ئابدۇمىجىت: ئەجداتلىرىمىزغا ئائىت ئەڭ قەدىمقى شېئىر پارچىسى

                                                       ئابدۇمىجىت مۇھەممەد

   ئەجداتلىرىمىزغا ئائىت بۈگۈنگىچە مەلۇم بولغان ئەڭ قەدىمقى يازما ئەدەبى پارچە خەنزۇچە مەنبەلەر ئارىسىدا ساقلىنىپ قالغان مىلادى 4-ئەسىرگە تەۋە تۆۋەندىكى بېيىتتۇر.

秀 支  替 戾 剛, 僕 谷 劬  秃 當
Xiù zhī  tì lì gāng  pú gǔ qú  tū dāng
Siu-k’i t’i-li-kang, puh-koh t’ü-tang
سۈكە تالىكاڭ، بوكۇكگى تۇتاڭ.

بۇ ئىبارە ھازىرغىچە نورغۇن قېتىم تەرجىمە قىلىنغان بولۇپ، ھەرخىل شەكىلدە ئىزاھلاشقا تىرىشچانلىق كۆرسىتىلگەن. دەسلەپكى قەدەمدە «قوشۇننى ئەۋەتىڭ، بوكۇكنى تۇتۇڭ!» ياكى «قوشۇننى ئەۋەتىپ، بوكۇكنى تېپىپ كەل!» شەكلىدە تەرجىمە قىلىنغان. قەدىمقى خەنزۇ يېزىقى بىلەن يېزىلغان ۋە خەنزۇچە مەنبەلەردىكى ھۇنلارغا ئائىت بولغان بۇ بېيىت بۈگۈن پەقەت ھازىرقى زامان ئۇيغۇرتىلى بىلەن چۈشەندۈرۈلمەكتىدۇر(پېتىر زېمىن 1991: 13، پەرىقلىق تەرجىمىلىرى ئۈچۈن مەھمەت ئۆلمەزنىڭ 1994-يىلىدىكى يازمىسىغا قاراڭ). يەنى ئەسەردىكى تۆت ئاساسلىق كەلىمە «سۈ» ياكى «سۈي-» كەلىمىسى  ھازىرقى زامان ئۇيغۇرتىلىدىكى كىرمە سۆز «سۈيلەش» بىلەن تومۇرداش بولسا، «تېلى/ تالې-» سۆزى «تالا» كەلىمىسىگە، «بوكۇكگى» كەلىمسى «بوكۇك(خاس ئىسىم)+نى» كەلىمىسىگە، «تۇتاڭ» سۆزى بولسا «تۇتماق» پېئىلىنىڭ بۇيرۇق شەكلى «تۇت+ۇ+ڭ»غا ئۇيغۇن كېلىدۇ. يۇقارقى بېيىت ئومۇمى جەھەتتىن تۈركىي تىللارغا تەۋە ئەڭ قەدىمقى شېئىرى ئۆرنەك سۈپىتىدە قوبۇل قىلىنىدىغان بولسىمۇ، بىراق مەزكۇر بېيىتنىڭ يېنسەي بويلىرىدا خاتىرىگە ئىلىنغان قەدىمقى تۈركىي تىللارغا ئائىت ئىكەنلىكى ھەققىدىمۇ خېلى كۆپ تارتىشمىلار مەۋجۇت.(ئا.ۋوۋېن 2002-يىلىدىكى يازمىسىغا قاراڭ).
ئەمدى، بۈگۈنكى شېئىرىيەت نەزەرىيىلىرى ئاساسىدا مەزكۇر قوشاققا نەزەر سالساق شۇنى بايقايمىزكى، بۇ شېئىرى پارچە ئەمىلىيەتتە بىر پارچە بېيت شەكلىدە بولۇپ، بۇ خىل شەكىل ئۇيغۇر خەلق قوشاقلىرىنىڭ قەدىم نادىر ئۆلگىلىرىدىن بىرىدۇر. بېيىتنىڭ ھەر بىر مىسىراسى 5 بوغۇمدىن ھاسىل بولغان بولۇپ، ھەربىر مىسىرا ئاخىرىدىكى «ڭ» تاۋۇشىدىن ھاسىل بولغان قاپىيە، ئەسەرنىڭ مۇكەممەل بوغۇم قۇرۇلىشىغا ماسلاشقان ھالدا ئۆزگىچە بىر شېئىرىي تۈسنى ياراتقان. ئۇنىڭ ئۈستىدىكى بىرىنچى مىسىرادىكى سۆزلەر ئاخىرىدا كەلگەن «ئى» تاۋۇشى بىلەن، ئىككىنچى مىسىرادىكى سۆزلەرنىڭ ئاخىرقى تاۋۇشىدا كەلگەن «ئۇ» تاۋۇشى بىزگە خەنزۇچە تەرجىمە قىلىنىشدىن بۇرۇنقى ئەسلى شېئىردا بار بولغان ئېچ قاپىيەدىن ئۇچۇر بېرىدۇ. ئەگەر بىز بۇ قوشاقنى بىر قەدەم ئىلگىرلىگەن ھالدا «تۈركىي تىللار دىۋانى»دېكى
كەلدى ماڭا تات،
دېدىم ئاڭا يات.
...............
كەبى مىسىرالارغا سىلىشتۇرساق كۆز ئالدىمىزدا تېپىك بىر قوشاق ئۆلگىسى نامايەن بولىدۇ. ياكى بىز بۇ بېيىتنى يەنە؛
ئاسماندىكى ئاي،
زېمىندىكى لاي.
چېدىمايسەن ماڭا،
ۋاي ، ۋاي ، ۋاي.
كەبى قوشاقلارنىڭ دەسلەپكى ئىككى مىسىراسىغا ئوخشىتىپ تۇرۇپ، بۇ بېيىتنى مەلۇم بىر قوياشنىڭ دەسلەپكى بۆلەكلىرى بولىشى مۆمكىن دەپ پەرەز قىلساق، ئۇ ھالدا ئوخشاش بېيىتلىق، قاپىيە ياكى بوغۇم تۈزلىشىگە ئىگە تېخىمۇ چوڭ ھەجىملىك ئەسەرلەردىن ئۇچۇر بىرىدۇ ئەلۋەتتە.

پايدىلىنىش مەنبەسى:
1.        مەخمەت ئۆلمەز: «ئورخون ئۇيغۇر خانلىغى دەۋرى موڭغۇلىيەدىكى قەدىمقى تۈرك يازما يادىكارلىقلىرى»(مەتىن، تەرجىمە ۋە لۇغەت)، بىلگە سۇ نەشرىياتى، 2015-ئەنقەرە
2.        پېتېر زىمې: «تۇرپان ۋە دۇنخۇاڭدىن تېپىلغان ئۇيغۇرچە ۋەسىقىلەر»، تۈركولوگىيە تەتقىقاتى، بوداپېشت، 1991
3.        ئالېكساندىر ۋوۋىن: «ھۇنلار يېنسەي تىلىدا سۆزلىگەنمۇ؟»، «مەركىزى ئاسىيا تەتقىقاتى ژۇرنىلى»،2000، 44، 87-104.