مەقسەت: «ئانارخان»دىكى ئاياللارنىڭ تۆۋەن ئورنى

                                               «ئانارخان»دىكى ئاياللارنىڭ تۆۋەن ئورنى

                                                             سۇلتان مەقسەت

    «ئانارخان» تىلىۋىزىيە تىياتىرى يېڭى قۇيۇلغاندا تور دۇنياسىدا ھەر خىل ئىنكاسلارنى پەيدا قىلدى. شۇنداقلا، تۇنجى قۇيۇلىشى بىلەن جۇڭگو مەركىزى تىلىۋىزىيە ئىستانسىنىڭ ئوخشاش ۋاقىتتا قۇيۇلغان تىلىۋىزىيە تىياتېرلىرىنىڭ كۆرۈلۈش نىسبىتىدە 2-ئورۇنغا چىقتى. بۇنىڭدىن پۈتۈن جۇڭگولۇقلارنىڭ بۇ فىلىمگە، جۈملىدىن ئۇيغۇرلار توغرىسىدا ئىشلەنگەن بۇ تىلىۋىزىيە تىياتىرىغا  قىزىقىۋاتقانلىقى چىقىپ تۇرىدۇ.
   مەزكۇر تىلىۋىزىيە تىياتىرىدا ئاياللارنىڭ ئورنى مەسىلىسى ئالاھىدە دىققەتنى بۇرايدىغان ھالەتتە بولۇپ، ئانارخان باشتىن –ئاخىر ئاساسەن بىچارە ئايال  ھالىتىدە نامايەن بولۇپ تۇرىدۇ. توغرا، ئانارخانغا كۆڭۈل بۆلىدىغان، ياردەم قىلىدىغانلار چىقىپ تۇرىدۇ، ئەمما ئانارخاننى قوغداپ بولالماي قالىدۇ. جەمىيەتتە قىزلارنى-ئاياللارنى تۆۋەن كۆرىدىغان، ئۇلارغا ئادىل-ھەققانىي مۇئامىلە قىلماسلىق چوڭقۇر ئادەتكە، مەدەنىيەت قارىشىغا ئايلانغان بولۇپ، قالاقلىق، نادانلىق، جاھالەت ئىپادىلەنگەن تارىخى رىئاللىق ئەكس ئېتىپ تۇرىدۇ.
   «ئانارخان»نىڭ يۇرتىدا مەكتەپمۇ يوق، قانۇن-تۈزۈممۇ يوق. بەگنىڭ دېگىنى دېگەن، قىلغىنى قىلغان، زورلۇق-زومبۇلۇقى بار. پەقەت، ئانارخان بىلەن قۇرباننىڭ ئۆز سۆيگۈ-مۇھەببىتى ئالدىدىكى تىپىرلاشلىرى، ئەمما بەگ-ئەمەلدارلارنىڭ ئۇلارنىڭ سۆيگۈ-مۇھەببىتىگە، نىكاھلىق ھاياتىغا توسقۇنلۇق قىلىپ، ئەخلاققا  ھەم ئىجتىمائىي ئادىللىققا بۇزغۇنچىلىق قىلىپ، ئىنسانىي ئەركىنلىكنى بۇغىدىغان، قىز-ئاياللارنى زورلۇق بىلەن ئىگەللىۋالىدىغان، خالىغانچە تارتىۋالىدىغان، قىز-يىگىتلەرنىڭ ئۆز تاللىشى بويىچە نىكاھلىنىشىغا ھەسەتخورلۇق بىلەن ئارىلىشىپ يول قويغۇسى كەلمەيدىغان... قىسقىسى، ئاياللارنىڭ ئورنى تۆۋەن ھالەتتىكى مەسخىرىلىك جەمىيەتتۇر.
ئاياللارنىڭ تۆۋەن ئورنىدىكى ئۆتمۈشكە ھازىردىن نەزەر سېلىنىۋاتىدۇ. شۇنداقلا، ئۆتمۈشتىن بۈگۈنگە دىققەت بۇرىلىۋاتىدۇ. ئۆتمۈش بىلەن ھازىر سېلىشتۇرىلىۋاتىدۇ. ئاياللارنىڭ ئورنى تۆۋەن مىللەتنىڭ تەرەققىياتىنىڭ قانداق بولىدىغانلىقى مۇھاكىمە قىلىنىۋاتىدۇ. قىزلارنىڭ-ئاياللارنىڭ خارلىنىشىنىڭ قانداق ئىجتىمائىي تەغدىرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغانلىقى ئەينەك بولىۋاتىدۇ.
ئانارخاننىڭ ئاجىز، سەرگەردان ھالەتتىكى كەچۈرمىشلىرى شۇ جەمىيەتتىكى ئەر-ئاياللارنىڭ ئورنى پەرقىنى ئەكىس ئەتتۈرۈپ بەرگەن بولۇپ، ئاياللارنىڭ ئورنىنىڭ تۆۋەنلىكى مەزكۇر تىياتىردا «ئانارخان»نىڭ تەغدىر-كەچۈرمىشلىرى ئارقىلىق نامايەن بولۇپ تۇرىدۇ. دېمىسىمۇ، ئاياللار كۆزگە ئىلىنمايدىغان  جەمىيەتتە، مىللەت-مەدەنىيەتتە يۇۋاشلىق، بىچارىلىق، يۈرەكسىزلىك، ئىتتىپاقسىزلىق، كىلىشەلمەسلىك ئەۋىج ئالىدىغان بولۇپ، ئانىلار قانداق بولسا، بالىلار-ئەۋلاتلار شۇنداق يىتىشىپ چىقىدۇ. چۈنكى، ئانىلارنىڭ تۆۋەن ئورنىدىن كىلىپ چىقىدىغان مىجەز-خارەكتېرى ئۆزى سۈت بىرىپ، قۇچاقلاپ كۆتۈرۈپ، بېقىپ چوڭ قىلىدىغان بالىلىرىنىڭ مىجەز-خارەكتېرىغا ئۈلگە بولۇپ، تەسىر كۆرسەتمەي قالمايدۇ. دېمەك، بۇنداق جەمىيەتتە قىز-ئاياللارنى تۆۋەن كۆرىدىغان ئوغۇللار-ئەرلەر  بىلەن بىلەن قىز-ئاياللارنىڭ ئورنىنىڭ تۆۋەنلىكىگە كۈنۈپ قالىدىغان قىز-ئاياللار يىتىشىپ چىقىپ، ئەر-ئاياللارنىڭ ئورنىنىڭ مۇۋاپىق بولۇشى ئارقىلىق يۇقىرى كۆتىرىلىدىغان ئەۋلات تەربىيەلەش مۇساپىسىدە، ئەكسىچە داۋاملىق يامان سۈپەتلىك ئايلىنىشنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
   خەلقىمىزدە شۇنداق بىر گەپ بار: «سۈت بىلەن كىرگەن خۇي جان بىلەن چىقىدۇ». يەنى، بۇ ماقال-تەمسىلدىمۇ، ئادەم بىلەن ئۆز ئانىلىرىنىڭ مىجەز-خارەكتېرىنىڭ مۇناسىۋىتىنى نەزەردىن ساقىت قىلغىلى بولمايدۇ. تۇغۇلۇپ ئانىنىڭ بەدىنىدىن ئاجراپ جەمىيەتكە قەدەم قويغان ئادەم بالىسى يەنىلا ئانا سۈتى ئارقىلىق ئانىنىڭ ۋۇجۇدى بىلەن باغلىنىپ تۇرىدۇ. جەمىيەتتىكى، ئەرلەر ئالدىدىكى، ئائىلىدىكى ئورنى تۈۋەن ئايال-ئانا ئۆزى ئىرىشەلمىگەن ئادىللىقنى بالىسىغا ھېس قىلدۇرالمايدۇ. ئادىللىق ئۈگىتىلمىگەن بالا يۇۋاشنى بوزەك قىلىپ، ياماندىن قورقىدىغان ئادەم بولۇپ چوڭ بولۇشقا باشلايدۇ. ئورنى تۆۋەن ئانىلارنىڭ بالىلىرىنىڭ نەزەر دائىرىسى كەڭ بولالمايدۇ. يەنە بىر تەرەپتىن ئايال كىشىنى، شۇنداقلا ئۆز خوتۇنىنى تۆۋەن كۆرىدىغان ئەرنىڭ-دادىنىڭ بالىلىرىنىڭ تەلىم-تەربىيىسىگە توغرا ئۇسۇلدا يېتەكچىلىك قىلالىشىمۇ ناتايىن. چۈنكى، ئادىللىقنى بىلمەيدىغان ئەر-دادا بالىلىرىغىمۇ ئادىللىقنى ئۆگىتەلمەيدۇ. ئادىللىقنى بىلمەيدىغانلارنىڭ تەپەككۇرى بىر تەرەپلىمىلىككە تولغان بولۇپ، توغرا-خاتالىقنى، پايدا-زىياننى، سەۋەب-نەتىجىنى چۈشۈنۈش سەۋىيەسى تۆۋەن بولىدۇ. ساپاسى تۆۋەن، ئەخلاقى ناچار ئادەمگە ئايلىنىدۇ.
شۇڭا ئۇلار ئاجىزلارغا ئادىللىق بىلەن مۇئامىلە قىلىشنىمۇ  ئويلاپ قويمايدۇ، ھەم باشقىلاردىن ئادىللىق تەلەپ قىلىشنىمۇ ئويلاپ يېتەلمەيدۇ...  
«ئانا بىر قولىدا بۆشۈكنى تەۋرەتسە، بىر قولىدا دۇنيانى تەۋرىتىدۇ.» دېگەن گەپ بار. يەنى ئانا بىر تەرەپتىن بالا تەربىيىلىسە، يەنە بىر تەرەپتىن ئاشۇ تەربىيىلىگەن بالىلىرىنى جەمىيەتكە چىقىرىدۇ. جەمىيەتنىڭ ئۆزى بىر دۇنيا. ئانا تەربىيىلىگەن ئادەملەر قانداق بولسا جەمىيەتمۇ شۇنداق بولىدۇ.
بىز زامان ئۆزگەرگەن بىلەن ماكان ئۆزگەرمىگەن دەۋىردە ياشاۋاتىمىز. تارىخ كەلگۈسىگە ئۇلىنىدۇ. ئۆتمۈشنىڭ بۈگۈندە تەسىرى بولماي قالمايدۇ.
دېمىسىمۇ، قىز-ئاياللارنى تۆۋەن كۈرۈش ئۇيغۇرلارنىڭ تارىختىكى كۆز-قاراش، تۇنۇشىلا بولۇپلا قالماي، ھازىرمۇ ھەم قىز-ئاياللارنى تۆۋەن كۆرۈش يوق ئەمەس. بۇنداق كۆز قاراش جۇڭگولۇقلاردىمۇ مەۋجۇت بولۇپ، ئۆتمۈشتىكى ئاياللارنىڭ پۇتىنى بۇغۇشتىن تارتىپ، ھازىرقى ئانىلارنىڭ قىز بوۋاق ئەمەس ئوغۇل بوۋاق تۇغۇشىنى تەلەپ-ئۈمىد قىلىدىغان ئىدىيە-چۈشەنچىلىرى بۇنى چۈشەندۈرۈپ بىرىدۇ.
   ئايالدىن ئىبارەت ئانا ھەرقانداق ئوغۇل-قىزنى ئوخشاش قىممەتتە تۇغقان بولسىمۇ، قىز-ئاياللارنىڭ ئورنىنىڭ  ئوغۇل-ئەرلەردىن تۆۋەن بولۇشى ھەم شۇنداق قاراش-تۇنۇشنىڭ جەمىيەتلىشىشى قىز-ئاياللارنىڭ خورلىنىشىنى كۆپەيتىۋېتىدۇ. قىز-ئاياللارنىڭ خورلىنىشى تەرەققىياتقا توسالغۇ بولىدۇ.
جەمىيەتتە ئاياللارنىڭ ئورنى تۆۋەن بولسا، بالىلارنىڭ تەربىيىلىنىشىدە مەغلۇپ بولۇش كىلىپ چىقىپلا قالماي، يەنە مۇھەببەت-نىكاھ تەرەپتىمۇ نۇرغۇن مەسىلىلەر كىلىپ چىقىدۇ. قىز-يىگىتلەر ئارىسىدا  مۇھەببەتنىڭ ھۆرمىتى، قەدىر-قىممىتى بولمايدىغان، نىكاھنىڭ مېھىر-مۇھەببەت بىلەن ھەمكارلىق ئىچىدە داۋاملىشىدىغان ئالاھىدىلىكى جىنسىيەتنى، مەنپەئەتنى، ھالاۋەتنى، بالا باغلاپ تۇرىدىغان مۇناسىۋەتنىلا  ئىپادىلەيدىغان ھالغا چۈشۈپ قالىدىغان، نىكاھلانغاندىن كىيىنكى يوقالغان مۇھەببەتتە ئادىللىققا ئىرىشەلمىگەن ئاياللار چۈشكۈنلىشىدىغان، بىشەملىشىدىغان، ئۈمىدسىزلىنىپ ئەخلاقتىن چىقىپ كېتىدىغان، ئادىللىقنى بىلمەي مۇھەببەتكە ئېرىشەلمىگەن ئەرلەر تالاغا قارايدىغان... بولۇپ قالىدۇ. چۈنكى، مۇھەببەتتە ئادىللىق بولمىسا، مۇھەببەت نەپرەتكە ئايلىنىدۇ. نىكاھتا قىز-ئاياللارنىڭ ئورنىنىڭ تۆۋەن بولۇشى ئۇلارنىڭ خالىغانچە تاياق-تىپىك يىيىشىنى، ئۆيدىن قوغلاپ چىقىرىلىشىنى، «ئۈچ تالاق» قىلىنىپ نىكاھنىڭ بىكار قىلىنىشىنى، جاپانى يىڭىپ قوساق كۆتىرىپ تۇغقان بالىلىرى تارتىۋېلىنىپ يىتىم ئانىغا ئايلاندۇرىلىشىنى، ئاجراشقان ئەرلەرنىڭ قايتا ئۆيلىنىشى ئانچە تەس بولمىسىمۇ، ئەمما ئاجراشقان ئاياللارنىڭ قايتا ياتلىق بولۇشىنىڭ ئاسان ئەمەسلىكىنى، ئەڭ مۇھىمى جەمىيەتتە ئاياللار  كوچىغا چىقىپ قالغان ئاتاققا ئىگە بولۇپ، كوچىدىن كىرمەيدىغان ئەرلەرگە بۇنداق ئاتاقنىڭ نىسىپ بولمايدىغانلىغىنى، ئوغۇللار-ئەرلەر تەرىپىدىن ئالدىنىپ ھەم تاشلىنىپ، قەدىر-قىممەت جەھەتتە چەتكە قېقىلىپ جاھاندارچىلىقنىڭ  ئامالسىزلىقى ئالدىدا ئاياللىقنى سېتىش يولىنى تاللاشقا مەجبۇر بولۇپ، نىكاھنىڭ ئىچى-تېشىدىكى ئەرلەرنى پۇل تېپىش ئۈچۈن كۈتۈش يولىنى تاللىۋالغانلارنى  ئاياللارنىڭ ئورنىنىڭ  تۆۋەنلىكى بىلەن مۇناسىۋەتسىز ئەمەس دىيەلەمدۇق!
قىسقىسى، «ئانارخان»دا ئاياللارنىڭ   ئورنى تۆۋەن جەمىيەت ئەكىس ئەتتۈرۈلگەن بولسا، ھازىرمۇ ئۇيغۇر جەمىيىتىدە ئاياللارنىڭ ئورنى جەھەتتە نۇرغۇن مەسىلىلەرنىڭ مەۋجۇتلىقى ئېتىراپ قىلماي تۇرالمايمىز. مىللىتىمىزدە نىكاھنىڭ ئاجرىشىشنىڭ كۆپلىكى بۇنىڭغا مۇھىم بىر سەۋەب-نەتىجىلىك مۇھاكىمە بولالايدۇ. يەنى ئاياللىق ئورنى تۆۋەن ئانىنىڭ بېقىپ چوڭ قىلغان يىگىت-قىزلىرىنىڭ نىكاھ ساپاسىدا مەسىلە بولماي قالمايدۇ.
جەمىيەت تەرەققىياتى قۇرۇلمىلىق مىخاينىزىم ئۇسۇلىدا بارلىققا كېلىشكە باشلايدۇ. يەنى ماشىنا بىر مىخاينىك قۇرۇلما بولۇپ، ھەممە تەرەپلەرنىڭ تەڭ كۈچ چىقىرىشى، رولى بولۇشى ئارقىلىق ئاندىن ماشىنا ھەركەتلىنىدۇ. ئەگەر مەلۇم تەرەپتە مەسىلە بولىدىكەن، ماشىنىنىڭ ھەركىتى نۇرمال بولالمايدۇ، سۈرئەت ھەم كۈچى تەسىرگە ئۇچرايدۇ. جەمىيەتنىڭ، مىللەتنىڭ تەرەققىياتىمۇ مانا مۇشۇنداق قۇرۇلمىلىق ھالەتتە بولىدۇ. ئاياللارنىڭ ئورنىنىڭ تۆۋەن بولۇشى بىلەن نىكاھ ۋە بالا تەربىيىسىدە سۈپەتسىزلىكنى كەلتۈرۈپ چىقىرىشى ئاقىۋىتىدە جەمىيەت، مەدەنىيەت تەرەققىياتىغا پاسسىپ تەسىر كۆرسىتىدۇ. شۇنداقلا، ئاياللارنىڭ ئورنىنىڭ تۆۋەن بولۇشى ھەممە ئاياللارنىڭ ئائىلىسى بولۇش قائىدىسىنى ئاجىزلاشتۇرىۋېتىپ، نىكاھنىڭ سىرتىدا ياشايدىغان ئاياللارنىڭ بارلىققا كېلىشىنى يۈزلەندۈرۈپ، نىكاھ سىرىتىدا ياشاشقا ئادەتلىنىشىگە يول ئېچىپ بىرىدۇ. ئۇيغۇر جەمىيىتىدە نىكاھ، بالا تەربىيەلەش مەسىلىلىرىنىڭ نىسبەتەن كۆپ بولۇشى ئۇيغۇر مەدەنىيىتىدىكى ئاياللارنىڭ ئورنىنىڭ تۆۋەنلىكى بىلەن مۇھىم مۇناسىۋىتى باردەپ قاراشقا بولىدۇ.  
  دېمەك، بۇ تېلىزىيە تىياتىرى ئاياللارنىڭ ئورنى تۆۋەن ھالەتتىكى تارىخنىڭ ئەينىكى ئارقىلىق بۈگۈنگە دىققەتنى بۇرىغان. شۇڭا، ھازىرمۇ مىللىتىمىزدىكى ئاياللارنىڭ ئورنىدا مەسىلە بار جەمىيىتىمىزدە كۈچلۈك تەسىر قوزغىغان.

ئۇيغۇر تۇرمۇشىدا ئەزەلدىن ئەر - خوتۇن ئادەم بار يەردە قۇچاقلىشىپ يۈرمەيدۇ، قىز - يىگىتلەر تېخىمۇ شۇنداق. مۇشۇ كىنودا بىر ئايال ئادەم بار - يوق دېمەستىن بىر ئەر بىلەن قۇچاقلىشىپ كۆرۈشىدۇ (گەرچە بۇ بىر خىل سالام - سەھەتتەك كۆرۈنسىمۇ)، مۇشۇ يېرىنى كۆرۈپ بۇ كىنونى (تېلېۋىزىيە تىياتىرىنى) كۆرگۈم كەلمىگەن.
ئەمەلىيەتتە ئۇيغۇر تۇرمۇشى ئەكىس ئەتتۈرۈلگەن خېلى كۆپ كىنو - تېلېۋىزىيە تىياتىرىدا قىز - يىگىتلەر، ئەر - خوتۇنلار مانا مۇشۇنداق ئادەم بار يەردە (ھەتتا ئۇرۇق تۇغقانلىرى، ئاتا - ئانىسى ئالدىدىمۇ) قۇچاقلاشقان، ئەر (يىگىت) ئايالىنى (قىز دوستىنى) قۇچاقلاپ ياكى بېشىنى سىلاپ تەسەللىي بەرگەن ھالەتتە چىقىرىدۇ. بۇ خىل ئىپادىلەش ئۇيغۇر ئەخلاقىنى چۈشەنمىگەنلىك ۋە مەسخىرە قىلغانلىقتىن باشقا نەرسە ئەمەس.
ئۇيغۇرلار شەرمى - ھايانى، پەردىشەپنى ئىنتايىن چوڭ بىلىدۇ. ھەرقانچە ھاياجان بولسىمۇ، ئادەم بار يەردە غەيرى جىنىسلار بەدەن ھېسسىياتىنى ئىپادىلىمەيدۇ. يازغۇچىلار ئەسەر يازغاندىمۇ مۇشۇ نۇقتىغا ئالاھىدە دىققەت قىلىشى كېرەك. بەزى ھېكايىلەردە ئەر ئاتا - ئانىسىنىڭ كۆزىچىلا ئايالىنى قۇچاقلاپ ياكى قولىنى تۇتۇپ تۇرۇپ تەسەللىي بېرىدۇ. بۇ خىل ئىپادىلەش تۈپتىن خاتا. گۇاڭچۈنلەننىڭ مەغلۇپ بولغان بىر قىسىم فىلىملىرىمۇ دەل مۇشۇنداق ئۇيغۇر تۇرمۇشىنى، پىسخىكىسىنى، ئېتىكىسىنى چۈشەنمىگەنلىكتىن خەلقنىڭ نەزىرىدىن چۈشۈپ قالدى. مەسىلەن: «ئەرلەر تانسىخانىسىدىكى ئايال چولپان»، «قۇملۇقتىن كەلگەن مېھمان» ۋە باشقىلار. شۇ كىنولارنىڭ بىرىدە تۇرپانلىق قىز - يىگىتنى ئىدىقۇت قەدىمىي شەھىرىدە توي قىلغان قىلىپ چىقىرىدۇ. تۇرپانلىقلار ئىدىقۇت قەدىمىي شەھىرىنى ھەرقانچە چوڭ بىلسىمۇ، ھەرگىزمۇ بۇت - سەنەملەرنىڭ يېنىدا توي قىلمايدۇ.
تېما بىلەن مۇناسىۋەتسىز بولسىمۇ قايناپ قويغۇم كەلدى. ئانارخانغا قارىغاندا «يېپەك يولىدىكى رىۋايەت»نى ياخشى ئىشلەپتۇ دەپ قارىدىم ئۆزۈمچە.

چوقان ۋەلىخانوفنىڭ "قەشقەرىيە" دېگەن كىتابى (كورىپاتكىننىڭ قەشقەرىيە ئەمەس ھە) دا ئۇيغۇرلاردا ئاياللارنىڭ ئورنى بەك يۇقىرى. ئاياللار بەك ئەتىۋارلىنىدۇ دېگەن. ئوتتۇرا ئاسىيادىكى باشقا تۈركلەر بىلەن سېلىشتۇرۇلغان. بىر كۆرۈپ قويۇڭ سۇلتان.

سۇلتان، بۇ ئوبزورىڭىزنىمۇ ياخشى يېزىپسىز. بىراق ماۋۇ:« دېمىسىمۇ، قىز-ئاياللارنى تۆۋەن كۈرۈش ئۇيغۇرلارنىڭ تارىختىكى كۆز-قاراش، تۇنۇشىلا بولۇپلا قالماي، ھازىرمۇ ھەم قىز-ئاياللارنى تۆۋەن كۆرۈش يوق ئەمەس. بۇنداق كۆز قاراش جۇڭگولۇقلاردىمۇ مەۋجۇت بولۇپ، ئۆتمۈشتىكى ئاياللارنىڭ پۇتىنى بۇغۇشتىن تارتىپ، ھازىرقى ئانىلارنىڭ قىز بوۋاق ئەمەس ئوغۇل بوۋاق تۇغۇشىنى تەلەپ-ئۈمىد قىلىدىغان ئىدىيە-چۈشەنچىلىرى بۇنى چۈشەندۈرۈپ بىرىدۇ.» دېگەن قاراشلىرىڭىزنى يەنە ئويلاپ بېقىشقا توغرا كېلىدىكەن. چۈنكى « قىز-ئاياللارنى تۆۋەن كۆرۈش» مىللىتىمىزنىڭ مەۋجۇتلۇق ئەنئەنىسىگە تولىمۇ يات بولغان قىلمىشتۇر. ھازىر بۇنداق ھالەت قىسمەن بار بولغان بىلەن، ئومۇمىيلىققا ۋەكىللىك قىلالماس...ئۇ « ئۇيغۇرلارنىڭ تارىختىكى كۆز-قاراش ۋە تونۇشى»غا پاكىتلىق ئاساس بولالمايدۇ. مېنىڭ سەمىمي تەكلىپىم: بۇ يەرلەرگە يەنە بىر نەزەر سېلىپ بېقىڭ. يەنە بىرى «بۇنداق كۆز قاراش جۇڭگولۇقلاردىمۇ مەۋجۇت بولۇپ،» دەپ ئۇقۇمنىڭ ھەجمىنى ئەتەي كېڭەيتىشنىڭ ھاجىتى بارمۇ؟ ئەنئەنە ئوخشىمىغان مىللەتتە قاراشمۇ ئوخشىماس-ھە...ئامەت يار بولسۇن، دوستۇم...كۆپ ئەجىر قىلىۋاتىسىز...

مەن شەخسەن ‹ئانارخان ›فىلىمىنى ياقتۇرۇپ كەتمىدىم.چۈنكى فىلىمدە خاتالىقلار كۆپ ....يەنىلا بۇرۇنقى رەڭسىز فىلىمدىكى ‹ئانارخان ›،‹قۇربان› ئوبرازى سۆيۈملۈك ھەم يېقىشلىق .

  ئەپەندىم، بۇ يازمىڭىزنى ياقتۇرمۇدۇم!
  سەۋەبىنى قىسقىچە دەيمەن؛
  ...جەمىيەتتە قىزلارنى-ئاياللارنى تۆۋەن كۆرىدىغان، ئۇلارغا ئادىل-ھەققانىي مۇئامىلە قىلماسلىق چوڭقۇر ئادەتكە، مەدەنىيەت قارىشىغا ئايلانغان بولۇپ، قالاقلىق، نادانلىق، جاھالەت ئىپادىلەنگەن تارىخى رىئاللىق ئەكس ئېتىپ تۇرىدۇ...
...يەنە بىر تەرەپتىن ئايال كىشىنى، شۇنداقلا ئۆز خوتۇنىنى تۆۋەن كۆرىدىغان ئەرنىڭ-دادىنىڭ بالىلىرىنىڭ تەلىم-تەربىيىسىگە توغرا ئۇسۇلدا يېتەكچىلىك قىلالىشىمۇ ناتايىن. چۈنكى، ئادىللىقنى بىلمەيدىغان ئەر-دادا بالىلىرىغىمۇ ئادىللىقنى ئۆگىتەلمەيدۇ. ئادىللىقنى بىلمەيدىغانلارنىڭ تەپەككۇرى بىر تەرەپلىمىلىككە تولغان بولۇپ، توغرا-خاتالىقنى، پايدا-زىياننى، سەۋەب-نەتىجىنى چۈشۈنۈش سەۋىيەسى تۆۋەن بولىدۇ. ساپاسى تۆۋەن، ئەخلاقى ناچار ئادەمگە ئايلىنىدۇ.شۇڭا ئۇلار ئاجىزلارغا ئادىللىق بىلەن مۇئامىلە قىلىشنىمۇ  ئويلاپ قويمايدۇ، ھەم باشقىلاردىن ئادىللىق تەلەپ قىلىشنىمۇ ئويلاپ يېتەلمەيدۇ...  
  ...دېمىسىمۇ، قىز-ئاياللارنى تۆۋەن كۈرۈش ئۇيغۇرلارنىڭ تارىختىكى كۆز-قاراش، تۇنۇشىلا بولۇپلا قالماي، ھازىرمۇ ھەم قىز-ئاياللارنى تۆۋەن كۆرۈش يوق ئەمەس...
    يوقۇردىكى جۆمۈلىلەر ماقالىڭىزدىن ئېلىنغان قىسمەن بۆلەكلەر، سىز «ئانارخان»غىلا دىققەت قىلىپ شۇ «ئانارخان» چوڭ بولغان «مۇھىت»قا ياخشى نەزەر سالماپسىز...
   بىز راستىنلا شۇنداقمىدۇق؟... ئاماننىساخان، يەتتە قىز،نۇزۇگۇم،ئايخان ئانا، ھەمشىرە قىز رىزۋانگۈل...لار ئاتا تەربىيەسى، ئانا تەربىيەسى كۆرمەيلا شۇنداق بولۇپ قالغانمىتى؟... مېنىڭچە ئۇلارنىڭ ئەينى ۋاقىتلاردا دەۋىرداشلىرى قەلبىدە ئورنى، جەمئىيەتتە مۇئەييەن نۇپۇزى بولغان... ئۇلارنىڭ شۇنداق يىتلىشىدە ئانىلىرىنىڭ ئائىلىدىلا ئەمەس، شۇ ۋاقىتتىكى جەمئىيەتتىمۇ مۇئەييەن تەسىرى بار خانىم-قىزلاردىن ئىكەنلىكىنى كۆرىۋالماق تەس ئەمەس (گەرچە ئۇلارنىڭ قىسمەنلىرى كىچىك تورۇپلا مېھرىبانلىرىدىن ئايرىلىپ قالغان بولسىمۇ)!
  بىز تارىختىكى شۇ ئاياللارنى ئىپتىخارلانغان ھالدا تىلغا ئالىمىز، شۇنداقلا رېئاللىقىمىزدىكى ئاياللىق خىسلەتكە ئىگە، ئۆز ئورنىنى، رولىنى بىلىدىغان ئاياللارنى ھۆرمەت بىلەن قوللايمىز، ھەم ئۇلارغا ھۆرمەت نەزىرىدە باقىمىز...
  ئەجىبا، بىزنىڭ ئۆتمۈشتىكى بايلىرىمىزنىڭ ھەممىسى شۇنداق «ئەبلەخ»مىدى؟ ئەمىليەتتە ئۇنداق ئەمەس، بىزنىڭ بۇرۇنقى بايلىرىمىزمۇ ئۆزلىرىنىڭ ساخاۋەت ئالقىنىنى قېرىنداشلىرى ئۈچۈن ئاچقان، يۇرۇتنىڭ گۈللىنىشى، ئاۋامنىڭ بىرلىكىنى دەپ ئۆزىنىڭ قان-تەر بەدىلىگە كەلگەن ئەجىر مېۋىللىرىنى كۆپچىلىكنىڭ داستىخىنىغا تاشلىغان. بۇنىڭغا مەيلى شىمال ياكى جەنۇپتىن بولسۇن مىسال خېلى چىقىدۇ...
   ئەپەندىم، ئاخىرىدا يەنە دەيدىغىنىم-ئوشبۇ يازمىڭىزنى ياقتۇرمۇدۇم!..

بۇ يازمىدا ئىلگىرى سۈرمەكچى بولغان كۆز قاراشنى قوللىغۇم كەلمىدى.
ئانارخان فىلىمىنى مەنمۇ كۆرۈشكە قىزىقمىدىم، ئالدىنقى بەش مىنۇتلۇق يېرىگە كەلگۈچە ئاران چىدىدىم،(تىزلىنىپ يالۋۇرۇش كۆرۈنۈشىدىن بىئارام بولدۇم)

سۇلتان مەخسەت ئەپەندى،مەن سىزنىڭ دادىل،قورۇقماس جۈرئىتىڭىزدىن سۆيۈندۈم. بۇ فېلىمنى ۋە مۇشۇنۇڭغا ئوخشاش ئۆزىنىڭ نازۇك بىر يەرلىرىگە تىگىپ كېتىدىغان فىلىملەرنى كۆرۈپ بىر نىمە دىگۈسى بولسىمۇ مەلۇم مەنپەتلىرىنى دەپ ھېچ نىمە دىيەلمەي ئەمدى سىزنىڭ يازغانلىرىڭىزدىن پۇتاق ئىزدەۋاتقانلارغا پىسەنىت قىلمىسىڭىزمۇ بولىدۇ. يازغانلىرىڭىز ئاددى،چۈشۈنۈشلۈك ئەمما كۆڭلىڭىزدىكى مۇددايىڭىزنى ئەينەن ئىپادىلەپ بىرەلمەسلىكتەك ئاز-تولا سەۋەنلىكتىن خالى بولالمىغان بولسىمۇ بەزەن مەسىللەرنى چۈشەندۈرۈپ بىرەلەيدۇ.

چاپار ئاتمۇ بەزىدە مۈدۈرۈلۈپ كېتىدۇ، بۇنىمۇ شۇنداق چۈشىنىپ تۇرايلى.

مان زادى كۆرۈپ باقماپتىكەنمەن

تەكلىۋىڭىزگە رەھمەت پەرھات ئەپەندى! ئەمما، ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنى، نۆۋەتتىكى جەمىيىتىنى، ئەر-ئاياللىق ئىدىيەسىنى سىزمۇ ياخشى چۈشۈنىسىزغۇ دەيمەن. ئەسىرلىك ۋاقىت ئىلگىرى يېزىلغان بىر كىتابقا ئاساسەن مەدەنىيەت رىئاللىقىمىزغا دىققەت قىلمىساق بولماسمىكىن...

قەلىمىڭىزگە تەشەككۈر مەقسەت.
مەنمۇ «ئانارخان »فىلىمىنى ئۈچ- تۆت قىسىم كۆرۈپلا كۆرگۈم كەلمىدى. تىنىچ كۆڭلۈمنى غەش قىلماي دېدىم. يەنىلا بۇرۇنقى «ئانارخان »فىلىمى بەك قالتىس ئىشلەنگەن ئىدى. ئۇنىڭدا ئۇيغۇرلار تۇرمۇشى بىر قەدەر يارقىن يورۇتۇپ بېرىلگەن.
بۇ قېتىم ئىشلەنگەن ئانارخان فىلىمىدە رول ئالغان بەزى ئارتىسلارمۇ كۆڭلۈمگە زادى ياقمىدى ....

مەن كىچىكىمدە ئاقسۇ تەرەپلەردە بىر قىسىم چوڭلارنىڭ ئاغزىدىن مۇنداق گەپنى   ئاڭلايدىغان: قىزبالا تالانىڭ ئادىمى، شۇڭا ئوقۇتۇپ خەققە بالا تەربىيەلەپ بىرىشنىڭ ھاجىتى يوق...
ئەمما، قۇمۇل تەرەپلەردە مۇنداق ئاڭلىدىم: قىزبالا خەقنىڭ ئادىمى بولغاچقا ئوقۇتۇپ ياخشى تەربىيەلەش كېرەك، بولمىسا خەقنىڭ ئۆيىدە خارلىنىپ قالىدۇ...

تەرەققىيات تارىخىمىزنىڭ تەغدىرىدىن قارىغاندىمۇ، ئاياللارنى تۆۋەن كۆرۈشنىڭ باغلىنىشلىق مۇناسىۋىتى بار دەپ قارايمەن.

مەنمۇ شۇ ئانارخان ياشاۋاتقان مۇھىتتىكى ھەم ماكاندىكى ئادەملەر توغرىلىق توختالدىم. ئانارخاننىڭ ئاجىزلىقى بىلەن بىچارىلىقىنى نېمە دېسەك بولار!

ئاياللارنىڭ ئورنىنىڭ تۆۋەن بولۇشى بىلەن نىكاھ ۋە بالا تەربىيىسىدە سۈپەتسىزلىكنى كەلتۈرۈپ چىقىرىشى ئاقىۋىتىدە جەمىيەت، مەدەنىيەت تەرەققىياتىغا پاسسىپ تەسىر كۆرسىتىدۇ. شۇنداقلا، ئاياللارنىڭ ئورنىنىڭ تۆۋەن بولۇشى ھەممە ئاياللارنىڭ ئائىلىسى بولۇش قائىدىسىنى ئاجىزلاشتۇرىۋېتىپ، نىكاھنىڭ سىرتىدا ياشايدىغان ئاياللارنىڭ بارلىققا كېلىشىنى يۈزلەندۈرۈپ، نىكاھ سىرىتىدا ياشاشقا ئادەتلىنىشىگە يول ئېچىپ بىرىدۇ. ئۇيغۇر جەمىيىتىدە نىكاھ، بالا تەربىيەلەش مەسىلىلىرىنىڭ نىسبەتەن كۆپ بولۇشى ئۇيغۇر مەدەنىيىتىدىكى ئاياللارنىڭ ئورنىنىڭ تۆۋەنلىكى بىلەن مۇھىم مۇناسىۋىتى باردەپ قاراشقا بولىدۇ..... بۇ خىل شەرھىڭىز ناھايىتى ئورۇنلۇق بوپتۇ، كىنودىكى  ئاياللار  ئوبرازى جەھەتتىكى تەھلىلىڭىزمۇ  ئورۇنلۇق بوپتۇ، شۇ جەمىئەتتە  مىڭلىغان ئانارخاننىڭ ئورنى  ھەقىقەتەن  تۆۋەن ئىدى، ئاقىۋەت نۇرغۇن ئىشلارغا چېتىلغان، ئەمما مېنىڭچە بۈگۈنكى جەمىئەتتىكى  نىكاھ بۇزۇلۇشنى كەلتۈرۈپ چىقىردىغان  ئاساسلىق ئامىل  ئاياللارنىڭ ئورنى تۆۋەن بولۇش ئەمەس، بەلكى  تۇرمۇش ساپاسى ،بىلىم  سەۋىيەسى تۆۋەن بولۇشمىكىن دەپ قارايمەن .