى تەپەككۇردىن ئۆزلۈك ئېڭىمىزغا نەزەر [ئۇلانما كۆچۈرۈش]

بەك ئەتىراپلىق ئىزدىنىپسىز، كىشىگە نەپ بەرگىدەك ياخشى تېمىدىن بىرنى يوللىغىنىڭىزغا مىننەتدارمەن

مەنمۇ تەپسىلىي ئوقۇپ چىقتىم، مۇئەللىپ كۆپ ئىزدىنىپتۇ، ماتېرىيال كۆرۈش دائىرىسىمۇ خېلى كەڭرى ئىكەن، تەكلىپىم، بىرەر مەتبۇئاتقا يوللىنىپ، جامائەت بىلەن يۈز كۆرۈشسە...

بالىلار ئەدەبىياتى يازغۇچىسى ئۇستاز ئەدىپ توغراق ئەپەندىنىڭ مىننەتدارلىقىدىن خۇرسەنمەن .

ياخشى تىلەكلىرىگە رەھمەت ................

مەرھۇم ئىبراھىم مۇتىئى ئەپەندىنىڭ 1996 – يىلى شىنجاڭ پىداگوگىكا ئۇنىۋېرسىتېتىدا ئوقۇلغان لىكسىيەسىگە ئاساسەن تەييارلانغان << شېئىر تىلى >> ( بۇ ماقالە ئۇيغۇرچە < تىل ۋە تەرجىمە > ژورنىلىنىڭ 1996 – يىللىق 4 – سانىدا ئېلان قىلىنغان ) دېگەن ماقالىدا مۇنداق ئۇچۇرلار بار .
1 – ئۇچۇر
كىلاسسىك شېئىرىيتىمىزدىكى << سۆز سەنئىتى >> دەپ ئاتىلىدىغان مەنە ئوبرازلىرىنىڭ تۈرلىرى :
1 . تەشبىھ – تەڭلەشتۈرۈش ، ئوخشىتىش ؛
2 . ئىستىئارە – مەنە كۆچۈرۈش ، جانلىق نەرسىلەرگە خاس مەنىنى جانسىز نەرسىلەرگە كۆچۈرۈش ياكى ئۇنىڭ ئەكسىچە قىلىش ؛
3 . مەجاز – تەمسىل قىلىش ، سۆزلەۋاتقىنى بىلەن بىلدۈرمەكچى بولغىنى باشقا – باشقا نەرسىلەر بولۇش ؛
4 . ھۆسنىي تەھلىل – ئاساسلاش ، سەۋەبىنى تېپىش ، ئىدىئوملاردىن پايدىلىنىش ؛
5 . ئېھام – ئىككى بىسلىق ، كۆپ مەنىلىك سۆزلەردىن پايدىلىنىش ؛
6 . تەجنىس – ئاھاڭداش سۆزلەردىن پايدىلىنىش ؛
7 . ئىشتىقاق – تومۇرداش سۆزلەردىن پايدىلىنىش ؛
8 . تەزەددۇد –قارمۇ قارشى مەنىلىك سۆزلەردىن پايدىلىنىش ؛
9 . تەلمىھ – تارىخى ۋەقەلەرگە ئىشارە قىلىش ؛
10 . تەئزىز –چېقىشىش مەنىسىنى بېرىدىغان سۆزلەردىن پايدىلىنىش ؛
11. تەھەززۇل – ھەزىل ( چاقچاق ) قىلىش ؛
12 . ئىنتاق – جانسىز نەرسىلەرنى تىلغا كىرگۈزۈش ؛
13 . ئىستىفھام – تەسۋىرى سۇئاللاردىن پايدىلىنىش ؛
14 . ئىلتىفات – تۇراقلاردىن پايدىلىنىش ؛
15 . نىدا – خىتابلاردىن پايدىلىنىش ؛
16 . قەتئىي – سۆھبەتتە تۇرۇۋېلىش ئۇسۇلىدىن پايدىلىنىش ؛
17 . تەكرىر – تەكرار سۆزلەردىن پايدىلىنىش ؛
18 . تەر دىد – گۇماندىن پايدىلىنىش ؛
19 . رۇجۇئ – مۇرجىئەت قىلىش ؛
20 . تەدرىج – پەيدىنپەي كۈچەيتىش ؛
21 . ئىقتىباس – نەقىل كەلتۈرۈش ؛
22 . تەجاھۇلى ئارىف – قەستەن بىلمەسكە سېلىش ؛
23 . ئىرسالى مەسەل – ماقال – تەمسىللەردىن پايدىلىنىش ؛
24 . تەئرىخ – ئەبجەد ھەرىپلىرى بىلەن يىلنى بىلدۈرۈش ؛
25 . تەخەللۇس – شېئىر ئىچىدە تەخەللۇسنى بىلدۈرۈش ؛
26 . ئېھامى تەناسىپ – مەخسۇس يەر ناملىرىغا ئىشارەت قىلىدىغان سۆزلەردىن پايدىلىنىش ؛
27 . ھەزف – سۆزلەرنىڭ دىئاكرىتىك بەلگىلىرىنى قويماي ئىشلىتىش ؛
28 . مەنقۇس – يۇقىرىقىنىڭ ئەكسىچە بولغان سۆزلەردىن پايدىلىنىش ؛
29 . مۇقەتتە – قوشۇلمايدىغان ھەپلىك سۆزلەرنى ئىشلىتىش ؛
30 . مۇۋەسسەل – پەقەت ئوڭ ھەم سول تەرىپىدىن قوششۇلىدىغان ھەرپلىك سۆزلەرنى ئىشلىتىش ؛
31 . رەددۇلئەجزەل سەدر – ئىككىنجى مىسرادا بىرىنجى مىسرادىكى سۆز – ئىبارىلەرنى تەكرارلاش ؛
32 . تەردۇ ئەكس – ئىككىنجى مىسراسى بىرىنجى مىسراسىدىكى سۆزلەرنىڭ ئەكسىچە تىزىلىپ كېلىش ؛

2 – ئۇچۇر
1960– يىلى ۋارشاۋادا خەلقئارا شېئىرىيەت يىغىنى ئېچىلغان . بۇ يىغىندا تۆۋەندىكىدەك ئىلمىي ماقالىلەر ئوقۇلغان .
1. شېئىرىيەت تىلشۇناسلىق : تىل بىلەن بەدىئىي ئەدەبىياتنىڭ قارمۇقارشى ئۇسلۇب ئالاھىدىلىكلىرى ( بەش ماقالە )
2 . شېئىرشۇناسلىق ( ئون ماقالە )
3 . ئىنتوناتسىيە مەسىللىرى : شېئىر ، نەسىر ۋە ئارلىقتىكى شەكىللەر ( ئالتە ماقالە )
4. شېئىرىيەت ، لېكسىكا ۋە سېمانتىكا ( يەتتە ماقالە )
5. شېئىرىيەتتە گىرامماتىكىلىق ئېلېمېنىتلارنىڭ فونكسىيىسى ( ئالتە ماقالە )
6 . ئېغىز ئەدەبىياتى شېئىرىيتى ( يەتتە ماقالە )
7 . شېئىرىيەتتە ماتېماتىكىلىق ئۇسۇلنىڭ تەتبىق قىلنىشى ( بەش ماقالە )
8 . تارىخى ۋە سېلىشتۇرما شېئىرىيەت ( بىر ماقالە ) 9 . شېئىرىيەتتە مەنە قىممىتىنى ئېچىش ( تۆت ماقالە ) 10 . ر. ياكونسوننىڭ << گىرامماتىكىنىڭ شېئىرىيتى ۋە شېئىرىيەتنىڭ گىرامماتىكىسى >>
ناملىق ماقالىسى ( بىر پارچە )
ئۇنىڭدىن كېيىنكى ۋاقىتلاردا ھەرقايسى مەملىكەتلەردە شېئىرى تىل بىلىمى بويىچە بىرمۇنچە ئەسەر ئىلان قىلىنغان . بۇ توغرىدا فرانسوز تىلشۇناسلىرىدىن جېئان كوھېن (jean cohen  ) نىڭ << شېئىرى تىلنىڭ قۇرۇلمىسى >> ، سابىق سوۋېت ئىتتىپاقى ئالىملىرىدىن ئا .ن .ۋېسلوۋېسكىينىڭ << تارىخىي شېئىرىيەت >> ، ۋ . م . ژېمونىسكىينىڭ << ماناس >> ، << ئالپامىش >> ، << دەدە قۇرقۇت >> داستانلىرى ھەققىدىكى نەتىجىلىرى ، تۈركىيە تىلشۇناسلىرىدىن رېشىت رەخمەتى ئاراتنىڭ << قۇتادغۇبىلىك >> تەتقىقاتىدىكى نەتىجىلىرى ، تىلشۇناس دوغان ئاقساننىڭ تىل بىلىمى نوقتىسىدىن شېئىر >> دېگەن شېئىرى تىلغا مۇناسىۋەتلىك ئەسىرى ، ئەزەربەيجان تىلشۇناسى كامىل ۋەلىيوفنىڭ << شېئىرى تىلشۇناسلىقى ، شېئىرى سىنتاكسىسى ۋە داستان شېئىرىيتى ھەققىدە بىرقانچە سۆز >> دېگەن ماقالىلىرى مەيدانغا كەلگەن .
1-        ئۇچۇرغا تەۋسىيە : كىلاسسىك شېئىرىيتىمىز بويىچە ئىجادىيەت بىلەن شۇغۇللىنىۋاتقان قەلەم ئىگىلىرى تىل سەنئىتىنىڭ مەنە ئوبرازىنى ئىشلىتىشنى ئەستىن چىقارماي يېزىقچىلىق ئەمەلىيتى بىلەن شۇغۇللىنىشقا ئىچكىرلەش . ئەلۋەتتە ئىزدىنىش بىلەن ئەنئەنىنىڭ مۇناسىۋىتىنى بىرتەرەپ قىلىشنىڭ كۆپ خىل يوللىرى بولىدۇ ، كىلاسسىك شېئىرىيەتتە ئىزدىنىۋاتقان قەلەم ئىگىلىرىنىڭ ئىسىل يازمىلارنى روياپقا چىقىرىۋاتقانلىقىنى كۆرۈپ تۇرۇپتىمىز ، ئەنئەنىۋى شېئىرىيەت ئىچىدە مېڭىش ، ئەنئەنىۋى شېئىرىيەتنىڭ شەكلىنى ساقلاپ ، سۆز ئىشلىتىش ، تەسەۋۋۇر ، تۇيغۇ ، ھېسلاردا  ئۆزگىچىلىكنى ئويلىشىش . ئەنئەنىۋى شېئىرىتىمىزنىڭ سۆز سەنئىتىدىكى مەنە ئوبرازىنىڭ مۇۋاپىقلىرىنى ھازىرقى شېئىرىيتىمىزگە ماسلاشتۇرۇشقا ئۇرۇنۇپ بېقىش دېگەندەك .  
2-        ئۇچۇرغا تەۋسىيە
شېئىرىيەت تىلشۇناسلىقى ۋە شېئىرىيەت ئوبزورچىلىقىغا ئائىت ئەشۇنداق ماقالىلارنىڭ مەيدانغا كەلگىنىگە يىرىم ئەسىرىدىن كۆپرەك ، مەرھۇم ئىبراھىم مۇتئى ئەپەندىنىڭ بىزنى بۇ ئۇچۇردا تەمىن ئەتكىنىگىمۇ 15 يىلدىن ئارتۇقراق ۋاقىىت بولۇپتۇ . شېئىرىيەت ئوبزورچىلىقى ۋە شېئىرىيەت تىلشۇناسلىقى بىزدە ۋايىغا يەتكۈدەك تەرەققى قىلىپ بولالمىغان شارائىتتا ، مۇشۇنداق ماقالىلارنىڭ ئىجابى تەسىرى بولۇشى ئىنىق ئىدى . بىراق ، ئانا تىلىمىزدىكى يېزىق يۈزىدە ۋاقىپ بولالماي كەلدۇق .
ئەسلىدە تەۋسىيەنى تېخمۇ كونكىرىتنى بېرىشنى ئويلاشقان ، بىلەرمەنلىك ، ئۇستاتلىق بولۇپ قالمىسۇن دېدىم . ئۇستازلىرىمىز ، بىلىملىك قۇرداشلىرىمىز ، ئىقتىدارلىق ياشلىرىمىز داۋاملىق بىرلىكتە تىرىشالايمىز .
تەييارلىغۇچى: ئۆزكان

ئەمگەك مىۋىڭىزدىن نۇرغۇن بىلىملەرگە ئىگە بولدۇق. ئەجرىڭىزگە تەشەككۈر.
  ماقالىڭىز بەكمۇ ئەتراپلىق بوپتۇ. ئوقۇغان ئادەمنىڭ تەپەككۈرىنى چوڭقۇرلىتىدىكەن.
قەلىمىڭزگە ئۇتۇق يار بولغاي! ئىزدىنىش قەدەملىرىڭىز نۇرانە بولغاي!

شۇ مۇناسىۋەتتە ئادىمىيەت پەنلىرى ساھەسىدىكى جېنىنىڭ بارىچە ئۆزلۈك داۋرىڭى قىلىۋاتقان بىر قىسىم  ئەدىب ۋە جەميەتشۇناسلارغا شۇنداق نىدا قىلغۇمىز كېلىدۇكى، ئۆزلۈك ئۇ ئادەمنىڭ ئىتنۇگىرافىيەلىك ھالىتىدىكى تۆۋەنكى باسقۇچتىكى دەسلەپكى ئۇقۇم ھەم ئادەمدە ئۆزىنى تونۇپ ئۆزلۈكدىن ھالقىش مۇساپىسىدە بىسىپ ئۆتمىسە بولمايدىغان بىر تۆۋەن سەۋىيەدىكى ئىپتىدائى ۋە ئۆتكۈنچى جەريان . يۈكسەك مەدەنىيەتلىك يۇقۇرى قاتلىمى ۋە ئالى باسقۇچىغا ئۆتكەن ئادەملەر ئۈچۈن، ئۇ تولىمۇ پەس ۋە پاسسىپ  ئۇقۇم. ئۆزلۈكنىڭ ئالى باسقۇچى بولسا ئۆگلۈكتۇر.بىر قىسىم ئۆزلۈك داۋرىڭى قىلىۋاتقنلار بۇنى ھىس قىلىشتى بولغاي،ئۇنى«ئالى ئۆزلۈك»،«يۈكسەك ئۆزلۈك»،«ئۆزلۈكنىڭ يۇقۇرى قاتلىمى»دەپمۇ ئاتاپ باقتى-يۇ، يەنىلا «ئۆگلۈك»دېگەندەك تازا جايىغا چۈشمىگەنلىكىنى ھىس قىلىشىپ گاڭگىراپ تۇرماقتا. ئەمەلىيەتتە ، ئۆزلۈك زىيادە تەكىتلەنسە ئاقىۋەتتە شەخسىيەتچىلىك، تار مەنىدىكى مىللەتچىلىك -ئىرقىچىلىق، تەپرىقىچىلىق، قورۇقچىلىق،  گۇروھۋازلىق ، بۆلگۈنچىلىك، ھەتتاكى ئۇرۇش ۋە قايلايمىقانچىلىققا،ئىزىش ۋە ئىكىسپالاتسىيەگە ئىدىۋىي مەنبە ،نەزىريەۋىي ئاساس ۋە مەنىۋىي ماياك بوپ قالىدۇ. شۇڭا ئۆزلۈكنى تونۇپ-ھىس قىلىپ ئۆتۈشلا كۇپايېكى، ھەرگىزمۇ كۈچەپ تەكىتلەشكە، ئۆزلۈك داۋرىڭى قىلىشقا بولسا تېخىمۇ ئەرزىمەيدۇ.

يۇقارقى سالمىقى ئىغىر ۋە نامۇۋاپىق  قاراشلارغا قارىتا تېمىنىڭ ئىگىسى بولۇش سۈپىتىم بىلەن پىكىر ئالماشتۇرۇپ بېقىشقا تامامەن غەيرەت ۋە جاسارىتىم بارئىدى . بولۇپمۇ ‹‹ ئەمىليەتتە ›› دېگەن يەردىن ‹‹ بوپ قالىدۇ ›› دېگەن يەرگىچە ، يەنە باش قىسىمدىكى سۆز بايانلاشتا ھاياجانلىنىپ كەتكەن يەرلەرگىمۇ قارىتا . يۇقارقى بايانلارغا  ئىشتىراك قىلىشنى خالايدىغان مۇنبەرداشلىرىمىزنىڭ بارلىققا كېلىشىگىچە بولغان ئارلىقتا يەنە يېڭى بايانلار بولسا ئاڭلىغاچ تۇرۇشنى لايىق تاپتىم . ئۆز نۆۋىتى كەلگەندە پىكىر ئالماشتۇرۇش پۇرسىتىمۇ بولۇپ قالار ، خەيرىيەت .

كىچىككىنە قىستۇرما : بۇ ماقالە 1997 – يىلى 5 - ، 6- ، 7- ئايلاردا يېزىلغان . 1998 – يىلى بەزى بايان ،پايدىلىنىش مەنبەرلىرىگە قارىتا تۈزىتىش ۋە تولۇقلاش ئېلىپ بېرىلغان . 2013 – يىلىنىڭ باشلىرىدا تۈنجى قېتىم مۇنبەرگە يوللانغان .

بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   م.ئە.ئۆزكان تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2013-6-18 15:39