ئوغۇز (ئىزگۈ): مۇسا ئەھەد تىركەش شېئىرلىرىدىكى ئىماگىلەرنىڭ

          ‹‹گۈزەللىك - گارمونىيە ››دەيدۇ گىراكىلىت . ‹‹گۈزەللىك – نىسبەت ››دەيدۇ پىفاگور . بىز زېمىندىكى  خىلمۇخىل مەۋجۇداتلارنى  ، چەكسىز كۆكتىكى جىسىملارنى  كۆزەتكەن ۋاقتىمىزدا ئۇلارنىڭ شەكلىدە ۋە ھەرىكىتىدە  بىر خىل ماسلىق ، تەڭپۇڭلۇق  ، رىتمنىڭ   بارلىقىنى بايقايمىز . رىتىم كىشىدە گۈزەللىك تۇيغۇسى پەيدا قىلىدۇ .    ئىنساننىڭ روھىدىكى  رىتىم  تاشقى دۇنيادىكى    تۇرغۇن ۋە تەكىرارلىققا ئىگە بولغان رىتىمغا ئوخشىمايدۇ .  ئىنسان تۇيغۇسىنىڭ ئىپادىسى بولغان  شېئىرنىڭ   تاشقى رىتىمى تاشقى دۇنيادىكى رىتىمغا ئوخشاش تۇرغۇن ۋە تەكىرارلىققا ئىگە بولسىمۇ ، ئەمما  ئۇنىڭ  ئىچكى رىتىمى ئىنسان روھىدىكى رىتىمغا ئوخشاش مۇرەككەپ بولىدۇ .چۈنكى ئۇنىڭدا گەۋدىلەنگىنى   ئىنسان روھىدىكى  رىتىمنىڭ ئۆزىدۇر.
       مۇسا ئەھەد  تىركەش ئىجادىيەت جەريانىدا تاشقا رىتىمنىڭ قانۇنىيەتلىرىگە  ئالاھىدە ئەمەل قىلىش ئارقىلىق شېئىرلىرىنى  چوۋالچاق سۆز دۆۋىسى بولۇپ قېلىشتىن ساقلاپ قالغان .تۇزلا ئېيتقاندا ئۇ تاشقى رىتىم ئارقىلىق شېئىرلىرىنىڭ  مۇزىكىدارلىقىنى  كاپالەتكە ئىگە قىلغان . مەسىلەن بىز يوقىردا  تىلغا ئالغان  ئۇنىڭ ‹‹     ئۆچكەن ئاۋاز ››،‹‹ ئابدۇكېرىم نەسىردىنگە مەرسىيە››قاتارلىق شېئىرلىرى تاشقى رىتىمنىڭ ئۆلچەملىرىگە  قاتتىق ئەمەل قىلىش ئاساسىدا يېزىلغان . ھەتتا ئۇ چاچما(ئەركىن ) شېئىرىلىرىدىمۇ  تاشقى رىتىمغا ئالاھىدە دىققەت  قىلغان  . مەسىلەن ئۇنىڭ تۆۋەندىكى چاچما(ئەركىن ) شېئىرىنىڭ    :
‹‹ كەچكۈزدىكى دەرەخلەر
      1   
كەچكۈز
يوپۇرماقلار چالغان چاۋاكلار
تېنى يالاڭ دەرەخلەردىكى
سوۋۇۋاتقان
بىر غايىپ ئوتنىڭ
كۆلەڭگىسى ئۇ
يازغا قانمىغان تىلەكلەردىكى.

       2
دەرەخلەردە خىيال بار،
زاۋال ئالدىدىكى
جىمجىت بۇ دەرەخلەردە،
ئۇنىڭ خىياللىرى كۆيەر،
قىزغۇچ، مەيۈس شەپەقلەردە.  
دەرەخلەردە خىيال بار،
زاۋال ئالدىدىكى
جىمجىت بۇ دەرەخلەردە،
ئۇنىڭ خىياللىرى كۆيەر،
قىزغۇچ، مەيۈس شەپەقلەردە.›› بىرىنچى ، ئىككىنچى ، تۆتىنچى ،بەشىنچى ،ئالتىنچى مىسرالىرى پۈتۈنلەي قاپىيىدىن خالى بولسىمۇ  ، ئەمما شائىرى ئۈچىنچى ۋە يەتتىنچى مىسراللارنى ئۆز ئارا قاپىيىداش  قىلىش ئارقىلىق   شېئىرنىڭ يۇقىرى بۆلىكىنىڭ  تاشقى رىتىمىغا كاپالەتلىك قىلىغان  . بۇ شېئىرنىڭ تۆۋەندىكى  بۆلىكىنىڭ بىرىنچى ،  ئىككىنچى ، تۆتىنچى ، ئالتىنچى ، يەتتىنچى ،توققۇزىنچى مىسرالىرى  پۈتۈنلەي  قاپىيىدىن خالى بولسىمۇ  ،ئەمما شائىر ئۈچىنچى ، بەشىنچى ، سەككىزىنچى مىسرالارنى  ئۆز ئارا قاپىيىداش  قىلىش ئارقىلىق شېئىرنىڭ تۆۋەنكى بۆلىكىنىڭ  تاشقى رىتىمغا كاپالەتلىك قىلغان . ناۋادا بۇ شېئىردا ئىككى ياكى ئۈچ مىسرا ئۆز ئارا قاپىيىداش   بولمىغان بولسا   شېئىر   پۈتۈنلەي تاشقى رىتىمدىن  مەھرۇم بولۇپ قالاتتى  .  شېئىردىكى تاشقى  رىتىمىنى شېئىردىن خەۋىرى بار ھەرقانداق ئادەم بىر قاراپلا بىلەلەيدىغان بولغاچقا   ،  تۆۋەندە  مەن   ئۇنىڭ شېئىرلىرىنىڭ  ئىچكى رىتىمى  ھەققىدە قىسقىچە توختىلىپ ئۆتىمەن .  
مۇسا ئەھەد   تىركەش ئىچكى دۇنياسىدىكى  چىنلىقىنى شېئىر ئارقىلىق ئىپادىلىگەندە  ئۇنىڭ تاشقى رىتىمنى كاپالەتكە ئىگە قىلىش بىلەن بىللە   ئۇنىڭ ئىچكى رىتىمىنىمۇ كاپالەتكە ئىگە قىلغان.  ئۇ شېئىرلىرىنىڭ ئىچكى رىتىمغا كاپالەتلىك قىلىش ئۈچۈن ئىماگىلەرنى تېز ئالماشتۇرۇش ،   ئىماگىلەرنىڭ زىچلىقىنى ئاشۇرۇش  ۋە ئىماگىلەرگە جىددى ھەركەت ئات قىلىش قاتارلىق ئۇسۇللارنى قوللانغان . ئۇ شېئىرلىرىدا  ئاساسلىق ئازاب ۋە غېرىبلىققا مۇناسۋەتلىك  مەنىلەرنى ئىپادىلىگىچكە  ،  ئۇنىڭ شېئىرلىرىنىڭ رىتىمى تېز ۋە جىددى بولۇشتەك ئالاھىدىلىككە ئىگە بولغان .  مەسىلەن  ئۇنىڭ ‹‹ قايىتىپ كەلمەيدىغانلىقىڭنى  بىلەن ››دېگەن شېئىرىنىڭ تۆۋەندىكى  مىسرالىرىغا  قارايدىغان بولساق :
‹‹جىسمىم يەردىيۇ، روھىمدا يەنە،
قەدىم بىر تارىخنىڭ پىغانى كىشنەر.
كۆزۈمدە باھارنىڭ زەڭگەر چۈشلىرى،
ئايىغىمدا،
ئۆتمۈشنىڭ غازانى تىترەر.››
ئۇنىڭدا زامان - ماكان جەھەتتىن بىر – بىرىگە يىراق بولغان ‹‹باھارنىڭ زەڭگەر چۈشلىرى ››ۋە  ‹‹ئۆتمۇشنىڭ غازانى تىترەر ››دېگەن ئىككى ئىماگە  شۇنداق قىسقا ۋاقىت ئىچىدە ئورۇن ئالماشتۇرغان ، يەنى باھار (ئويغىنىش )باشقا  بىر  زامان – ماكانغا تەۋە بولغان ئۆتمۈشتىكى  مەلۈم    كۈز پەسلىگە  شۇنداق تېز سۈرەتتە سەكرىگەن . بىز بۇ شېئىرنىڭ يۇقىرىقى بۆلىكىنى ئوقۇغان ۋاقتىمىزدا جىدىلىشىمىز ھەم ئازابلىق ھېسسىياتقا كېلىمىز . بۇ دەل يۇقىرىقى مىسرالارنىڭ ئىچكى رىتىمنىڭ تېز بولغانلىقى بىلەن مۇناسىۋەتلىك. مەزكۇر مىسرالاردا  شائىر ئىماگىلەرنى قىسقا ۋاقىت ئىچىدە ئالماشتۇرۇش ئۇسۇلىنى قوللىنىپ شېئىرىغا    جىددى ئىچكى رىتىم ئاتا قىلغان.
مۇسا ئەھەد تىركەش     ئىماگىلەرنى زىچ  ئورۇنلاشتۇرۇش ئۇسۇلىنى  قوللىنىش ئارقىلىقىمۇ  شېئىرىلىرىغا    جىددى ئىچكى رىتىم ئاتا قىلغان . مەسىلەن ئۇنىڭ ‹‹ئۆچكەن ئاۋاز››دېگەن شېئىرىنىڭ تۆۋەندىكى كوبلىتىنىڭ  :
‹‹ئۆچكەن ئاۋاز ئۆچكەن يۇلتۇز كېچىدە،
ئۆچكەن ئاۋاز كۆچكەن كۈندۈز كېچىگە.
ئۆچكەن ئاۋاز تەندىن ھۈركۈپ ئۇچقان قۇش،
قالدۇق پېيى قالغان رەڭسىز چۈشىگە.››
ھەر بىر مىسراسى ئىككى ئىماگىدىن تەركىپ تاپقان  .دېمەك بۇ شېئىردىكى ئىماگىلەرنىڭ زىچلىقى خېلى يۇقىرى بولغان .  مەزكۇر شېئىرنى ئوقۇغان ۋاقتىمىزدا ئۇ بىزگە  خاتىرجەم ۋە تىنىچ  كەيپىياتىنى  ئەمەس ،  بەلكى ئىنتايىن  جىددى  بولغان  ۋە كەيپىيات ۋە رىتىمنى  ھېس قىلدۇرىدۇ .
     يۇقىرقىلاردىن باشقا   ئۇ ھەرىكەتلىك ئىماگە  ئوبرازلىرىدىن  پايدىلىنىپ شېئىرلىرىنىڭ  ئىچكى رىتىمنىڭ جىددى ۋە تېز بولىشىنى ئىشقا ئاشۇرغان . مەسىلەن ئۇنىڭ ‹‹قايتىپ كەلمەيدىغانلىقڭنى  بىلىمەن ››دېگەن   شېئىردا ‹‹ئىچمدىن  توزىغان ››، ‹‹ئوق تەككەن قانات ››، ‹‹يىرتىلغان ئاسمان ››، ‹‹ھۆركۈپ قاچقان  قۇش››، ‹‹كۆيۈۋاتقان چۈش ››قاتارلىق ھەرىكەت ئارقىلىق ئىپادىلەنگەن ئىماگىلەر   ئارقىلىق ئازاب ،  غېرىبلىق ، تەشۋىش، ئامالسىزلىق  ئىچىدىكى كۈتىش  قاتارلىق جىددى  روھىي ھالەتلەرنى  ئىپادىلىگەن .  . بۇ شېئىردا ئىمگىلەرنىڭ ھەرىكىتى ئاجىز ئەمەس بەلكى ئىنتايىن كۈچلۈك بولغان .  مەسىلەن ‹‹يىرتىلغان ئاسمان ››يۇقىرى چەكتىن ھالقىغان   ھەرىكەت بولۇپ ، ئۇ ھەرىكەت ئادەمنىڭ  كەيپىياتىنى ناھايىتى جىددىلەشتۈرىۋىتىدۇ  . ئۇنىڭ ‹‹ھەممە تۇغۇلار يوللار ئۈستىگە››دېگەن شېئىرى بېشىدىن تارتىپ ئاخىرىگىچە پۈتۈنلەي  ئىماگىلەرنىڭ ھەرىكىتىدىن  تەركىپ تاپقان . بىز بۇ شېئىرنى  ئوقۇغان ۋاقتىمىزدا  خۇددى يىراق بىر يەرگە سەپەر قىلىپ كېتىپ بارغاندەك ھېسسىياتقا كېلىمىز . بۇ سەپەر جەريانىدا بىز گاھ  ئاچاللارنى   ، گاھ  كۆۋرۈكلەرنى  ، گاھى داۋانلارنى  ، گاھ ئېگىز چوقىلارنى  ، گاھ سىرلىق  جىلغىلارنى ،گاھ دەريالارنى بېسىپ ئۆتىمىز . شېئىردىكى ئىماگىلەرنىڭ ھەرىكىتى ئاستا ھەرىكەتتىن  قەدەممۇ  - قەدەم  تېز ھەرىكەتكە ئۆتكەن  . بۇنىڭ نەتىجىسىدە ھەرىكەتنىڭ يۆلىنىشى قىسقا مۇساپىدىن بارسا كەلمەس مۇساپىگە  . ھەرىكەت مۇھىتى تىنىچ مۇھىتتىن خەتەرلىك مۇھىتقا   ، ھەركەت شەكلى تۈز سىزىق  شەكلىدىن  ئەگىرى  سىزىقلىق  شەكىلگە يۈزلەنگەن   . ئىماگىلىرنىڭ  يۇقىرىقىدەك جىددى ھەركەت ئارقىلىق ئىپادىلىنىشى مەزكۇر شېئىرنى   ناھايىتى تېز ۋە جىددى بولغان ئىچكى رىتىمغا  ئىگە قىلغان .