ئابدۇسالام ساۋۇت: ئانالىز پىسخولوگىيەىنىڭ تۈپ قىياسلىرى

ئانالىز پىسخولوگىيىسىنىڭ تۈپ قىياسلىرى

كارىل گوستاف يوڭ（شىۋېتسارىيە)

（ئابدۇسالام ساۋۇت تەرجىمىسى）

قەدىمكى رىم ۋە ئوتتۇرا ئەسىرىدە كىشىلەر ئومۇميۈزلۈك ھالدا روھنىڭ بىر گەۋدىلەشكەنلىكىگە ئىشىنىدۇ.ئىنسانلار بارلىققا كەلگەندىن بۇيان  شۇنداق بىر خىل ئېتىقادنى ساقلاپ كەلمەكتە.19-ئەسىرنىڭ50-يىللىرىغا كەلگەندە بۇ خىل ئېتىقاد كىشلەر تەرىپىدىن ئاستا-ئاستا ئۇنتۇلۇپ كېتىلگەن.شۇنىڭدىن كېيىن «روھ بولمىغان پىسخىكا ئىلمى »شەكىللەنگەن.
پەن-تېخنىكا ماتېرىيالىزىمىنىڭ تەسىرى ئاستىدا،بارلىق ئەمەلىي مەسىلىلەرنى ئىنكار قىلىش گۇمانلىنىشقا ئۇچۇردى:شۇنىڭدىن ئېتىبارەن،بۇ نەرسىلەر كىشلەر تەرىپىدىن مەكتەپتە ئوقۇش بىلەن ئوخشاش دەپ قارالغانلىقتىن ،ھەتتا كىشلەرنىڭ مەسخرە ئوبىكتىغا ئايلاندى.كۈللى مەۋجۇدات ھەرقانداق قابىلىيەت سېزىملىرىنى فىزىكىنىڭ سەۋەبىدىن سۈرۈشتۈرۈپ چىقتى.ھەممىسى «پەن-تېخنىكا»نىڭ مەھسۇلى دەپ قارىلىشى ناتايىن،ھەممىسى راسىت دەپ ئېتراپ قىلىنشىمۇ ناتايىن.بۇ خىل دۇنيا قاراشنىڭ تېزىلا ئۆزگۈرۈشى ،پەلسەپە ماتىرىيالىزىمىنىڭ باشلانغانلىقىدىن،بۇنىڭدىن ئىلگىرى بۇ توغۇرلۇق ناھايىتى ئۇزاق ۋاقىت كېڭىشىش ئېلىپ بېرىلغان.دىنىي ئىسلاھات ئېلىپ كەلگەن روھىي پاراكەندىچىلىك ئوتتۇرا ئەسىرنىڭ مەھشەر كۈنىنى جاكارلىدى.شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا گوت دەۋرىگە نىسپەتەن قىزغىنىلىق بىلەن يوقىرى ئۆرلەش ئاخىرلاشتى.ئۇنىڭ يەر يۈزىدىكى ئەركىنلىكى ۋە دۇنياغا بولغان تار كۆز قاراشلىرى يوقالدى.شۇنىڭدىن كېيىن ياۋرۇپالىقلارنىڭ يىراققا نەزەر تاشلاش يولى ئۈزۈلۈپ قالدى
ئاڭ يەنە يەنە يۇقىرىغا قاراپ تەرەققى قىلىدى ۋە بىپايان نەزەر دائىرگە قاراپ يۈزلەندى.يەر يۈزدىمۇ شۇنداق،پەلسەپەدىمۇ شۇنىڭغا ئوخشاش.بۇ بولسا ئۇلۇغ بولغان،ئايرۇپىلان بىلەن ئۇچىدىغان دەۋىر.تەجىرىبە-ساۋاقلارنىڭ بايقىلىشى ئارقىلىق كىشلەرنىڭ روھىي جەھەتتىكى نەزەر دائىرسىنى ئاچىدىغان ،كېڭەيتىدىغان دەۋىر،روھ سۇبىستانيەۋىيلىكىنى ھازىرلىغان دەۋىر.بۇ خىل ئىشەنچ بارغانسېرى چۈشكۈنلەشكەچكە يالغۇز ماددا سۇبىستانسىيەۋىيلىكىنى،ئۇشتۇمتۇتلۇقىنى ھازىرلىغان ئېتىقاد،ئاخىرغا قەدەر ئۇياقتىن-بوياققا تەخمىنەن 400 يىلدەك ۋاقىت ياۋرۇپا ئىدىيە دۇنياسى ۋە ئىلىم-پەن دۇنياسىنىڭ چوڭ سودىگىرى ئاخىرى ئادەمنىڭ روھىي پۈتۈنلەي ماددا ۋە ماددىنىڭ سەۋەبىگە تايىنىدۇ ،دەپ قارىدى.
پەلسەپە ۋە تەبئىەت ئىلمى ئېلىپ كەلگەن كەسكىن بۇرۇلۇش شۈبىھسىزكى،ئادالەتسىزلىكتۇر.ئەمەلىيەتتە ،باشتىن-ئاخىر ناھايىتى ئەقىللىق بولغان پەلسەپە ۋە پەن-تېخنىكا ئالىملىرى ساقلاپ قالغان يەر ئېتىراپ قىلىندى.شۇنىڭغا ئوخشاش ئېراتسىونالنىڭ ئىدىيسىدىكى بۇرۇلۇش ئۇلارغا يېتەرلىك پەرق ئېتىش قابىليىتى ۋە تەپەككۇر چوڭقۇرلۇقى،جۈمىلدىن بەزى ئادەملەر ھەتتا بۇنى بىر تەرەپ قىلىشقا قارشى تۇردى.ھالبۇكى ئوخشاش يۈزلىنىش مۇكەممەل بولمىغان ئەقىلىي چۈشكۈنلۈك.ئۇنۋېرسال ماددىي دۇنيانىڭ دولقۇنى.ئۇلار گەرچە بۇلارنىڭ كەينىدىن ئەگەشمىسىمۇ بىراق زەئىپ ھالدا قارشلىق كۆرسەتتى.ئادەم يوق بولسا يىغلىش دەپ ھېسابلاش شۇ خىلدىكى ئىدىيەنىڭ جىددى بۇرۇلۇشى بولسا ئەقىلنىڭ توللۇق رېفلېكسىيەگە سەۋەب بولدى.شۇ سەۋەبتىن قىلچە مۇكەممەل بولمىغان ئوينىڭ ئۆتكۈر ئىسپاتلىغۇچىسى روھىي ئىنكارچىسى ھەمدە ماددىي ھالىتى مەۋجۇت.بۈگۈن ھەر قانداق بىر ئەقىللىق ئادەم ئۆز كۆز قارشىنى مۇقۇملاشتۇرىدۇ.روھ ۋە ماددىدىن ئىبارەت ئىككى خىل ئۇقۇمنىڭ ساپ ھالەتتە مەۋجۇت بولىدىغانلىقىنى بىشارەتلىدى.ئۇلارنىڭ ۋەكىلىك قىلدىغىنى مەلۇم خىلدىكى نامەلۇم ئۇچۇرنىڭ ۋە ھازىرغا قەدەر تەكشۈرۈپ بىر تەرەپ قىلىنغان نەرسىلەر.بۇ خىلدىكى نەرسىلەر ساقلانغان،بۇنى كىشلەر قوبۇل قىلامدۇ-قىلمامدۇ پۈتۈنلەي شەخىسنىڭ خارەكتېرىگە بېقىنىدۇ ۋە دەۋىر روھىي ئۈچۈن كېڭەيتىلىدۇ.ئەقىل ئەستايدىللىق بىلەن تەپەككۇر قىلالايدىغان ۋە تەكشۈرەلەيدىغان نەرسىلەر يوق بولۇپ،روھ بولسا بىر خىل مۇرەككەپ بولغان بىئو-خېمىيە ھادىسىسى.ھەتتا ئەڭ ئاخىرىدا بولسا پەقەتلا بىر ئېلىكتۇرۇنلۇق  ئويۇنچۇق دەپ،قارالدى.يەنە بىر تەرەپتىن،يەنە ئەقىلنىڭ تەپەككۇر قىلالايدىغان ۋە تەكشۈرۈپ چىقىشقا بولىدىغان نەرسە يوق بولۇپ بۇ خىل مۆلچەرلىگىلى بولمايدىغان ئېلىكتورۇنلۇق ئويۇننى تۇرالغۇ جاي ئىچىدىكى روھىي تۇرمۇشنىڭ ئىپادىسى دەپ قارىساق بولىدۇ.
روھ مىتافىزىكىسى 19-ئەسىردە ماددا مېتافىزكىسنىڭ ئورنىنى ئىگەللىدى.بۇ ئەمەلىيەتتە ئاقلانىلىك بىلەن قارىغاندا ،ساپلىق بولسا سېھرىگەرلىك ئويۇنى،ئەمما پىسخىكا ئىلمىنىڭ نوقتىنەزىرى  بويىچە ئېيىتقاندا ،يەنە ئادەمنىڭ دۇنيا قارشىىدىكى ئەزەلدىن كۆرۈلۈپ باقمىغان ئۆزگۈرۈش بۇ دۇنيانى دىندىن خالىي بولغان دۇنياغا ئۆزگەرتتى.
تەجىرىبىنىڭ دائىرسى كىشلەرنىڭ مەقسىتى توغىرسىدىكى مۇنازىرىدە شۇنداقلا  مۇدىئاسى ۋە نىشانىدا چەكلەندى.ھەتتا ئىنساننىڭ تەقسىماتىدا چەكلەندى.پۈتكۈل كۆرگىلى بولمايدىغان ئىچكى دۇنيا كۆرگىلى بولىدىغان سىرتقى دۇنيا بولغاندەك ،بەلكى ئاتالمىش ئەمەلىيەتتە كۆتۈرۈلگەن باھادىن سىرىت باشقا قىممەت ئەسلا ساقلانمىغان.ئاز دېگەندىمۇ كالىسى ئاددىي ئادەملەرگە قارىغاندا ئىشلارنىڭ مۇشۇنداق ئىكەنلىكى ئىپادىلنىپ تۇرىدۇ.
ھەقىقەتەن بىز بۇ خىل ئېراتسۇنالىزىمنىڭ قارشىنى ئۆزگەرتىپ پەلسەپە مەسىلىلىرنىڭ ئورنىغا قويۇپ يۈزلىنىش بىھاجەت.بىزنىڭ بۇنداق قىلىشمىزنىڭ قىلچە زۆرۈريىتى يوق.ئەگەر بىز روھى ھالەت ۋە پىسخىكىلىق ھالەتتىكى ئىچكى ئاجراتما پائالىيەتتە چىڭ تۇرساق،بىز چوقۇم ئوخشاش دەۋىردىكى كىشلەرنىڭ قوللىشى ۋە ھۆرمىتىگە ئېرىشىمىز.
ئەگەر بىز قوياش ئېنىرگىيسىنىڭ پارچىلنىشىنى ئىجادىيەتنىڭ دۇنياغا تارلىشىنى مەقسەت قىلغان دېسەك،دۇنيا روھىنىڭ نۇرلىنىشىنى ئەقلى ساغلام ئەمەس دەپ قارشىمىز مۇمكىن.بىراق بۇ ئىككى خىل  كۆز قاراش ئوخشاش بولغان لوگىكىغا ،مىتافىزىكىغا ئىگە بولۇپ،ئوخشاشلا ئۆز بېشىمچىلىقتىن ئىبارەت.يەنە بىر ئوخشاشلىقى بولسا سىموۋوللۇقى.بىلىش نەزەرىيىسىدىن قارىغاندا،ھايۋانلار ئىنسانلارنىڭ مەنبەسى ياكى ئىنسانلار ھايۋانلارنىڭ مەنبەسى بولۇشىدىن قەتىئنەزەر،ھەممىسىنى ئوخشاشلا قوبۇل قىلىشقا بولىدۇ.بىراق ھەمىمىز بىلمىز،ئېدىگار كەمسىتىلىشكە يول قويمىغانلىقىدىن دەۋىر روھىدىن يۈز ئۆرىدى.ئاخىرى ئىنىستىتوت تارىخىدا سەھنىدىن چۈشۈپ كېتىشتەك ئاقىۋەت كۆرۈلدى.
دەۋىر روھىي بولسا بىر خىل دىن ياكى مۇنداقچە ئېيىتقاندا بىر خىل ئېتىقاد.ئۇنىڭ ئەقىل بىلەن قىلچە مۇناسۋىتى يوق.ئەمما ئېنىقلانغان ھەرقانداق ھەقىقەتنى مۇھاكىمە قىلىشنىڭ مىزانى ،ھەم باشتى-ئاخىر ئومۇمىي ساۋاتقا ماس كېلىدۇ ،دەپ قارالدى.
دەۋىر روھى كىشلەر ئەقلىنىڭ دائىرسىگە كىرگۈزۈلۈشى ناتايىن.بۇنداق قىلىش بىر خىل بىر تەرەپلىمە كۆز قاراش،بىر خىل مۇرەككەپ غايىۋى ھالەتتىكى مايىللىق.ئۇ ھەممىنى بېسىپ چۈشىدىغان بىر خىل بىشارەت بېرىش كۈچى.ئۇلار ئۆزىنىڭ نازۇك قەلبى بىلەن  شۇلارنى ئويلاپ يېتەلمىگەنلىكى تۈپەيلىدىن جاھانىڭ رەپتارىغا كىرۋالىدۇ.ئوخشاش دەۋىرنىڭ ئادەملىرى ئوخشىمايدىغان ئىدىيە ۋە باشقا بىر خىل چارە ئۇسۇللارغا ئاساسلىنىدۇ.بۇ خىل ئۇسۇل بىر شەخىسكە نىسپەتەن ئېيىتقاندا، خەتەرلىك،ئامالسىزلىق،ھەتتا مۇتھەملىك،كېسەللىك ۋە ھۆرمەتسىزلىكتۇر.شۇ سەۋەبتىن جەمئىيەت ئۈچۈن  ھەرقانداق ئىشقا يول قويماسلىق،بۇ خىلدىكى دۆت كىشلەر بولسا جەمئىيەتكە كەڭ تارقالغان.بىز ئىلگىرى دۇنيادىكى ھەممە مەۋجۇداتنىڭ مەنبەسى تەڭرىنىڭ ئىرادىسى بويىچە يارىتىلغان دىگەن كۆز قاراشتا قىلچە شەك-شۈبىھە يوق دەپ ئويلىغانغا ئوخشاش،19 -ئەسىردە كىشلەر گۇمانلىنىشقا بولمايدىغان ئوخشاش ھەقىقەتنى بايقىغان.بارلىق شەيئى ماددىنىڭ سەۋەبىدىن بارلىققا كەلگەن.بۈگۈنكى روھ بولسا تەننىڭ مۇجەسسىمى.ئەكىسچە ماددا خېمىيلىك رئىاكىسىيە ئارقىلىق روھنى ھاسىل قىلىدۇ.بۇ خىل دۇنيا قاراشنىڭ ئالماشتۇرۇلۇشى ،ئەگەر دەۋىر روھىنىڭ ماس كەلمەسلىكى بىلەن گۇمانلىنىشقا ئۇچۇرمىغان بولسا،كۈلكىگە قالغان بولاتتى.بۇ كەڭ تارقالغان ئىدىيە ئۇسۇلى بولغاچقا ،ئالىجاناب،ئەقىلگە مۇۋاپىق،پەن-تېخنىكىلىق ۋە نورمال بولغان ئىدىيە ئۇسۇلى.شۇڭلاشقا روھ جەزمەن ماددىنىڭ ھاسىلاتى دەپ قارىلىدۇ.بىز روھ دىگەن چېغىمىزدا پىسخىكىنى كۆزدە تۇتۋاتقان بولىمىز،ماددا دېمەيمىز بەلكى مېڭە دەيمىز.ھورمون ،ئىقتىدار ،ھەيدەش كۈچى قاتارلىقلارنىڭ يىغىندىسى ئوخشاش،روھنىڭ يول قويۇشى ۋە روھ ھازىرلىغان سۇبىتسانتىكىلىقى بۇ دەۋىر روھى بىلەن سوقۇلۇشتىن خالاس بولدى.شۇڭا جەزمەنلىك بولسا بىر خىل ساختا تەلىمات.
بىز ئاتا-ئانىمىز تەرەپتىن قىياسەن روھنى ھازىرلاپ،قىياس قىلغۇچىلارغا ئايلانغان،قىياسەن روھ بولسا بىر خىل ئەمەلىي گەۋدە،مۇققەدەسلىكنى ھازىرلىغان خۇسۇسىيەت،شۇڭا ئۇ ئۆلمەيدۇ.قىياسەن روھتا بىر خىل ئۆزىگە خاس كۈچ بار.بۇ خىل كۈچ تەنگە يۆلەك بولۇپ،ھاياتىنى قامداش،كېسەل داۋالاش بىلەن بىللە روھقا كاپالەتلىك قىلىپ،بەدەنگە تايانماي تۇرمۇش كەچۈرىدۇ:قىياسەن مەۋجۇدىيەت بىر خىل روھ ۋە ئۆز-ئارا باغلىنىشلىق بولغان شەكىلسىز روھىي ھالەت.مۆلچەرلىنىشچە،بىزنىڭ تەسراتىمىزنىڭ دائىرسى ئىچىدە بىر خىل تاشقى  روھىي دۇنيا مەۋجۇت.روھ ئارقىلىق مەزكۇر دۇنياغا ئېرىشىش بارلىق مەنىۋى ئەمگەك بىلىملىرنىڭ ،شۇنداقلا مەنبەدىن چېكىنىشى مۇمكىن بولمايدىغان بۇ دۇنيانىڭ ئىختىراسى.شۇڭلاشقا بىز بايقىغان بۇ قىياسلارنىڭ ھەممىسى بىر خىل ئەقلى يېتىشسىزلىكنىڭ دەلىلى دەپ پەرەز قىلىنماقتا.ئەمما ئادەتتىكى ئاڭ-سەۋىيەگە ئىگە كىشلەر بۇنى بۈگۈنگىچە  پەقەتلا بايقىيالماي قالغان.ئەگەر ماددا روھنى ھاسىل قىلسا،ئىنسانلارنىڭ مەنبەسى ئادەمسىمان مايمۇن بولسا ،ئۇ ھالدا كانىتنىڭ »ساپ ئەقىلنىڭ تەنقىد قىلنىشى»ئاچارچىلىقنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. ئارزۇ ۋە ئىمتىيازنىڭ ماسلىشىش رولى بىر خىل پەرەز بولۇشى مۇمكىن.شۇڭلاشقا بۇ قىياسلارمۇ بىر خىل پەرەز ۋە خىيالىي كۆرۈنۈشتۇر.بىز ئورۇنلۇق  سۇئاللارنى سوردۇق.بۇ خىل تەڭداشسىز ھوقوقنىڭ ئورۇنلۇق سەۋەبكارى كىم؟ئەجىبا ئۇ ياراتقۇچى ئىلاھمۇ؟بۇ قېتىم ئۇنىڭغا قىلچە ئىخلاسى يوقلارنىڭ ئەپتى-بەشىرسى ئاشكارلاندى.شۇڭا ئادەتتىكى ئۇقۇم شەكلىنى قوللىنىش بىلەن بىللە پەرەزىچىلەرنىڭ ھەممىسى بۇ ئىشنىڭ قىممىتىنى تونۇپ يەتتى.دەرۋەقە بىزنىڭ بۈگۈنكى بىلىش كەڭلىكىمىز ۋە دائىرىمىز بولسا تەرەققىياتنىڭ ماكسىموم قىممىتىگە ئۇلاشتى.بەخىتكە قارشى بولغىنى شۇكى ئۇ پەقەت بوشلۇقنىڭ ئۆلچەم چېكى بىلەن ۋاقىتنىڭ ئۆلچەم چېكى ئىچىدە تەرەققى قىلدى.ئۇنداق بولمايدىكەن بىز يەنىمۇ جانلىق بولغان تارىخ تۇيغۇسىنى ھازىرلىشىمىز كېرەك.ئەگەر بىزنىڭ ئېڭىمىز پەقەت بۈگۈن بىلەنلا چەكلىنىپ قالمسا ۋە تارىخنىڭ ئۈزۈلسىزلىكىنى ھازىرلىسا ،بىز ئەسلىمىنى گىرىتسىيە پەلسەپىسى بىلەن ئوخشاش بولغان ئۆزگىرىشىنى ساقلاپ،بۈگۈنگىچە قىلغان پەلسەپە ھەققىدىكى بارلىق پەرەزلىرىمىزدىن تېخىمۇ ئېھىتىيات قىلشىمىز كېرەك،ئەمما دەۋىر روھىي بىزنىڭ بۇنداق رېڧفلىكىسقا كىرشىمىزگە ئەسلا يول قويمايدۇ.دەۋىر روھىغا نىسپەتەن ئېيىتقاندا ، تارىخنىڭ كارامىتى بولسا ئۇ ئۆتكۈزۈلگەن پىراگماتىزىم مۇنازىرسىنىڭ ئامبىرى.ئەگەر بىز دېيەلىسەكلا ،بۇنى ھەتتا ئارىستوتىلمۇ بىلىدۇ.ئىشلار مۇشۇنداق،بىز ئۆز-ئۆزىمىزدىن سورشىمىز كېرەك.دەۋىر روھى قانداق قىلىپ بۇ خىل ئاجايىپ كۈچكە ئېرىشىشنىڭ سەۋەبى بولۇپ قالدى،بۇ خىل شەكىلسىزلىك بولسا ناھايىتى زۆرۈر بولغان بىر خىل پىسخىكىلىق ھالەت.بىر خىل چوڭقۇر يىلتىز تارتقان بىر تەرەپلىمە كۆز قاراش.بىز ئۇ ھەقتە ھەر قانداق ئەھۋال ئاستىدا مۇۋاپىق مۇلاھىزە ئېلىپ بېرىشىمىز لازىم،ئۇنداق بولمايدىكەن مۇرەككەپ بولغان بۇ پىسخىكىلىق مەسىلىنى تەكشۈرۈپ چىقالمايمىز.مەن ئالدىدا ئېيتىپ ئۆتتۈم،فىزىكا ئىلمىغا ئاساسلانغاندا بارلىق شەيئى بۇ خىل قارشى تۇرغىلى بولمايدىغان ئېقىمنى يېشىپ چىقىدۇ.400يىلدىن بويان ئاڭنىڭ تەكشى تەرەققى قىلشىغا ماس ھالدا بۇ خىل تەكشى كەلگۈسىگە نەزەر سېلىش ئوتتۇرا ئەسىرگە نىسپەتەن پەقەت ئاسمانغا نەزەر تاشلىغانچىلىك ئەكىس-تەسىرنى بىلگىلى بولىدۇ.بۇ بولسا بىر خىل ئىرق پەلسەپە ئىدىيسىنىڭ ئىپادىلنىشى،شۇڭلاشقا شەخىسنىڭ ئىدىيسى دەپ قارالماسلىقى كېرەك.ئاددىي ئادەملەرگە ئوخشاش بىز ئەڭ دەسلىپىدە ئۆزىمىزنىڭ خۇلقىنى پۈتۈنلەي ھىس قىلىپ بولالمايمىز، بىز پەقەت  ۋەقە يۈز بەرگەندىن كېيىن ھىس قىلمىز.بىز نېمە ئۈچۈن بىر خىل شەكىل ھەركىتىگە باشلامچىلىق قىلمىز،شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا ،بىز ئۆزىمىزنىڭ ھەر خىل ھەر ياڭزا ھەركىتىگە نىسپەتەن قانائەتلىنىش ھاسىل قىلمىز،مۇشۇ خىلدىكى بارلىق ئەقلى شەرھىلەشلەرنىڭ ھەممىسى يېتەرلىك ئەمەس.
ئەگەر بىزنىڭ ئېڭىمىز بۇ بىر دەۋىرنىڭ روھىي بولالىسا ،بىزنىڭ ئېرىشكەن شۇنچە كۆپ بىلىش ئېھىتىمالىقىمىز ماددىنىڭ تۈپ ئىزاھاتى،بارلىق شەئىيلەرگە تەڭ بولۇپ قالىدۇ.ئېھىتىمال بىز بىلمىز ،شۇ سەۋەبتىن بۈگۈنگە قەدەر بىزگە باشلامچى بولغان روھنىڭ نامىنى ئىزاھلايدىغان نەرسىلەر ناھايىتى كۆپ،ئىستەيدىغىنىمىز چاقماق تېزلىكىدە شۇ خىلدىكى توغرا بىلىشلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىپ ،ئۆزىمىزنىڭ خۇراپىي،بىر تەرەپلىمە قاراشلىرىمىز بىلەن قارىشلىشىشتىكى بىر خىل تەنقىدى پوزىتسىيەگە ئايلاندۇرشىمىز لازىم.
بىز ئېيتالايمىز:بىز ھازىر دەل يەنە بىر يۈزلىنىشتىمۇ پۈتۈنلەي ئوخشاش بولغان خاتالىقنى ئۆتكۈزگەن بولۇشىمىز مۇمكىن.بىز ئۆزىمىزنى شۇنداقلا باشقىلارنىمۇ ئالداپ :ماددىغا قاراش ئارقىلىق مېتافىزىكلىق روھ ۋە تېخىمۇ مەنانى بىلگىلى بولىدۇ.شۇڭلاشقا ماددىنىڭ سەۋەبىنى تېخىمۇ يوقىرى مۆلچەرلەيمىز،ئىشەنچ بىزنى تۇرمۇشقا نىسپەتەن تېخىمۇ توغرا بولغان شەرىھلەشلەر بىلەن تەمىن ئېتىدۇ.ئەمەلىيەتتە ئاخىرقى شەيئىگە نىسپەتەن ئېيىتقاندا،بىز ئەسلا ھېچنىمىنى بىلمەيمىز،پەقەت بىز بۇ نوقتىنى ئېتىراپ قىلساق ،ئاندىن ئادىل بولغان پوزىتسىيەگە ھەقىقىي قايتالايمىز.بۇ قەتئىي ئېتىراپ قىلىنمايدىغان پىسخىكىلىق ئەھۋال ۋە چوڭ مېڭىنىڭ تۈزۈلۈشى،ئۇخلاش ئىچكى ئاجراتما سېستىمىسى بىلەن پۈتۈن بەدەن ئوتتۇرسىدىكى زىچ مۇناسىۋەت.بىز ھىس قىلغان مەزمۇن ناھايىتى يوقىرى  سەۋىيەدە سەزگۈ ئەزا سېزىمىغا تايىندىغان شەيئى.بىز فىزئولوگىيەلىك ماھىيەتتىكى ئاشۇ ئۆزگەرمەس ئالاھىدىلىكنى ۋە روھىي ماھىيەتتىكى ئاشۇ خىل ئۆزگەرمەس ئالاھىدىلىكنى ئىنكار قىلالمايمىز.ئەمما بۇلار ئالىقاچان ئۆزىمىزمۇ ھىس قىلمىغان ئاساستا بىزنىڭ يىلكىمىزگە چوڭقۇر سىڭىپ كىردى.بىز تۇغما قابىليەتنىڭ كۈچىنى چوڭقۇر ھىس قىلدۇق.بۇ خىل كۈچنى كۈچەيىتكەن ياكى چەكلىگەن تەقدىردىمۇ ئەڭ مۇھىم بولغىنى يەنىلا ئۇنىڭ مەنىۋى مەزمۇنى.بىز چوقۇم ئېتراپ قىلشىمىز كېرەك.سەۋەبىنى،مەقسىتىنى ۋە مەنىسىنى ئېيىتقان تەقدىردىمۇ ئادەمنىڭ روھىي ھالىتى ئۆزى ئۇچراشقان دائىرە ئىچىدە.  ئەڭ ئاۋۋال بىز يەنىلا ماددىنىڭ،تەجىربىنىڭ ،ئۆرۈپ-ئادەتنىڭ،شەيئىنىڭ سەمىمىي تەسىرى.ئەڭ ئاخىردا ھەممىنى ئېتىراپ قىلغاندىن كېيىن بىز ئۆزىمىزگە سۇئال قويۇشىمىز كېرەك.:روھىي ھالەت بولسا ئىككىلەمچى خۇسۇسىيەتكە ئىگە نەرسە ئەمەس، ئۇ باشتىن ئاخىر ماددىنىڭ ئاساسىغا تاينامدۇ-تايانمامدۇ؟بىز ماددىنىڭ زوراۋانلىقىغا يۈزلەنگەندە پەقەت بىزنىڭ گۇمانلىنىش روھىمىز بىزنى بىر خىل تەنقىدى نەزەرگە يېتەكلىدى.ئادەمنىڭ روھىي ھاسىل قىلغان بۇ پەن-تېخنىكىلىق خۇلاسىنى تەكشۈرۈپ چىقتۇق.
بىز ئالىقاچان بۇ خىل قارشى تۇرۇش پىكرىنى ئىپادىلىدۇق:بۇ خىل كۆز قاراش روھىي ئىپادىنى تۆۋەنلىتىش ئۈچۈن ئېلىپ بېرىلغان بىر خىل ئىچكى ئاجراتما پائالىيىتى.ئادەمنىڭ ئىدىيسى چوڭ مېڭىنىڭ ئاجرالما ماددىسى دەپ قارالغان تۇرۇقلۇق ،بىز تەسىس قىلغان بارلىق پىسخىكا ئىلمىمۇ پەقەت بىر خىل روھىي بولمىغان تەلىمات.جەزمەن ئېتىراپ قىلشىمىز كېرەك،بۇ خىل نوقتىنەزەرنى كۆزدە تۇتۇپ ،روھىي ھالەت يالغۇز ساقلىنىپ تۇرالمايدۇ.ئۇ ئەسلىدىن ھېچنىمە ئەمەس،پەقەتلا ماددا جەريانىنىڭ ئىپادىلنىپ چىقىشى،بىز بۇ جەرياننىڭ سېزىم خۇسۇسىيتىنى ھازىرلىغانلىقىنى ئىنكار قىلمىغان تەقدىردىمۇ ،(ئۇ قايتۇرۇپ سىزدىن مۇنداق سورايدۇ:ئەگەر مۇشۇنداق بولمىسا،بىزنىڭ ھېچقاچان روھ ھەققىدە مۇنازىرە قىلىشىمىز مۇمكىن ئەمەس.ئەگەر پىكىر بولمىسا بىزنىڭ ھەممىنىڭ بارلىقىغا نىسپەتەن دەيدىغان گېپىمىز يوق) كۆز قاراش بولسا جانلىق تۇرمۇشنىڭ زۆرۈر بولغان شەرتى.يەنە شۇنداق ئېيتالايمىزكى،ئۇ يەنە جانلىق بىر تەن دەپ قارىلىدۇ.بۇ ئوخشاشلا ھازىرىقى دەۋىردىكى بارلىق«روھسىز پىسخىكا ئىلمى»ئەمەلىيەتتە ھەممىنىڭ ئاڭ-پىسخىكا ئىلمى ئىكەنلىكىنى بەلگىلەيدۇ.ئۇلارغا نىسپەتەن ئېيىتقاندا ئاڭسىز مەنىۋى تۇرمۇش ئەسلا مەۋجۇت ئەمەس.
ئەمەلىيەتتە بىر خىل پىسخىكىلىق ھالەتنىڭ ھەر خىل تۈرلىرى بولىدۇ.بۇ راستىنلا غەيرى بىر ئىش.ماتىماتىكا،گئولوگىيە،زولوگىيە،بوتانىكا پەقەت بىر خىل،پىسخولوگىيە بولسا ھەر خىل،شۇ سەۋەبتىن ئامېركىدىكى بىر ئالىي مەكىتەپ1930»يىلدىكى پىسخولوگىيە ئىلمى»دەپ نام بېرىلگەن كىتاب قايتا -قايتا نەشىر قىلىندى.مەن ئىشىنىمەن پىسخولوگىيەنىڭ پەلسەپەگە ئوخشاشلا تۈرلىرى كۆپ.چۈنكى پەلسەپە پەقەت بىر تۈر بىلەنلا چەكلىنىپ قالماستىن ئۇنىڭ يەنە نۇرغۇن تۈرلىرى بار.مەن پەلسەپە بىلەن پىسخولوگىيەنى تىلغا ئالدىم.چۈنكى بۇ ئىككى پەن ئارسىدىكى ئاساسى ئىدىيەدە ئۆز-ئارا چېتىشلىق بولغان،ئايرىۋەتكىلى بولمايدىغان مۇناسۋەت ساقلانغان.پىسخولوگىيە پىسخىكىنى تەتقىقات ئوبىيكىتى قىلىدۇ،پەلسەپە بولسا دۇنيانى پىسخىكا ئوبىيكىتى قىلىدۇ.ھازىرغىچە پىسخولوگىيە يەنىلا ئۈزلۈكسىز ھالدا پەلسەپىنىڭ ئالاھىدە بولغان تارمىقى بولۇپ ھېسابلىنىپ كېلىۋاتىدۇ.
ھازىر بىز نېچشىنى بۇرۇنلا پەرەز قىلىپ بولغان ئەھۋالغا يۈزلىنىمىز،پىسخولوگىيە ئۆزىنىڭ نامى بىلەن پەيدا بولىدۇ.ھەتتا ھەممىلا يەردە پەلسەپەنى يۈتۋالىدىغانلىقىدىن بىشارەت بېرىۋاتىدۇ.بۇ ئىككى پەننىڭ ئۆزىگە خاس بولغان  ئورتاق ئالاھىدىلىكى بولسا:ئىككىلىسى بىر خىل ئاڭ فورماتسىيەسى بولۇش سۈپىتى بىلەن دۇنيادىكى بارلىق شەيئىلەر ھەققىدە تەلتۆكۈس تەجىرىبە-ساۋاققا ئېرىشۋالمايدۇ.ئەكىسچە بىز شۇلاردىن پايدىلىنىپ تەجىرىبە-ساۋاقلارنىڭ تەكشۈرۈلۈشى ئارقىلىق يېتەرلىك بولغان چۈشەنچىگە ئېرىشەلەيمىز.شۇڭلاشقا بۇ ئىككى پەننىڭ تەتقىقات دائىرسىنىڭ ھەممىسى تەسەۋۋۇر قىلىشقا ۋە پەرەز قىلشقا ئىلھاملاندۇرىدۇ.بۇنىڭ ئۈنۈمى كۆپ خىل،ئوخشاش بولمىغان قاراش شەكىلىنىدۇ. بارلىق كۆز قاراشلارنى سىغدۇرۇشىمىز ئۈچۈن بىز ناھايىتى نۇرغۇن كىتابلارنىڭ قول يازما نۇسخىلىرىغا مۇھتاج.بۇ ئىككى پەننىڭ ھەر ئىككىسى بىر-بىرىدىن ئايرىلالمايدۇ.ھەرقانداق بىر تەرەپ يەنە بىر تەرەپ ئۈچۈن ئېيىتىلمىغان.بۇلار بىزنى ئاددىي ھەپتا ئاڭسىز سوبىكتىپ پەرەز بىلەن تەمىنلەيدۇ.بىز ئالدىدا ئېيتىپ ئۆتكەن،ماددا بارلىق شەيئىلەرنىڭ مەنبەسى بولۇش سۈپىتى بىلەن ھازىرقى دەۋىردىكى بىر خىل ئېتىقادقا ئايىنىپ،«پىسخىكسىزلانغان پىسخىكا ئىلمى»دىن ئىبارەت بىر كەسىپنىڭ مەيدانغا كېلىشىگە سەۋەبچى بولۇش بىلەن بىللە پىسخىكا بىنورمال ھادىسە ئەمەس  ھەم ئۇ بئو-خېمىيە جەريانىنىڭ ھاسىلاتى ئەمەس دىگەن قاراشنىڭ كېلىپ چىقىشىغا سەۋەبچى بولدى.بۇ خىل كۆز قاراش بويىچە قارىغاندا ھازىرىقى زامان ئىلىم-پېنى پىسخولوگىيەنىڭ  يەنە بىر تۈرى بولۇشى ناتايىن.بۈگۈن ھەممە ئادەم خەۋپ-خەتەرگە قارىماي ،قىياسەن روھقا ئىنتىلىپ تەنگە بېرىلمەسلىك بىلەن بىر ۋاقىتتا ،پىسخولوگىيە پېنى ئۈچۈن ئاساس سالماقىتا.ئەركىن روھنىڭ ئۆزى ئاڭ.ئۆز تەقدىرىنى ئۆزى بەلگۈلگۈچى.روھ سېستىملاشقان دۇنيانىڭ ئېڭى،شەخىسنىڭ ئۆزگىچە خارەكتېرى بولسا مەۋجۇدىيەتنىڭ بولمىسا زادىلا بولمايدىغان ھەل قىلغۇچ ئامىلى.شۇنىڭغا ئوخشاش ئىدىيەنى ھازىرغا نىسپەتەن كەڭ تارقالغان دەپ ئېيتىشقا بولىدۇ.بۇ يەردە دېيىش توغرا كەلسە -1914،يىلى مەن لوندون پاتافوتى ئىنىستىتوتىدىكى ئارستوتىل ئىلمي جەمئىيىتىگە بېرىپ قەلىبشۇناسلىق ۋە ئەنگىلىيە پىسخولوگىيە ئىلمي جەمئىيىتى بىرلىشىپ ئۇيۇشتۇرغان بىر يىغىنغا قاتناشتىم.بۇ قېتىملىق يىغىندا مۇھاكىمە قىلىنغان بىر كەسپىي مەسىلە بولسا «يەككىلىكنىڭ روھىي تەڭرى بىلەن بىردەك تۇرۇقلۇق نېمىشقا چەتكە قېقىلىشقا ئۇچىرايدۇ«.ئەنگىليەدىكى بەزى كىشلەر بۇ مەسىلىلەرگە نىسپەتەن ئۆز گۇمانلىرىنى ئىپادىلىدى.ئىخلاسمەن كىشلەر ئۇنىڭ سۆزىگە ئىشەندى.نەتجىدە بۇ مەسىلىلەرنى چۈشەنگۈچى زىيالىلار قەھىرىمان سانالدى.بۇلارنى نەق مەيداندا ئاڭلاپ تۇرغان  تىڭغۇغۇچىلار ئارسىدا ئېھىتىمال پەقەت مەنلا -13 ئەسىرنىڭ خۇسۇسىيىتىنى ئاڭلىغان بۇ مۇنازىرنى ھەيرانلىق بىلەن ئاڭلىغاندىمەن.بۇ بىر قاتار ئىسپاتلاردىن چۈشەندۈرۈشكە بولىدۇكى قەلىب مۇستەقىلىق(ئۇنى مەۋجۇت دەپ قاراشقا بولىدۇ،ئەلۋەتتە)كۆز قارشى ياۋرۇپادىكى ھەرقانداق جاينىڭ ھەممىسىدە ساقلانغان.ھەمدە ئوتتۇرا ئەسىردىن قالغان مودىلغا ئايلانغان.
ئەگەر مۇشۇ نوقتىنى ئەستە ساقلىساق،بىز بەلكىم جۈرئەتلىك بولۇپ،روھ بولغان پىسخىكا ئىلمىنى قۇرۇپ چىقىش ئېھىتىمالىقى بار-يوقلىقىنى مۇلاھىزە قىلىپ،بىر خىل ئەڭ ئاخىردا قۇرۇلغان،ئۆز-ئۆزىگە خۇجا بولغان روھىي ھالەت پىرىنسىپىدىكى پىسخىكا نەزەريىسىنى قۇرۇپ چىقىشقا ماس كەلمىگەن خىزمەت دەۋرىگە نىسپەتەن بىزنىڭ ھودۇقۇشىمىز ھاجەتسىز.چۈنكى قىياسەن روھ بىلەن ئوخشىمايدىغان ماددا ھەققىدىكى پەرەز تېخىمۇ خىيالى.ئەمەلىيەتتە بىز روھنىڭ قانداق قىلىپ ماددىدىن شەكىلەنگەنلىكىنى بىلمىسەكمۇ روھنىڭ ماددا ئاساسىدا شەكىلەنگەنلىكىنى ئىنكار قىلالمايمىز.بىز بىرەر قېتىم بولسىمۇ خالىغانچە سىناپ كۆرەلمەيمىز.بەلكى باشقا بىر خىل ئۇسۇل ئارقىلىق بىزنىڭ قىياسىمىز شەكىلەنگەن.ئادەمنىڭ پىسخىكا دۇنياسىدىكى  مەنبەدىن بىر خىل روھىي پىرىنسىپنى  تەسەۋۇر قىلساقمۇ ،بۇ خىل روھىي پىرىنسىپمۇ ماددىغا ئوخشاش بىزنىڭ بىلىش ئىقتىدارىمىزنى قوبۇل قىلالمايدۇ. بۇ جەزمەن ھازىرقى زامان پىسخولوگىيەسى ئەمەس چۈنكى  ئۇ ھازىرقى زامان پىسخولوگىيەسىگە ئايلىنىش ئۈچۈن بۇ خىل ئېھىتىمالىقنى ئىنكار قىلىش كېرەك.شۇڭلاشقا ياخشى ياكى  ناچار بولسۇن بىز يەنىلا  ئاتا-ئانىمىزنىڭ تەلىم-تەربىيەسىگە قايتىشىمىز كېرەك.چۈنكى ئۇلار دەل مۇشۇ خىل قىياسنى چىقارغان.ئەينى دەۋىردىكى قاراش بولسا روھىي ماھىيەت بولسا تەننىڭ جېنى،ھاياتلىقنىڭ تىنىقى ياكى بىر خىل ھاياتى كۈچى.بۇ خىل ھاياتىي كۈچ سېزىلىپ ،ھامىلدارلىق مەزگىلىدىن كېيىن تۇغۇلغان ھامان بوشلۇق ۋە تەننىڭ شەكلىنى ھازىرلايدۇ.ئادەمنىڭ نەپسى توختىغاندىن كېيىن  يەنە بىر قېتىم ئۆلۈم يولىغا مېىڭۋاتقان تەندىن ئايرىلىدۇ.روھ ئەزەلدىن  بۇ خىل يېپىشچانلىق يوق بولغان ئاساستا مەۋجۇت بولۇپ تۇرىدۇ.چۈنكى  ئۇ تەننىڭ شەكلىگە ئېرىشىشتىن بۇرۇن ۋە كېيىن ساقلىنىدۇ.شۇڭلاشقا ئۇنىڭ ۋاقىت خۇسۇسىيىتى يوق دەپ قارىلىدۇ.شۇ سەۋەبتىن ئۇ ئۇزۇن ساقلىنىدۇ.ھازىرقى زامان پىسخولوگىيە نوقتىنەزىرى پەقەتلا بىر خىل خىيالدىن ئىبارەت.بىراق بىز بۇ خىل خىيالغا بېرىلىپ كېتىشنى پىلانلىمىغان تۇرۇقلۇق ھازىرقى زاماندىكى ھەر خىل مىتافىزىكا ،جەريانى ئۇزۇن بولغان بۇ خىلدىكى ئىشنىڭ نوقتئىنەزىرىنى بىر تەرەپلىمە كۆز قاراشلىرىمىز بويىچە كۆزەتكەندە ئۇ خىل تەجىرىبە -ساۋاقلارنىڭ سەۋەبىنى سۈرۈشتۈرۈپ كەتمەيمىز.كىشلەر ئۆز تەجىرىبە-ساۋىقىنىڭ نامىنى كۆپ ھاللاردا ئېۋرىستىك دىگەن نام بىلەن ئاتايدۇ.روھ دىگەن سۆزنىڭ مەنىسى نېمە؟ئېنگىلىزتىلىدا روھ بىر خەتكە ئوخشاش،ئۇ گوت تىلى ۋە گوئۇلد تىلى .بۇ ئىككى سۆزنىڭ ئېتىمولوگىيەسى ۋە گىراماتىكىسى (تېز سۈرئەتتە ھەرىكەت قىلىش،شۇ ۋاقىت،چاقناش)قاتارلىقلارغا باغلانغان بولىدۇ.گىرىك تىلىدا روھىي ھالەت دىگەن بۇ خەت كېپىنەك دىگەن مەندىمۇ كېلىدۇ.ئوخشاش بىر ۋاقىتتا ئۇ يەنە كۈچ بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولغان.بۇ باغلىنىشلار روھ دىگەن بۇ خەتنىڭ مەنىسىنى ئۆزگەرتىۋەتكەن.:ئاخىردا ئۇ ھەرىكەت قىلغىچىنىڭ ھاياتىي كۈچىنى كۆرسىتىدىغان بولغان.
لاتىن تىلىدا روھىي ھالەت بىلەن روھ ھەم گىرىك تىلىدىكى شامال دىگەن سۆزلەر ئوخشاش بىر سۆز.گىرىك تىلدىكى شامالنىڭ يەنە بىر خىل ئېيتىلىش ئۇسۇلى بولسا pnenmaبولۇپ بۇ سۆزمۇ روھىي ھالەتنى ئىپادىلەيدۇ.بىز ئوخشاش بولغان سۆزلەرنىڭ گوت تىلىدا )nsananنەپەس چىقىرىش)ئىكەنلىكىنى بايقىدۇق.لاتىن تىلنىڭ ئۆلچىمىدە بولسا) aunhelareھاسراش)، قەدىمكى شىمالى گىرمانىيەدەspiritnssamstns atnn  (نەپەس)دەپ تەرجىمە قىلىندى.ئەرەپ تىلىنىڭ قائىدىسىدە بولسا«شامالrih« ۋە ruh دىگەن سۆزلەر »روھ،روھىي ھالەت«گىرىك تىلىدا بولسا psyche ۋە  شۇنىڭغا ئوخشاش ھەمدە psychein(نەپەس)psychos,(سوغوق) psychros (سوغوق،سوغوق)، physa(شامالدۇرغۇچ) قاتارلىقلار بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولغان بۇ سۆزنىڭ ئېتىمولوگىيەلىك باغلىنىشى ئېنىق ئىپادىلەنگەن:لاتىن تىلى،گىرىك تىلى،ئەرەپ تىلى قاتارلىقلارنىڭ روھنى ئاتىشى قانداق قىلىپ ھاۋا ئېقىمىغى »روھنىڭ سوغوق ھاۋا ئېقىمى»بىلەن  تەسەۋۇر  باغلىنىشى بار،بۇ بەلكىم راستىنلا ئاددىي نوقتىنەزەر ،شۇڭلاشقا روھنى بىر خىل كۆرگىلى بولمايدىغان گاز جىسىمنىڭ سەۋەبى دەۋالىمىز.
نەپەس ئېلىش ھاياتلىقنىڭ ئۆلچىمى بولسىمۇ ئۇنى چوقۇم ھاياتلىق دەپ قاراش مەۋجۇت.ئوڭ تەسۋىرلىك ھەرىكەت ۋە ھەرىكەت كۈچىمۇ ھاياتلىققا ئوخشاش دەپ قارىلىدۇ.بۇنى پۈتۈنلەي چۈشۈنىشكە بولىدۇ.باشقا بىر خىل ئاددىي كۆز قاراشقا تاينىپ،روھ بولسا ئوت،چۈنكى ئىللىقلىقمۇ ئوخشاشلا ھاياتلىقنىڭ ئۆلچىمى .باشقا بىر خىل ناھايىتى غەيىرى ئەمما  كۆپ ئۇچرايدىغان ئاددىي نوقتىنەزەر،روھنى سېزىش ئۇ ئادەمنىڭ ئىسمىنى بىلگەنگە باراۋەر.بىر ئادەمنىڭ ئىسمى بولسا شۇ ئادەمنىڭ روھىي.شۇڭلاشقا بىر خىل قائىدە-يوسۇن شەكلەنگەن.يەنى ئاتا-بوۋىلىرىمىزنىڭ نامىنىڭ ئىشلىتىلىشى يېڭى توغۇلغان بوۋاقلارنىڭ بەدىنىدە ئۇلارنىڭ روھىي قايتا توغۇلىدۇ.بۇ دەل  ئۆزىنى چۈشىنىش،روھىنى ئىپادىلەش ئۈچۈن  ئېتىراپ قىلىنىشنى كۆرسىتىدۇ.روھىمۇ دائىم سايىنى تونۇيدۇ.شۇڭا بىر ئادەمنىڭ سايىسىنى دەسسەش ئەڭ چوڭ ھاقارەت.سەۋەبنىڭ ئوخشاشلىقى تۈپەيلى چىڭقى چۈش ۋاقتى ئېكىۋاتۇرنىڭ جەنۇبىدىكى جايلارنىڭ ۋاقتىghost-hour) (خەتەرگە تولغان دەپ قارىلىدۇ.چۈنكى بۇ چاغدا بىر ئادەمنىڭ سايىسى ناھايىتى كىچىكلەيدۇ.بۇ ھاياتلىقنىڭ تەھدىت سېلىشقا ئۇچىرغانلىقىنى بىلدۈرىدۇ.بۇ خىل سايىگە مۇناسىۋەتلىك كۆز قاراش يەنە بىر خىل نوقتىنەزەرنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بولىدۇ.گىرىتسىيەلىكلەر synopados (ئۇ ئۆلگەندىن كېيىن ئەگىشىدۇ)بۇ سۆز بۇ بىر نوقتىنەزەرنى ئىپادىلەيدۇ.ئۇلارنىڭ بۇ خىل ئىپادىلىشى بىر خىل شەكىلسىز تۇرمۇشتىن ھاسىل بولغان.شەيئىنىڭ سەزگۈسى بولىدۇ،بۇ خىل سەزگۈگە ئۇلار ئىشىنىدۇ.تەن روھتىن ئايرىلىپ «ئەرۋاھ» ھاسىل بولىدۇ.بۇ خىل نوقتىنەزەر ئارقىلىق ئاددىي ئادەملەرنىڭ پىسخىكا ھەققىدە نېمىلەرنى بىلدىغانلىقىنى چۈشەندۈرۈشكە بولىدۇ.ئۇلارغا نىسپەتەن روھىي ھالەت گۇياكى ھاياتلىقنىڭ بولىقى،ئەڭ دەسلەپكى تۈرۈتكە،بىر خىل ئوبىيكىتىپ ھەقىقەتنى ھازىرلىغان ئەرۋاھ مەۋجۇت.شۇ سەۋەبتىن ئىپتىدائىي ئىنسانلار ئۇنىڭ روھىنى سۆھبەت قۇرۇش ئارقىلىق  چۈشەندى.شۇ شەۋەبتىن روھ ئۇنىڭ قەلبىدىكى ئاۋازىغا ئايلاندى.بۇ دىگەنلىك ئۇنى ھەرگىزمۇ ئىنسان ۋە ئىنساننىڭ ئېڭىغا تەڭ دىگەنلىك ئەمەس، ئىپتىدائىي ئىنسانلارنىڭ قارشىدا روھىي ھالەت بىز ئويلىغاندەك ئەمەس،ئۇ بارلىق سوبىكتىپ نەرسىلەرنىڭ يىغىلىشىدا نامايان بولىدۇ.ئۇ ئىرادىنىڭ ئاساسى.دەل ئەكىسچە،ئۇ مەلۇم خىل ئوبىكتىپ،ئەركىن،يالغۇز مەۋجۇت بولۇپ تۇرىدىغان نەرسە.
بۇ خىل شەيىئنى كۆزىتىش ئۇسۇلى ،تەجىرىبە نوقتىسىدىن ئېيىتقاندا،ئۇرۇنلۇق سەۋەبلىرى بار.چۈنكى مەيلى ئىپتىدائىي ئىنسانلارغا نىسپەتەن بولسۇن ياكى مەدەنيەتلىك كىشلەرگە نىسپەتەن بولسۇن مەنىۋى ھادىسە ھەقىقەت ئوبىكتىنىڭ  بىر تەرىپى.ئۇلار ناھايىتى چوڭ بولغان ئۆلچەم ئىچىدە ئاڭنىڭ يېتەكچىلىك قىلىشىغا ئۇچىرىمايدۇ.مەسلەن بىز چەكلىيەلمەيدىغان ناھايىتى كۆپ ،مۇرەككەپ ئىدىيۋى ھالەت بار.بىز كۆپىنچە بىر خىل رەزىل كەيپىياتنى بىر خىل خوشال كەيپىياتقا ئايلاندۇرىمايمىز.بىز ئۆزىمىزگە چۈش كۆرۈش ياكى چۈش كۆرمەسلىكنى بۇيرۇق قىلالمايمىز.ئەڭ ئەقەلىيسى ئادەم كۆپ ۋاقىت مەلۇم خىل تەسەۋۇرنىڭ ئىچىگە چۆكۈپ ئۆزىنى قۇتۇلدۇرالمايدۇ.ئۇ ئەڭ چوڭ ئىرادە كۈچىنى ئىشلەتكەن تەقدىردىمۇ بۇ خىل تەسەۋۇرنى ئۆزىنىڭ كالىسىدىن قوغلاپ چىقىرۋېتەلمەيدۇ.ئادەمنىڭ خاتىرسى ئورۇنلىغان ئاشۇ بارلىق غالجىرلاشقان نەيرەڭۋازلىق ،بەزى ۋاقىتتا بىزنى چۆچىتىدۇ.ئاشۇ ئاددەمنى بىزار قىلدىغان خىيالىي كۆرۈنۈش ھەر قاچان بىزنىڭ كالىمىزغا ئۈسۈپ كىرىدۇ.شۇڭا بىز ئۆز-ئۆزىمىزگە خۇجا بولىدىغانلىقىمىزغا ئىشنىمىز،ئۆزىمىزنى مەست قىلمىز.ئەمەلىيەتتە بىز ئەڭ يوقىرى چەك بىلەن ئاڭسىز رەۋىشتە ھازىرلىغان بارلىق نورمال ئىقتىدارنىڭ چەكلىمىسىگە ئۇچىرايمىز.بىز قەتئىي ئىشىنشىمىز كېرەك.ئاڭسىز رەۋىشتە ھازىرلىغان بۇ خىل نورمال ئىقتىدار بىزنى زادىلا قويۇپ بەرمەيدۇ.بىز نېرۋا كېسەل كىشلەرنى تەتقىق قىلىش جەريانىدا شۇنى بايقايمىز،پىسخولوگلار روھىي ھالەت ۋە ئاڭ ئوتتۇرسىدا تەڭلىك مەۋجۇت.لېكىن بۇ بولسا ناھايىتى كۈلكىلىك .ھەممىگە ئايان،نېرىۋا كېسەل ئادەم بىلەن ئاتالمىش نورمال ئادەمنىڭ پىسخكىلىق پائالىيەت جەريانىنى سېلىشتۇرساق ،پۈتۈنلەي پەرىقلىندىغان ئىككى خىل خاسلىق يوق.كىم ئۆزىگە ئىشەنگەن ھالدا ،مەن نېرۋا كېسىلى ئەمەس،دېيەلەيدۇ.
شۇنداق بولغان ئىكەن،بىز يەنىلا ئېتىراپ قىلشىمىز،روھنى ئوبىكتىپ چىنلىق دەپ قارشىمىز،مەلۇم خىل شەخىسنى مۇكەممەلەشتۈرۈش،دائىم ئۆزگۈرۈپ تۇرىدىغان ،نەرسىلەرنى ياخشى-يامان دەپ تۈرگە ئايرىيدىغان بۇ خىل قەدىمكى نوقتىنەزەر،راستىنلا بەزى توغرا سەۋەبلەرنى ھازىرلىغان.تېخىمۇ ئىچكىرلەپ ئېيىتقاندا،بۇنىڭغا ئوخشاش سىرلىق ،كىشنى تەشۋىشلەندۈرىدىغان نەرسە،ئوخشاش ۋاقىتتا  ھاياتلىقنىڭ مەنبەسىگە بۇ خىل پەرەز پىسخولوگىيە نوقتىسىدىن قارىغىنىمىزدا چۈشنىش قىيىن ئەمەس.تەجىرىبە بىزگە ئېيىتىپ بېرىدۇ.مېنىڭ سېزىمىم،ئۆزلۈك ئېڭىم بولسا ئاڭسىز رەۋىشتىكى ھاياتلىقتا ئۆسۈپ يېتىلگەن.بوۋاقلار روھلۇق ھاياتلىقنى ھازىرلىغان،بىراق روشەن بولغان ئۆزلۈك ئېڭى يوق.شۇڭا ھاياتلىقنىڭ دەسلەپكى بىر قانچە يىلىدا ئۇنىڭ خاتىرسىدە ھىچقانداق ئىز قالمىغىلى قىل قالىدۇ.ئاشۇ بارلىق گۈزەل،پايدىلىق ئىدىيە قەيەردىن كەلگەن،بىزدىكى قىزغىن ئىلھام،روھلۇق ھېسىيات قەيەردىن پەيدا بولغان؟.ئىپتىدائىي ئىنسانلار ئۇنىڭ روھىنىڭ ھاياتلىقنىڭ خوشالىقى ئىكەنلىكىنى چوڭقۇر ھىس قىلدى.شۇڭلاشقا ئۇ ھاياتلىقنىڭ پەيدا بولۇشىغا تەسىر كۆرسىتىدىغان نەرسىلەرگە،ھەر خىل ھەر ياڭزا ئەمەلىي سېھرىگەرلىكلەرگە ئىشنىدۇ.
ئۇنىڭغا نىسپەتەن بۇ دەل روھنىڭ ئۆزى،شۇڭلاشقا ئۇ ھاياتلىقنىڭ سەۋەبىنى،ھاياتلىقنى،روھنى ئۆزى تىزگىنلەيمەن دەپ قارىيالمايدۇ.ئەكىسچە ئۆزىنى ھەر قايسى تەرەپلەردىن روھ ۋە ھاياتلىققا تەۋەدەك ھىس قىلىدۇ.
روھ ئۆلمەسلىك نوقتىنەزىرى بىزگە نىسپەتەن ئېيىتقاندا ،ئۇچىغا چىققان بىمەنىلىك بولۇشىدىن قەتئنەزەر،ئىپتىدائىي ئىنسانلارغا نىسپەتەن ئەسلا تەسەۋۇر قىلغىلى بولمايدىغان ئىشمۇ ئەمەس.روھ قانداقلا بولمىسۇن بىر خىل ئۆزگىچە نەرسە.چۇنكى باشقا مەۋجۇت بولۇپ تۇرغان شەئىيلەرنىڭ ھەممىسى چوقۇم بوشلۇقنى ئىگەلىگەن.روھنىڭ مۇقىم ئورنى يوق.ئەلۋەتتە بىز ئىدىيەنى كالىمىزنىڭ ئىچىدە دەپ قارايمىز.توساتتىن ئۇ ھېسىياتقا قارشى ھالدا،ئۇنداق ئەمەستەك ھىس قىلمىز،ئۇلارنىڭ كۆپ قىسىمى يۈرەكتە ئولتۇراقلاشقاندەك.بىزنىڭ ھېسىيات مىزانىمىزغا كەلسەك،بۇ خىل تۇيغۇ پۈتۈن بەدىنىمىزنى قاپلايدۇ.بىراق  پۇئېبۇلولۇق( puebulo)ئىندىيانلار ماڭا ئېيىتتى.ھەر قانداق ئەقىللىق ئادەمنىڭ ھەممىسى بىلىدۇ،روھ مەقسەتلىك ئىدىيەنىڭ ئىچىدە،ئامېرىكانلار ئۇلارنىڭ ئىدىيسىنىڭ كالىنىڭ ئىچىدە ئىكەنلىكىگە پۈتۈنلەي ئىشىنىدۇ.ئامېرىكانلار پۈتۈنلەي ساراڭ بوپتۇ.مەلۇم قارا نوپۇس كىشلەر قەبىلىسى پىسخىكىلىق پائالئىيەتنىڭ كالىدا ھەم كۆڭۈلدە يۈز بەرمەيدىغانلىقىغا ئىشىنىدۇ.بەلكى قورساقتا يۈز بېرىدۇ دەپ ئويلايدۇ.
بۇ خىل پىسخىكا رايۇنىنىڭ بەلگىلشىدىن باشقا يەنە بىر قىيىنچىلىق بار.بۇ خىل پىسخىكا مەزمۇنى مەلۇم خىل ھېسىياتنىڭ ئىچىدە بولغاندىن سىرت،ئادەتتە ھەممىسى بوشلۇق شارائىتىدا ئەمەس.بىز تەپەككۇرنى جەزىملەشتۈرۈش ئۈچۈن قانداق شەكىل ۋە سىغىمغا ئاساسلىنمىز؟ئۇ چوڭمۇ-كىچىڭ،ئۇزۇنمۇ،نىپىزمۇ،ئېغىرمۇ؟ئاقار جىسىممۇ،تۈز لېنىيەلىكمۇ ياكى يۇملاق شەكىلدىمۇ؟ئەگەر خىيالى ئوبراز ھەرىكەت ئارقىلىق بىر خىل 4 ئۆلچەملىك بوشلۇقنى ھازىرلاپ بەرمىسە،بىزنىڭ ئەلۋەتتە ئامالىمىز يوق.پەقەت ئىدىيەنى ئۆزىنىڭ مودىلىغا كىرگۈزۈش ئارقىلىق بىلەلەيمىز.
ئەگەر بىز روھنىڭ مەۋجۇتلۇقىنى ئىنكار قىلساق،ئەلۋەتتە بارلىق ئىشلار ئاسانلىشىپ كەتكەن بولاتتى.بىراق بۇ يەردە بىز مەلۇم خىل نەرسىنىڭ بىۋاستە بەلگىلىشىگە ئۇچىرايمىز.بۇ خىل نەرسە ئاشۇ ئۆلچىگىلى بولىدىغان، پىكىر قىلغىلى بولىدىغان ئۈچ ئۆلچەمنىڭ مەركىزىگە ئاساسەن تىكلىنىدۇ.ھەر قايسى تەرەپ،ھەر قايسى بۆلەكلەرنىڭ ھەممىسىدە ئاخىرقىسى بىلەن چۈشنىپ بولمايدىغان پەرق بار.لېكىن يەنىلا كېيىنكىسنى ئەكىس-ئەتتۈرىدۇ.ئادەمنىڭ پىسخىكىسى بىر ماتېماتىكىلىق نوقتىنى ئىپادىلەپ بېرەلەيدۇ.ھەم يۇلتۇزلار تۈركۈمىنىڭ ئالەم بوشلۇقىغا جايلىشىش ئەھۋالىنى كۆزىتىشكە بولىدۇ.   شۇنىڭ بىلەن ئاشۇ ئاددى-ساددا كۆڭۈل بۇ خىل بىمەنە زىدىييەتنىڭ   ساقلىنىشىنى مۇقەددەسلىك بىلەن تۇتىشىدۇ دەپ قارايدۇ.ھەم ھەيران قېلىشقا ئەرزىمەيدۇ. بۇ خىل شەكىلسىز جىسىم ،كۆرگىلى بولمايدىغان نەرسە قانداق قىلىپ يوقۇلالايدۇ؟مەن ھاياتلىق ۋە پىسخىكا توغۇرسىدا شۇنداق دىيەلەيمەن،«مەن« ئىلگىرى ئالىقاچان مەۋجۇت بولۇپ تۇرغان،مەن يوقالغاندىن كېيىن) پۈتۈنلەي ئوخشاش ئۇيقۇ ھالىتىدىكى ۋە ئاڭسىز ھالەتتىكى بىلەن ئوخشاش)ھاياتلىق بىلەن پىسخىكا يەنىلا ئۈزلۈكسىز مەۋجۇت بولۇپ تۇرىدۇ. باشقىلارنىڭ شۇنداقلا ئۆزىمىزنىڭ  چۈشنىڭ كۆزىتىلىش جەريانى بىزگە مۇشۇ بىر نوقتىنى ئېيىتىپ بەردى.بۇ خىل تەجىرىبىگە دۇچ كەلگەندە،ئاشۇ ساپ قەلىب يەنە قانداق قىلىپ روھنىڭ تەننىڭ سىرتىدىكى مەلۇم بىر خانلىق دۆلەتتە   تۇرىدىغانلىقىنى ئىنكار قىلالايدۇ؟بىز چوقۇم ئېتىراپ قىلشىمىز كېرەك.بۇ خىلدىكى ئاتالمىش خۇراپىيلىق  تەتقىقاتلاردا بايقالغان  ئېرىسىيەتكە ۋە تۇغما قابىلىيەت بىلەن تامامەن ئوخشاش.مەن نامۇۋاپىق ئېيتىلغان گەپنى ئاساسىي جەھەتتىن سېزىۋالالايمەن.ئەگەر بىز ئويلىغاندەك،قەدىمكى مەدەنىيەتتە،ئىپتىدائىي ۋاقىتتىن باشلاپ ئادەم دائىم چۈش ۋە قۇرۇق خىيالنى ئۇچۇرنىڭ مەنبەسى دەپ قارىۋالىدۇ.بىزنىڭ چۈشىنشىمىزمۇ تەس ئەمەس.ئىلگىرى بىز ئۈچۈن ناھايىتى ئېسىل ھەتتا مۇقەددەس بىلىنگەن بىلىملەرنىڭ روھقا تەۋە بولۇشىنىڭ سەۋەبى نېمە،ئەمەلىيەتتە ئاڭسىز رەۋىشتە راستىنلا بارلىق سۇبىسمىنال سەزگۈنى سىغدۇرغىلى بولىدۇ،بۇ دائىرە ئىچىدىكى ھەممە كىشنى  ھەيران قالدۇرىدۇ.ئىپتىدائىي ئىنسانلار بۇ ھەقىقەتنى ئېتىراپ قىلىدۇ.چۈش ۋە قۇرۇق خىيالنى مۇھىم ئۇچۇرلارنىڭ كېلىش مەنبەسى قىلغان ھىندىستان ۋە جۇڭگوغا ئوخشاش بۇنداق بىر قانچە ئۇلۇغ ۋە ئۇزاق داۋاملاشقان مەدەنىيەت ،بۇ خىل پىسخولوگىيە ئاساسىدا قۇرۇلدى ھەم بىر يۈرۈش ئۆزىنى تونۇش نەزەريىسىنى تەرەققى قىلدۇردى.بۇ خىل پەلسەپىۋى نەزەرىيەلەرنىڭ ھەممىسى ئۇلار تەرىپىدىن نازۇكلۇقتا ۋە مۇكەممەلىكتە ئەڭ يوقىرى ئۆلچەمگە يەتتى.يۇقىرى قەدىر-قىممەتكە يېتىپ،ئاڭسىز رەۋىشتىكى پىسخىكىنى ئۇنىڭ مەنبەسى قىلىش،غەرىپ رېستونالىزىمىنى ياخشى كۆرىدىغان پەرەزىچىلەر تەرىپىدىن ھاسىل بولغان بىر خىل قۇرۇق خىيال سەۋەبىدىن ئەمەس.(پەرىزىمىزنىڭ ئەكىسىچە بارلىق بىلىملەرنىڭ ھەممىسى يوقلۇقتىن كەلگەن بولىدۇ) بىراق بىز بۈگۈن ناھايىتى روشەن ھالدا چۈشىنىپ يەتتۇق.ئاڭسىزلىق ئۆزىگە نۇرغۇن نەرسىلەرنى سىغدۇرغان،ئەگەر بۇ نەرسىلەر ئاڭغا ئايلىنالىسا،بىلىمنىڭ چەكسىز ئېقىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.ھايۋانلارنىڭ تۇغما ئىقتىدارىغا مۇناسىۋەتلىك تەتقىقات ئالىقاچان زور مىقداردىكى تەجىرىبە ماتېرىياللىرىنى توپلىدى.بۇ تەجىرىبە ماتېرىياللىرىنىڭ ئىپادىلىشىچە،ئەگەر بىر كۈنى ئادەممۇ پىللە قۇرتىغا ئوخشاپ قالسا،ئۇ ھازىرقىغا قارىغاندا تېخىمۇ يوقىرى بولغان ئەقلىي ئىقتىدارنى ھازىرلايدۇ.ئەلۋەتتە پىلە قۇرتىنىڭ ئۆزىنى بىلىشىگە قاراپ،ئۇنىڭ بىلىملىك ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلاش مۇمكىن ئەمەس.ئەمما ئومۇمىي ساۋات بىزنى ئۇلارنىڭ ئاڭسىز رەۋىشتىكى قىلمىش شەكلىمۇ ئۇلارنىڭ پىسخىك ئىقتىدارغا ئىگە ئىكەنلىكىدىن گۇمان قىلشىمىزغا يول قويمايدۇ.كىشلەرنىڭ ئوخشىماسلىقى ئوخشاشلا ئاتا-بوۋىلىرىمىزدىن قالغان تۇرمۇش ۋە قىلمىش شەكلىنى سىغدۇرىدۇ.شۇڭلاشقا ھەر بىر بوۋاق تۇغۇلۇپلا مۇھىتنىڭ پىسخىكا مىخانىزىمى يوشۇرۇن ھازىرلىغان بۇ خىل تۇغما ئىقتىدار ،ئاڭسىز رەۋىشتىكى پىسخىكا مىخانىزىمى باشتى-ئاخىر ئاڭسىز رەۋىشتە پىسخىكا ھەرىكىتىدە مەۋجۇت بولۇپ تۇرىدۇ.ئاڭسىز رەۋىش ئاڭغا ئوخشاش تۇيغۇ،تەسرات،تەپەككۇر،مەقسەت ۋە بىۋاستە سېزىمنى ھازىرلىغان.بۇ بىر نوقتا بىزنى پىسخىكا پاتاگولىيە دائىرسىدىن ،چۈشنىڭ جەريانىنى تەتقىق قىلىشتا يېتەرلىك بولغان ئىسپاتىنى تاپتۇق.ئاڭ ۋە ئاڭسىز رەۋىشتىكى پىسخىكا مىخانىزىمى پەقەت مەلۇم بىر تەرەپتە ئەسلى خۇسۇسىيىتىگە ئوخشىمايدۇ.ئاڭ تېخىمۇ توغرا ھالەتتە توپلانغان تەقدىردىمۇ،ئەمما ئوخشاش ۋاقىتقا نىسپەتەن قىسقا ۋاقىتلىق.شۇنىڭدەك پەقەت بىۋاستە مەۋجۇت بولۇپ تۇرۇش ۋە بىۋاستە دىققەت قىلىشنىڭ رايۇنىغا قارتىلغان.ھەرقانداق ئەھۋالدا بارلىق شەخىسنىڭ سىغدۇرالايدىغىنى پەقەت شەخىسنىڭ بىر قانچە ئون يىلدىكى تەجىرىبىدە ئۇچۇرىغان ئاشۇ ماتىرىياللىرى.ئاڭ خاتىرىسى بولسا بىر خىل كەڭ دائىردىكى سۈنئىي قوبۇل قىلىش،ئاساسەن كىتابى بىلىملەر ئارقىلىق تۈزۈلۈشى.ئاڭسىزلىقنىڭ جەريانى باش تارتىش بىلەن پۈتۈنلەي ئوخشىمايدۇ.ئۇنىڭغا ئابىستىراكىتلىق مەركەزلەشكەن.ئۇنىڭدا غۇۋالىق،تۇتۇقلۇق ئىپادىلنىپ تۇرىدۇ.ئۇنىڭ دائىرسىمۇ ئىنتايىن كەڭ،ئەڭ مۇھىم بولىدىغىنى ئۇنىڭ بىر-بىرىگە زىددىيەتلىك شەكىلىدە بولۇشى بىلەن بىر ۋاقىتتا ئۆزىگە تەرتىپسىزلىكنى سىغدۇرغۇچى ئامىلدۇر.شۇنداق بولۇپلا قالماي،ئۇنى ھېسابقا ئالمىغاندا سۇبىستىمال ئاڭنىڭ سىرتىدا ئۇنى سىغدۇرۇش مۇمكىن بولمايدۇ.يەنە بىزنىڭ ئاتا-ئانىمىزدىن قالغان -ئۇلارغا باشلامچىلىق قىلغان ،ئۇلارنىڭ مەۋجۇتلۇقى ئۇنىڭ ئۆزگۈرۈشى ئۈچۈن تەقدىم قىلىنغان تۇرمۇش جەريانىدا توپلانغان مول بايلىق.ئەگەر بىز ئاڭسىزلىقنى كىشىك خۇسۇسىيەتكە ئىگە قىلىشقا يول قويساق،ئۇ بىر توپ كىشلەرنى كۆزدە تۇتۋاتقان بولىدۇ.ئۇ يەنە ئۆزىگە ئىككى خىل ئالاھىدىلىكنى يىغىنچاقلايدۇ.ياشلىق ھەم قېرىلىق،توغۇلۇش ۋە ئۆلۈشتىن ھالقىيدۇ.ھەمدە ئىنسانلارنىڭ بىر-ئىككى يۈزمىڭ يىللىق تەجىرىبىسىنى ئىگەللەيدۇ.شۇڭلاشقا ئۇ مەڭگۈلۈك بولغىلى قىل قالىدۇ.ئەگەر بۇ خىل ئادەم مەۋجۇت بولۇشقا مۇمكىنچىلىك توغۇلسا،ئۇ بارلىق ۋاقىت ئۆزگۈرۈشىدىن ھالقىپ كېتىدۇ.ئۇنىڭغا نىسپەتەن ئېيىتقاندا،بۈگۈنكى كۈندە مىلادىيەدىن بۇرۇنقى ھەر قانداق بىر يىلدەك،ئۇ نەچچە يۈز مىڭ يىل بۇرۇنقى كونا چۈشىنى كۆرىدۇ.ئۇنىڭ ئۈستىگە ئۇنىڭ ناھايىتى مول بولغان تەجىرىبىسنىڭ بارلىقى سەۋەبىدىن،ئۇ قالتىس بىر پەيغەمبەر.ئۇ سانسىز قېتىم شەخىس،ئائىلە،ئۇرۇقداشلىق ۋە كىشىلەر توپىنىڭ تۇرمۇشىنى باشتىن كەچۈرگەن.ئوخشاش ۋاقىتتا ئۆسۈپ يېتىلىش،پىشىپ يېتىلىش يوقۇلۇشنىڭ رېتىمىدىن ئىبارەت جانلىق ھېسىياتنى ھازىرلىغان.بەخىتكە قارشى بولغىنى ياكى ئامەت دەپ ئېيىتىشقا بولمايدىغىنى بولسا بۇلارنىڭ ھەممىسى چۈش ئەلۋەتتە.بىز بۇنىڭغا نىسپەتەن پىلە قۇرتىنىڭ چۈشىدىكى تېخىمۇ كۆپ ئوخشىماسلىقنى تۇتقا قىلالايمىز.بىراق بۇ خىل چۈش بولسا بىزنىڭ كولىكتىپ ئاڭسىزلىقىمىزنى ئىپادىلەپ بېرىدۇ.شەخىس بولسا ئۆز خاسلىقىنىڭ مەزمۇنىنى سېزەلمەيدۇ.ھەر قانداق ئەھۋالدا كولىكتىپ ئاڭسىز رەۋىش ئىلكىدىكى ئادەم ئۆزىگە ئوخشىمايدۇ،خۇددى چۈشىدىكىدەك ياكى نورمال بولمىغان پىسخىكىلىق ھالەت ۋاقتىدا بىزنىڭ سىزىمىمىزدا چەكسىز سۇ ئېقىنىنى ياكى بىپايان دېڭىز ئوكياننىڭ ئوبرازى نامايان بولىدۇ.
ئېنىقكى بىز  ئاڭسىز پىسخىكىدا بۇ خىل چوڭ كەچمىش قورۇلمىسىنى ساختا سېزىم دەپ ئاتىساق بولمايدۇ.چۈنكى بۇ يەشكىلى بولىدىغان ئورگانىزىمنىڭ ئۆزىنى دەل مۇشۇ خىل قۇرۇلما ئىكەنلىكىنى ئېنىق كۆرۈۋالالايمىز.ئۇ ئۆزىنىڭ ئىچكى قىسمىدا ئىپتىدائىي دەۋىردىكىگە قارىغاندا تەدىرىجى تەرەققى قىلىپ ،ئۆزىنى ساقلاپ قالغان ھەمدە بىر-بىرىگە ئىگە بولغان.پۈتۈن گەۋدە مەقسەتلىك ھالدا ئايلىنىدۇ.ئۇ ھالدا بىز ھاياتلىقىمىزنى ساقلاپ قالالمايمىز،ئېنىقكى چۈشەنمەيدىغانلارنىڭ نەزىرىدە سېلىشتۇرما ئاناتومىيە ۋە سېلىشتۇرما فىزئىولوگىيە بولسا بىمەنە سەپسەتىدىن ئىبارەت.ئوخشاش،بىزمۇ  كوللىكتىپ ئاڭسىزلىقنى ساختا سېزىم ياكى ئېتىراپ قىلىشقا بولمايدۇ دەۋالغان، ئۇ بولسا بىلىمنىڭ مۇھىم  كېلىش مەنبەسى دەپ ،ئىلگىرلىگەن ھالدا ئۇنىڭغا قارتىلغان تەتقىقاتىنى بىكار قىلغان.
كۆرۈنۈشتىن بىلۋېلىشقا بولىدىكى ،ئادەمنىڭ روھىي ھالىتى  سىرتقى ھادىسنىڭ ئىنكاسىغا نىسپەتەن،سىرتقى ھادىسە كەلتۈرۈپ چىقارغانلا بولماستىن،بەلكى سىرتقى ھادىسنىڭ ئىچكى باشلىنىشى بار.ئەڭ دەسلەپتە بىزمۇ پەقەت سىرتقى قىسىمدىن ۋە ئاڭ تەرەپتىن ئاڭسىزلىقنى يېشىپ چىققان دەپ قارىدۇق.ھەممىگە ئايان فىروئىد بۇ تەرەپتىكى سىناقنى يۈرگۈزگەن.بىراق بۇ سىناق پەقەتلا ئاڭسىز رەۋىشتىكى ئەمەلىيەت بولۇپ،شەخىسنىڭ مەۋجۇت بولۇشى ۋە شەخىسنىڭ ئېڭى يار بەرگەن ئەھۋال ئاستىدا،ئاندىن مۇۋاپىقىيەت ئۈمىدىگە ئېرىشەلەيدۇ.ئەمەلىيەتتە ئاڭسىزلىق ئىپتىدائىي دەۋىردىن ئېرىسىيەت قالغان پىسخىكا ئىقتىدارىنىڭ قۇرۇلمىسى بولۇش بىلەن بىللە ،ھەمىشە ئاۋۋال ئاڭ مەۋجۇت.ئاڭ ئاجايىپلىقى بولسا ئاڭسىزلىقنىڭ ئۇرۇق-ئەۋلادى خالاس.ئەگەر بىز ئەۋلادلىرىمىزنىڭ بىر يۈرۈش ئاتالغۇسى ئارقىلىق ئاتا-بوۋلىرىمىزنىڭ تۇرمۇشىنى ئىزاھلاشقا ئورۇنساق،ئىككى ئىشنى زورمۇ-زو باغلاپ قويغاندەك كۆرۈنىدۇ.قارسام ئاڭسىز رەۋىشنى ئاڭنىڭ ھاسىلاتى دەپ ئويلاشمۇ توغرا ئەمەس.ئەگەر بىز يەنە بىر خىل ئۇسۇلدىن پايدىلانساق ئېھىتىمال ھەقىقەتكە تېخىمۇ يېقىنلىشمىز.ئەلۋەتتە،بۇ ئۆتكەن دەۋىرنىڭ نوقتىنەزىرى. بۇ خىل نوقتىنەزەر بىلىدۇ،تەجىرىبىنىڭ چەكسىز خەزىنىسى كىچىكىنە شەخىس ئېڭىنىڭ چىگراسى ئىچىگە چوڭقۇر يوشۇرۇنغان.شۇڭلاشقا شەخىسنىڭ روھى جەزمەن روھىي ھالەت دۇنيا سېستىمىسىغا تەۋە.ئۇلار بۇ خىل پەرەزنى قىلىپ چىقىپلا قالماستىن ،گۇمانسىزلا ئۆز قىياسلىرىغا ئىشنىدۇ.بۇ خىل روھ سېستىمىسى بىر ئاڭلىق ئىرادىنىڭ مەۋجۇت بولۇشى،ئاتالمىش بىرىنچى سەۋەب.ھەتتا بىر ئادەم،ئۇلار بۇ خىل مەۋجۇت بولۇشنى ئىلاھ دەپ ئاتايدۇ.ھەمدە ئاتالمىش ھەقىقىي جەۋھەر ئۇلارغا نىسپەتەن ئېيىتقاندا، ئۇ چىنلىقنىڭ مەۋجۇت بولۇشى بولسا ئاتالمىش بىرىنچى سەۋەب.روھ پەقەت ئۇ ئارقىلىق چۈشەنچىگە ئېرىشىدۇ.بۇ خىل پەرەز پىسخولوگىيەسىنىڭ چوقۇم ئاساسى بار.چۈنكى پەقەت ئۇلا مۇشۇنداق مەڭگۈلۈك تەجىرىبىنى ھازىرلىغان ،شۇ سەۋەبتىن ساقلانمىغان.مەۋجۇتلۇق باشقا نەرسىلەرگە ئوخشاش چوقۇم مۇقەددەس دەپ ئاتىلىدۇ.
مەن ئالدىدا ئېيىتىپ ئۆتتۈم،ناۋادا پىسخولوگىيە ماددىي دۇنيانى نەزەرىيە ئاساسى قىلۋالماي،ئاشۇنداق پائالىيەت پىرىنسىپلىرىغا مۇراجئىەت قىلسا،ماددىنىڭ تۈپ خۇسۇسىيىتى بولغان ئېنىرگىيە ئەھۋالى ئەمەس بەلكى ئاتالمىش «مۇقەددەس» روھى ھالەت سېستىمىسى ئاۋارچىلىققا  يولۇقىدۇ. بۇ ۋاقىتتا بىز ناھايىتى ئاسانلا تەبئىەت پەلسەپىسنىڭ ھازىرىقى دەۋرىدىكى ئازدۇرۇشىغا ئۇچرايمىز.ئېنىرگىيەنى ياكى قايناق ھاياتنى ئىلاھ دەپ ئاتايمىز.مۇشۇنداق قىلساق روھىي ھالەت ۋە تەبئىي ھالەتنىڭ قوشۇلۇپ كېتىشىدىن ئىبارەت بۇ ئىش پەقەت چەكلەنگەن پەلسەپە بىلەن تەپەككۇرنى ئايرىشنقا نىسپەتەن سىرلىق قەدىر-قىممەتنى ھازىرلىغان بولىدۇ.ئەمما بۇنىڭ ئانچە چوڭ خەتىرى يوق.ئەگەر بىز بۇ نوقتىنەزەرنى پىسخولوگىيە ۋە ئەمەلىيەتنىڭ دائىرسىنى ئايرىشتا قوللانساق-بىزدە ئەمەلىيەت دائىرسىنىڭ قەيەردە ئىكەنلىكى ھەققىدە ئۈمىد تۇغۇلىدۇ،بىز شۇ چاغدا ئۆزىمىز ئارزۇمۇ قىلىپ باقمىغان قىيىن ئەھۋالغا چۆكەنلىكىمىزنى بايقايمىز.بىز ساپ ئىنىستىتوت تەمىنىڭ پىسخولوگىيەسنى قۇرۇشنى ئويلىمايمىز ھەم ئەمەلىي كىشلىك ھاياتقا پايدىسىز چۈشەنچىنى ئىزدەشنى ئويلىمايمىز.بىزنىڭ مۇھتاج بولغىنمىز بولسا بىر خىل ئەمەلىي قوللىنىشچان پىسخولوگىيە،ئۇ پايدىلىق نەتىجىنى ھېسابلاپ چىقالايدۇ.ئۇ شەيئى توغۇرسىدىكى توغرا چۈشەنچىنى ھەم كىشلەردىن ئېرىشكەن نەتىجىنى چوقۇم ئىسپاتلاش ،ئەمەلىي پىسخىكىنى داۋالاشنى تىرشىپ كىشلەرنىڭ تۇرمۇشىغا ماسلاشتۇرىمىز.ئاشۇ ئاغرىقلارغا كۆڭۈل بۆلمەسلىكنى تەشەببۇس قىلىشقا ۋاقتىمىز يوق،ھەتتا بۇنداق ھاقارەت كېسەل كىشلەرنىڭ نەزەرىيىسىگە زىيان يەتكۈزۈشى مۇمكىن.بۇنداق بولغاندا مەن ھايات-ماماتقا مۇناسىۋەتلىك مەسىلگە دۇچ كېلىمەن:ھەر ھالدا بىز ئۆزىمىزنىڭ نەزەرىيىە ئورۇنلاشتۇرىمىمىزدا  ماددا يەنىلا روھىي ھالەتنىڭ ئاساسى ،بىز ئۇنتۇپ قالماسلىقىمىز كېرەك.بارلىق روھىي ھالەتكە رئىالىزىم نوقتىنەزىرى بويىچە قارىساق،ھەممىسى ساختا قىياپەت،يەنە بىر تەرەپتىن روھىي ھالەت ئۆزىنىڭ مەۋجۇدىيىتىنى ساقلاش ،دائىملا ئىنكار قىلنىشقا مەجبۇرى بولدى ۋە ئەمەلىي فىزىكىنى قاپلىدى. مەن پەقەت رئىالىزىم نوقتىنەزىرىنىڭ قىممىتىنى ئېتىراپ قىلدىم،ماددىنىڭ نامى بىلەن ھەممىنى چۈشەندۈرگەندە،مەن توسالغۇ بولىمەن.ھەتتا بۇ كېسەل ئادەمنىڭ روھىي ھالەتتىكى تەرەقىياتىغا توسالغۇ بولىدۇ.ئەگەر مەن بىر تەرەپلىمە ھالدا روھىي ھالەت چۈشەنچىسىدە چىڭ تۇرسام،يەنە خاتا چۈشەنگەن ھەم ئۆزۈمنىڭ ھوقوقىنى ماددىنىڭ ساقلىشى دەپ قارام ھۆكۈم ئارقىلىق مەۋجۇت بولغان تەبئىي شەخىسكە زىيان يەتكۈزۈشۈم مۇمكىن. پىسخىكىنى داۋالاش جەريانىدا،مۇشۇ خىل خاتالىق سەۋەبىدىن كېلىپ چىققان ئۆزىنى ئۆلتۈرۋالغانلارمۇ ئاز ئەمەس.ئېنىرگىيە كەڭرى بولسىمۇ تېزگىنلەش ۋە كەڭرى ئېنىرگىيە مەن بىلەن مۇناسىۋەتسىز،چۈنكى ئاخىرقى ھېسابتا،بۇ خىل ئىشنى مەن نەدىن بىلەي؟مەن يەنىلا مۇشۇ قېتىمقى پىسخولوگىيە ھەققىدە مۇناسىپ چۈشەنچىنى چىقىراي،بۇ نوقتىنى مەن چوقۇم قىلالايمەن.
ھازىرىقى دەۋىردىكى پىسخولوگلارنىڭ مۇقىم ئورنى يوق.ئۆزىنى ئىككىنىڭ ئوتتۇرسىغا قويىۋالىدۇ.خەتەرلىك ۋاقىتتا ئۇنىڭغىمۇ ئىشىنىدۇ،بۇنىڭغىمۇ ئىشنىدۇ. بۇ خىل ھالەت ئاجىز پەيىتنى كۆزلەپ تۇرۇپ كىشلەرنى مەپتۇن قىلىدىغان يولنى ئاچىدۇ.زىددىيەتكە نىسپەتەن ئىككىلار تەرەپ ئوخشاش قەدىر-قىممەتنى بېرىدۇ.بۇ مەقسەتسىزلىكنىڭ شەكىلسىز،شەكىلنىڭ ئېنىقسىز شەكلىنى كەلتۈرۈپ چىقارغاندىن سىرىت،يەنە نېمىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.بىز بۇنىڭغا نىسپەتەن نەزەرىيەنىڭ ئەستايىدىللىق بىلەن ھازىرلانغان ئالاھىدىلىكىدىن ھوزۇرلىنىمىز.چۇنكى ئۇ بىزنى بىر خىل پايدىلىنىش نوقتىسىنىڭ مەيدانى بىلەن تەمىنلەيدۇ.بىز ھازىر شەك-شۈبىھسىزكى قىيىن مەسىلىلەرگە دوچار بولىۋاتىمىز.بىر تەرەپتىن بىز بىر خىل ئەمەلىيەتتە بار بولغان نەزەرىيە قورغانىنى ئىزدەيمىز.يەنە بىر تەرەپتىن ھازىرىقى زاماندىكى پىسخولوگلار توساتتىن ئەمەلىي بولغان پىسخىك ھالەت ھەققىدە مۇناسىپ باھانى بېرىدۇ.ئۇ يەنىلا ئەمەلىي بولغان ماددا تەرەپتە تۇرۇشى ناتايىن.ئوخشاشلا ئەمەلىي بولغان روھىي ھالەت تەرەپتە تۇرۇشمۇ ناتايىن.چۈنكى ئۇ ئوخشاش ئەمەلىي ماددا تەرەپتىكى بارلىق زىت خارەكتىرلىك قانۇنىيەتلەرنى ھازىرلىغانلىقىغا سەل قارىغان.ئۇنداقتا ھازىرقى زاماندىكى پىسخولوگلار  زادى قانداق نەزەرىيە ئاساسى ئىزدەيدۇ.تۆۋەندىكىسى بولسا مېنىڭ بۇ قىيىن مەسىلىگە ئۇرۇنۇپ بېقىش جەريانىم.تەبئىيلىك بىلەن روھىي ھالەت ئوتتۇرسىدىكى توقۇنۇش -تۇرمۇشنىڭ ئۆزىگە خاس زىددىيەتنىڭ ئىنكاسى ئىكەنلىكىنى بىلدۈرىدۇ.شۇ سەۋەبتىن بارلىق ماددىنىڭ ۋە روھىي ھالەتنىڭ بىر-بىرىنى ئەسكەرتىشى تۈپەيلىدىن بۇ ئىككىسى ئوتتۇرسىدا ئۆز-ئارا چوقۇنۇش پەيدا بولىدۇ.چۈنكى بۇ ئاخىرقى ھېسابتا بىز چۈشەنمەيدىغان جانلىق تۇرمۇشنىڭ ئۆزى ھازىرلىغان خۇسۇسىيەت.قايسى ۋاقىت بولۇشىدىن قەتئىنەزەر،بىز ئىنسانلارنىڭ بىلىش كۈچىگە تايىنىپ، تاكى ھازىرغىچە تۇتۋالالمىغان مەلۇم خىل  چوڭقۇرلۇق ھاسىل قىلغان نەرسىنى نەرسىنى ئۇلارنىڭ چۈشەندۈرۈشىنى ئۈمىد قىلىمەن.بىز ئۆزىمىزگە ئوخشىماي قالدۇق.-ئەگەر بىز راسىت ئېيىتساق،رازىمەنلىك بىلەن ئۆزىمىزگە زىت.بىز چوقۇم بۇ خىل نەرسىنى ئۆز-ئارا زىت بولغان تەرەپتىن تەكشۈرۈپ كۆرۈشىمىز،.ئۇنى ئەستە ساقلىشىمىزنىڭ ئاسان بولۇشى ئۈچۈن،ماددا ۋە روھىي ھالەت ئوتتۇرسىدىكى توقۇنۇشنى ياخشى بىلشىمىز كېرەك.جانلىق تۇرمۇش ئەڭ چوڭقۇر باغلىنىش ئۈستىدىمۇ چۈشەنگىلى بولمايدىغان جانلىق نەرسە.ئۇ شەكىلسىز،بىزنىڭ بىۋاستە ئېرىشكەن تەجىرىبىمىز.مەن باشتىن كەچۈرگەن بارلىق نەرسە پەقەتلا پىسخىكىلىق نەرسە،ھەتتا تەننىڭ ئاغرىشىمۇ مەن باشتىن كەچۈرگەن بىر خىل تۇيغۇ،مېنىڭ سەزگۈ-تەسىراتىم بىر بوشلۇقىنى ئىگەلىگەن ۋە قولدىن بەرمەسلىك قىيىن بولغان ئوبىكىتىپ دۇنيا.سەزگۈ-تەسىراتنىڭ ئۆزى بىر ئوبراز،ئەكىسچە ئۇ پەقەت مېنىڭ بىۋاستە تەجىرىبەمنى ھاسىل قىلىدۇ.چۈنكى پەقەت ئۇلارلا ئېڭىمنىڭ بىۋاستە ئوبىكىتى.ئۆزۈمنىڭ روھىي ھەتتا يالغان ئەمەلىيەتنى ئۆزگەرتىدۇ.ئۇ ئەمەلىيەتنى ئۆزىگەرتىپ مۇشۇ باسقۇچقا ئاپىرىدۇ.شۇ سەۋەبىتىن مەن سۈنئىي ئۇسۇللارغا تايىنىپ شەيئىنىڭ مەندىن باشقا زادى قانداق قىياپەتتە ئىكىنلىكىنى جەزىملەشتۈرىمەن.شۇنىڭ بىلەن مەن بايقاپ قالدىم،ئاتالمىش ئاۋاز كارامىتى  بولسا ئوخشاش بولمىغان  چاستوتىنىڭ ھاۋادىكى تەۋرىنىشى،ئاتالمىش رەڭنىڭ كارامىتى بولسا ئوخشاش بولمىغان يورۇقلۇق ئوزۇنلۇقلۇرىنىڭ دولقۇنى.ئەمەلىيەتتە بىزنىڭ ئەتراپىمىزنى ھەر خىل-ھەر ياڭزا ئوبرازلارنىڭ ھەممىسى ئورىۋالىدۇ.شۇ سەۋەبتىن بىز تاشقى دۇنيانىڭ ئەسلى خۇسۇسىيىتىنى چۈشىنىشىمىز ئەسلا مۇمكىن ئەمەس.بزنىڭ بارلىق بىلىملىرىمىزنىڭ  ھەممىسى پىسخىكا ماتېرىياللىرىدىن ھاسىل بولغان،چۈنكى پەقەت ئۇلا ئەڭ بىۋاستە،شۇڭلاشقا پەقەت ئۇلالا ئەڭ راسچىل،مۇشۇنداق بولغاندا پىسخولوگلار بۇ خىل چىنلىق ئارقىلىق پىسخىكىنىڭ ئەمەلىيىتىنى تېپىپ چىقالايدۇ.
ئەگەر بىز بۇ ئۇقۇمنىڭ ئېنىقلىمىسىنى تېخىمۇ چوڭقۇر چۈشىنىشنى ئارزۇ قىلساق،بىز چوقۇم بايقىيالايمىز،بەزى پىسخىكىلىق ھالەتلەرنىڭ مەزمۇنى ،پىسخىكا تەسۋىرى بەدىنىمىزگە قاراشلىق ماددا مۇھىتىنىڭ كېلىش مەنبەسىدەك،يەنە باشقا بىر ئوخشاش راسچىلىقنىڭ پىسخىكا مەزمۇنى ۋە پىسخىكا تەسۋىرى ماددا مۇھىتى ئوخشاش بولمىغان پىسخىكا دائىرسىدىن كەلگەن.بىز كالىمىزدا ئۆزىمىز سېتىۋېلىشنى ئارزۇ قىلغان ماشىنىنى خىيال قىلايلى ياكى مېنىڭ ئۆلۈپ كەتكەن ئاكامنىڭ روھىي تۇرۇشلۇق جەننەتنى خىيال قىلايلى ،ئۇ مەيلى سىرتقى ئەمەلىيلىك بولسۇن ياكى بىر خىل مەن بىلەن مۇناسىۋەتلىك ئىدىيە بولۇشىدىن قەتئنەزەر بۇ ئىككى خىل پىسخىكىلىق پائالىيەتنىڭ ھەممىسى پىسخىكىنىڭ ھەقىقىيلىقى.بىردىنبىر پەرقى بولسا:بىر خىل پىسخىكا ماددى دۇنياغا چېتىلىدۇ،يەنە بىر خىل پىسخىكا پائالىيەت مىزانى روھىي ھالەت دۇنياسىغا چېتىلىدۇ.ئەگەر مەن ئەمەلىي ئۇقۇمىنى پسخىكىدىن ئىبارەت بۇ بىر تەكشىلىككە يۆتكىسەم،پەقەت ئۇ يەردىلا ئاندىن ئۆز قانۇنيىتىگە ئورۇن ھازىرلىيالايدۇ،ھەم ئېتىقاد بىلەن ماددا ،روھىي ھالەت بىلەن تەبئىي ھالەت ئۆز-ئارا زىددىيەتلىك چۈشەنچە ھالىتىدە توغۇلۇپ،توقۇنۇش بىلەن ئاخىرلىشىدۇ.ئۇلارنىڭ ھەممىسى ساپ ئېتىكىغا ئايلىنىدۇ.بۇنى مېنىڭ ئاڭ رايۇنىمدىكى پىسىخىكا مەزمۇنىنىڭ ئوخشاش بولمىغان مەزمۇنى ئارقىلىق چۈشەندۈرىمىز.ئەگەر تاۋا نېنى مېنى يارلاندۇرسا ،مەن ئوتنىڭ رىئال ئىكەنلىكىنىڭ تېگىگە يەتمەي قالىمەن.ناۋادا مەن ئەرۋاھ تەرىپىدىن بارلىق قورقۇنۇشلۇق ئىشلارنىڭ چىقىشىغا سەۋەبكار بولسام،بۇ پەقەت مېنىڭ خاتا سېزىمىم دەپ ئۆزۈمگە تەسەللى بېرىشىم مۇمكىن.ئەمما ئوت ئاجايىپ بىر خىل فىزىكىلىق جەرياننىڭ ئوبرازى، ئەگەر ئاخىرىقى ھېساپتا بۇلارنىڭ خۇسۇسىيىتى ئېنىق بولمىسا،مېنىڭ ئەرۋاھتىن قورقۇش سەۋەبىمۇ روھىي ھالەت دائىرسى ئىچىدىكى بىر خىل ئوبرازدىن ئىبارەت.بىراق بۇ راسچىللىق ئوتنىڭ راسچىللىق خۇسۇسىيىتىگە يەتمەيدۇ.چۈنكى مېنىڭ قۇرقۇنۇشۇمنى ئوت كەلتۈرۈپ چىقارغان ئاغرىققا ئوخشاش،گەرچە ھەممىسى راست بولسىمۇ،بۇ گەپكە كەلسەك مېنىڭ قورقۇنچۇم مەلۇم پىسخىكىلىق جەريان،مەنچىمۇ ماددىنىڭ تۈپ خۇسۇسىيىتى نامەلۇم ئۇچۇر بىلەن ئوخشاش،ھەرقانداق ئەھۋال ئاستىدا خېمىيە ۋە فىزىكا ئىلمىدىكى ئۇقۇملار كېرەك بولىدۇ.مەن باشقا ئۇسۇللارنى قوللۇنۇپ ئوتنىڭ خۇسۇسىيىتىنى چۈشەندۈرۈشنى ئويلاپ باقمىدىم،بىردەك پىسخىكىلىق جەريانىڭ ئۇقۇملىرىدىن سىرىت،باشقا ئوقۇملارنى قوللۇنۇپ روھنىڭ تەسۋىرىنى چۈشەندۈرۈشنىمۇ ئويلىمىدىم.  
بارلىق بىۋاستە تەجىرىبىنىڭ ھەممىسى پىسخىكىلىق باشتىن كەچۈرۈش،شۇ سەۋەبتىن بىۋاستە رئىاللىق پەقەت پىسخىكىنىڭ رئىاللىقى.بۇ بىر ئەمەلىيەت ئىپتىدائىي ئىنسانلارنىڭ نېمە ئۈچۈن جىن-شەيتان ھەم جادۇگەرلىكنىڭ تەسىرى بىلەن فىزىكىلىق ۋەقەلىكلەرنى بىر تەكشىلىككە قويىدىغانلىقىنى چۈشەندۈرىدۇ.ئۇلار ئۆزىنىڭ تۇرمۇش ساۋىقىنى ئۆز-ئارا زىت تەرەپلەرگە ئايرىيدۇ.ئۇلارنىڭ دۇنياسىدا ،روھىي ھالەت ۋە ماددا ئۆز-ئارا سىڭشىپ كەتتى. ئۇنىڭ تەڭرىسى يەنىلا ئورمانلىقتا ئارسالدى بولدى.تۈزلەڭلىكتە ئۇ بىر بوۋاققا ئوخشاپ قالدى.ئۇ ھازىرىغا قەدەر دۇنيادىن پۈتۈنلەي ۋاز كەچتى.ئۇ پەقەت ئۆزىنىڭ پىسخىكىسى بىلەنلا چەكلەندى.ئۆز چۈشىدە بوغۇلدى.ئۇ كىشلىك تۇرمۇش دۇنياسىنى يەنە ئەزەلدىن بۇلۇپ باقمىغان چېگىش دەسلەپكى ئويلىرىنى چۈشنىش باش قاتتۇرىدىغان دېفورماتسىيە. ئۇ ياشاۋاتقان دۇنيا تېخى ئۇنىڭ ئەقەللى بىلىشىنى چىرمىۋالغان چۈشۈنىشنىڭ بۇرۇقتۇرمىلىقى تەرىپىدىن ئۆزگەتىۋېتىلمىگەن ئىدى. بۇ بىر بىرلەمچى دۇنيا،پارچىلىنىشى ئۈچۈن روھىي ھالەت ۋە تەبئىيلىكتىن كېيىن،غەرىب ئۆزى ئۈچۈن تەبئەتىنى قايتۇرۋالدى.ئۇ خارەكىتېر ئۈستىدە تەبئىەتكە ئىشىنىشكە يۈزلەندى.ئەمما ئۇ ھەربىر ئۆزى  يېقىنلاشقاندىكى ئازاپلىق تىرىشچانلىقىنى ئويلىسا ھەممىسى ئۇنى تەبئىيلىك ئىچىگە تېخىمۇ چوڭقۇر چۆكتۈرىدۇ،ئەكىسچە بولغاندا شەرىق تەرەپ ئۆزى ئۈچۈن روھىي ھالەتكە ئېرىشىدۇ.ماددىنى خىيالىي نەرسە يەنى مايا دەپ چۈشەندۈرۈش ئارقىلىق داۋاملىق چۈشكە ئوخشاش ئاسىياچە ئىپلاسلىق ۋە قىيىنچىلىققا چۆكۈپ ياشىماقىتا.ئەمما يەر شارى ۋە ئىنسانىيەت بىر تاللا بولغان تۇرۇقلۇق ،شەرىق ۋە غەرىب ئادىميىلكى دەپ ئوخشاش بولمىغان ئىككى تۈرىگە ئايرىۋېتەلمەيدۇ.ئەمەلىيەتتە پىسخىكا ئەڭ بۇرۇنقى،بىردىنبىر ھالىتىنى ساقلايدۇ.ئىنسانلارنىڭ بۇ خىل ئاڭ سەۋىيسىنىڭ تەرەقىياتىنى ساقلىغاندا،ئاندىن ئادەم بىر تەرەپكلىلا ئىشىنىدۇ،يەنە بىر تەرەپىنى ئىنكار قىلىدۇ.بىراق ھەر ئىككىلسىنىڭ بىردەك پىسخىكىنى تەشكىل قىلغۇچى ئامىل ئىكەنلىكىنى ئېتراپ قىلىدۇ.
ئەگەر ئەمەلىيەتچىلىك پىسخىكىسىنى مۇشۇنداق چۈشەنسەك،شۇنداق دېيەلەيمىزكى:ئەمەلىيەتچىلىك پىسخىكا ئىدىيسى بولسا ھازىرقى زامان پىسخولوگىيەسى ئېرىشكەن ئەڭ مۇھىم نەتىجە.بۇ ئىدىيە كىشلەر تەرىپىدىن ئومۇميۈزلۈك قوبۇل قىلىندى.مېنىڭ قارىشىمدا بۇ پەقەت ۋاقىت مەسىلسىدەك،ئەڭ ئاخىرىدا ئۇ كىشلەر ئۈچۈن قوبۇل قىلىنىدۇ.چۈنكى پەقەت ئۇ بولسىلا بىز پىسخىكىلىق ھادىسىنىڭ مول مەزمۇنلۇق خۇسۇسىيىتى ۋە مۇستەقىلىقىنى چۈشىنەلەيمىز.ئەگەر مۇشۇ خىل ئىدىيە بولمىسا ،بىز چوقۇم بىر خىل قوپال ئۇسۇل ئارقىلىق ئۆزىمىزنىڭ پىسخىكا تەجىرىبىمىزىنى شەرھلىسەك ،ئۇنىڭ ئىچىدىكى ياخشى بىر قىسىملارنى يارلاندۇرىمىز.ئەگەر بىز مۇشۇ خىل ئىدىيەگە ئىگە بولساق ،تىگىشلىك باھا بېرەلەيمىز.پىسخىكىنىڭ بۇ تەرىپى قايتا كىشلەرنىڭ كەمسىتىشىگە ئۇچىرىمايدۇ. سەزگۈ ئەزالاردىكى ئاساسنىڭ چىنلىقى ئەلۋەتتە بىزنىڭ ئەقلىمىزىنى قانائەتلەندۈرىدۇ.بىراق بىزنىڭ ھېسىياتىمىزىنى تەسىرلەندۈرەلمەيدۇ.ھىلىگەرلىك بىلەن تولغان كىشلىك تۇرمۇش ئارقىلىق بىزنىڭ ھېسىياتىمىزىنى مەلۇم خىل مەنا بىلەن ئىپادىلگىلى بولىدۇ.ساۋاب بىلەن گۇناھقا دائىر ئىشنى دەپ كەلسەك،رولىنىڭ قانداقلىقىنى دەل ھېسىيات بەلگىلەيدۇ.ئەگەر ھېسىيات ئەقىلگە ياردەم بەرمىسە،ئىدىراك دائىم ئاجىزلاپ كېتىدۇ.بىز دۇنيا ئۇرۇشىدىن تەلىيىمىز ئوڭدىن كېلىپ قۇتۇلۇپ قالدۇقمۇ ياكى ئىدراك ۋە ئاقكۆڭۈللۈك  ئىستىكى بىلەن قۇتۇلۇپ قالدۇقمۇ؟ياكى تەلىيمىزنىڭ ئوڭدىن  كېلىپ قۇتۇلۇپ قېلىشىمىز ھەرقانداق ئاپەتنىڭ ئەخمىقانلىقىمۇ؟بۇنىڭغا گىرىتسىيە ۋە رىم دۇنياسىنىڭ فىئودال دەۋرىگە كىرىشتىكى سىنىقى مىسال بولالايدۇ ياكى ئىسلام مەدەنيىتىنىڭ تىز تارقىلىشى مىسال بولالايدۇ.قايسى خىل روھىي ھالەتنىڭ ۋە جەمئىيەت ئىنقىلابى ئىدىراكتىن ھاسىل بولغان؟
بىر دوختۇر بولۇش سۈپىتىم بىلەن،مەن بۇنداق مۇھىم مەسىلىگە بىۋاستە كۆڭۈل بۆلمەيمەن.مېنىڭ مەجبۇريىتىم بولسا كېسەل داۋالاش.ھازىرغا قەدەر تىببىي ئىلىم ئۈزلۈكسىز رئىللىقتىن چەتنىگەن خىيالغا چۆكۈپلا كەتكەن،پەقەت كېسەل داۋالاش ئارقىلىقلا،ئەمما ھازىر بەزىلەر مۇراجئىەت قىلماقتا.بۇ خىل نوقتىنەزەر پۈتۈنلەي خاتا،كېسەللەرگە نىسپەتەن كېسەل داۋالاش تەلەپ ئەمەس.پىسخىكا كېسىلىگە گىرىپتار بولغانلارنىڭ داۋالاش جەريانىدا ،بىز ئوخشاش تەلەپكە دۇچ كېلىمىز.بىز  دېققەت ئېتىبارىمىزىنى  بارا-بارا كېسەللەرنىڭ كېسەللىك ئالەمەتلىرىدىن پۈتۈنلەي جانلىق بولغان كىشلەرنىڭ بەدىننىگە يۆتكەيمىز.بىز ئاستا-ئاستا چۈشىنىمىز.پىسخىكا كېسىلىگە گىرىپتار بولغۇچىنىڭ ئېنىق ئورنى يوق ۋە قاتتىق چەكلىمىنىڭ قىسمەن ئەھۋالى ئۇنىڭدىن ياخشىراق بولۇپ بۇ بىر تۈرلۈك تەرتىپلىك سەۋەب. دۇرۇسراقىنى ئېيىتساق  ھەممە ئەخلاق ھەر تۈرلۈك مەسئۇلىيەت سەۋەبىدىن خاتا ھالدا پەيدا بولغان پىسخىكىلىق كېسەللىك.شۇڭلاشقا بۇ ئۆزىنىلا داۋالاش بىلەن چەكلەنمەيدۇ.پەقەت پۈتكۈل ئەخلاق سېستىمىسىغا نىسپەتەن داۋالاش ئېلىپ بارغاندىلا ،ئاندىن غەلبىگە ئېرىشكىلى بولىدۇ.
مەن دائىملا قانداقتۇر چوڭقۇر مەنە يوشۇرۇنغان ئىشلارنى ئەسلەيمەن.بىر ئەقىللىق ياش تىببىي ئىلىمنىڭ كىتابلىرىغا ئاساسلىنىپ ئىزچىل تەتقىق قىلغاندىن كېيىن ،ئۆزىمىزنىڭ ئەسەبىي مىجەزىنى نىسپەتەن ئىنىچكە تۈرلەرگە ئايرىدى.ئۇ ئۆزىنىڭ بايقاشلىرىدىن يامان ئەمەس بىر مەخسۇس ئەسەر يېزىپ چىقتى.ئەسىرىنى بايان قىلىشقا ئالدىرىدى.ئۇ قول يازمىسىنى ئېلىپ كېلىپ مېنى ئىزدىدى.مەن ئەسەرنى ئوقۇغاندىن كېيىن تەلەپلىرىمنى ئۇنىڭغا ئېيىتتىم.نېمىشقا ئۇ بۈگۈنگىچە ساقايمايدۇ، پەن-تېخنىكىنىڭ ھۆكۈمىگە ئاساسەن ئۇنىڭ سالامەتلىكى ئالىقاچان ئەسلىگە كېلىشى كېرەك ئىدى.ئۇنىڭ ماقالىسىنى ئوقۇپ بولغاندىن كېيىن ئېتىراپ قىلىشقا مەجبۇر بولدۇم.ئەگەر بۇ بىر سەبىينىڭ نېرۋا كېسىلى ھەققىدىكى بايقىشى بولغان بولسا ،ئۇنداقتا كېسەل ئاللىبۇرۇن ئەسلىگە كېلىپ ساقايغان بولاتتى.بىراق ئۇنىڭ كېسىلى ئەسلىگە كەلمىگەن.ئۇنداقتا چوقۇمكى ئۇنىڭ كىشلىك ھاياتقا تۇتقان پوزىتسىيسىدە ئېغىر خاتالىق مەۋجۇت.گەرچە بۇ نوقتا ئۇنىڭ كېسەللىك ئالامىتىدە ئەكىس-ئېتىپ چىقمىسىمۇ ئۇنىڭ ئەسلىمسىدىكى كېسەللىك تارىخىنىڭ ۋاقتىغا مەن دىققەت قىلدىم،ئۇنىڭ دېيىشىچە ئۇ دائىملا قىش پەسلىنى سىت مورلىس ۋە نىستا  ئۆتكۈزىدۇ.مەن ئۇنىڭدىن تەتىل كۈنلىرىدىكى چىقىملىرىنى كىمنىڭ ئۈستىگە ئالدىغانلىقىنى سورىدۇم.ئاخىرىدا بۇ قابىلىيەت ئىگىسىنىڭ چىقىملىرىنىڭ بىر نامرات ئايال ئوقۇتقۇچى تەرىپىدىن بېرىلدىغانلىقىنى بىلدىم.ئاچارچىلىقتا قالغان چاغلىرىنى ئۆتكۈزۈش ئۈچۈن  كۆڭۈل ئىچىش سورۇنلىرغا بارغىلىمۇ قىل قالدى. ئۇ ۋىجدان بىلەن ئۇنىڭ كېسەلىك سەۋەبىنى سۆكتى.بۇ تولۇق ھالدا نېمە ئۈچۈن ئاشۇ ئىلىم-پەن ئانالىزى ھەرقانداق بىر ئەمەلىي ئۈنۈم ھاسىل قىلالمايدىغانلىقىنى چۈشەندۈرۈپ بېرىدۇ.ئۇنىڭ ئاساسلىق سەۋەنلىكى ئۇنىڭ ئەخلاقىدىكى پوزىتسىيىسىدە.
ئۇ ھەيرانلىق بىلەن مەن قارىغان مەسىلىنىڭ ئۇسۇلىنى ئېنىقكى پۈتۈنلەي پەن-تېخنىكىلىق ئەمەسلىكىنى بايقىغان.چۈنكى ئەخلاق بىلەن تېخنىكىنىڭ ھېچقانداق مۇناسىۋىتى يوق. پەن- تېخنىكىنىڭ ئۆزىگە كەلسەك  قەلبىنىڭ چوڭقۇر يېرى ئەخلاقسىز قىلمىشلارنى بىر ياققا قايرىپ قويۇشقا تاقەت قىلالمايدۇ،دەپ قارايدۇ.ئۇ ھەپتا ھەرقانداق قەلىب توقۇنىشىنىڭ مەۋجۇتلۇقىنى ئېتراپ قىلمايدۇ. چۈنكى  ئايالى ئۇنىڭغا بۇ پۇللارنى ئۆز رازىلىقى بىلەن بەرگەن.ئىلىم-پەن نوقتىسىدىن ئېيىتساق،بىز سۆيگۈنى قانداق ئويلاشنى خالىساق شۇنداق ئويلىساق بولىدۇ.ئەكىسچە ئەمەلىيەت ئېنىق ئىپادىلەيدۇكى:كۆپلىگەن مەدەنىي كىشلەر بۇ خىل قىلمىشقا ئەسلا يول قويمايدۇ.ئەخلاق پوزىتسيسى بولسا تۇرمۇشنىڭ ھەقىقىي مۇھىم ئامىلى.ئەگەر پىسخولوگلار ئەڭ ئېغىر خاتالىق ئۆتكۈزۈشتىن ئېھتىيات قىلسا،ئۇ چوقۇم ئۇنىڭغا نىسپەتەن چوڭقۇر ئويلىنىش ئېلىپ بارىدۇ.شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا ئۇ چوقۇم ئېسىدە ساقلىشى كېرەك.بەزى ئەقىلىيلەشكەن دىننى ئېتىقاد تېخى قۇرۇلمىغان بولۇپ،نۇرغۇنلىغان كىشلەرگە نىسپەتەن ئېيىتقاندا بۇ ھاياتنىڭ ئېھتىياجى.ئۇنىڭدىن سىرىت،يەنە كەلتۈرۈپ  چىقىشقا يېتەرلىك بولغان ياكى كېسەل داۋالايدىغان پىسخىكىلىق ئەمەلىيەت مەۋجۇت.
   مەن دائىم كېسەللەرنىڭ مۇنداق دېگىنىنى ئاڭلاپ قالىمەن.ئەگەر تۇرمۇشنىڭ مەنىسىنى ۋە مەقسىدىنى بۇرۇنراق بىلگەن بولسام ،مېنىڭ كۆڭلۈمدە بەلكىم بۇ خىل بئاراملىق بولمىغان بولاتتى.بۇ كېسەل كىشلەرنىڭ نامرات ياكى باي،جەمئىيەتتە ئورنى بار ياكى يوق،نەسەبىي بار ياكى يوق بولۇشىدىن قەتئىنەزەر بۇنداق تەبىقە پەرقىگە ئايرىش توغرا ئەمەس.چۈنكى تەننىڭ سىرتىدىكى ماددا ئۇنىڭ تۇرمۇشىنىڭ مەنىسىگە ئالدانمايدۇ.بۇنىڭدا تېخىمۇ كۆپ بولغىنى بولسا مەنىۋى تۇرمۇشنىڭ بىر خىل ئېراتسئونالىزىملىق ئېھتىياجى.ئۇ ئېھتىياجلىق بولغان بۇ نەرسىگە ئالىي مەكتەپتىن،كۈتۈپخانىدىن ،دەرىسخانىدىن ئېرىشكىلى بولمايدۇ.چۈنكى ئۇ ئۇ يەردىن ئېرىشكەن نەرسىە پەقەت ئۇنىڭ كالىسىغا تەسىر قىلىپ، يۈرىكىگە تەسىر قىلمىغان.بۇ خىل ئەھۋال ئاستىدا دوختۇر روھىي ئامىلنىڭ ھەقىقىي مەنىسى بولسا زور مۇھىم خۇسۇسىيەتنى ھازىرلىغانلىقىدا ئىكەنلىكىنى كۆرسەتتى.شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا مۇھىم بولغىنى  دىنىي مەزمۇننىڭ بىمارنىڭ چۈشىدە بولىدىغانلىقى ،بۇ ھاياتنىڭ ئېھتىياجى ياردەمگە ئېرىشتى ۋە قانائەتلەندى.بۇ ئاڭسىزلىق مەزمۇنىنىڭ روھىي ھالەتتىكى مەنبەسى خاتا قائىدە كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغانلىقى ۋە داۋالاشنىڭ مەغلۇپ بولىدىغانلىقىنى ئېتراپ قىلمايدۇ.
       روھىي خۇسۇسىيەتنىڭ ئادەتتىكى ئۇقۇمى بولسا مەنىۋى تۇرمۇشنىڭ كەم بولسا بولمايدىغان تەشكىلى ئامىلى.بىز مەلۇم ئۆلچەمدىكى سەگەك ئاڭنىڭ ئادەم تېنىدە مۇشۇ ئۇقۇملارنى كۆرسىتىدىغانلىقىنى كۆرىۋالالايمىز.ئۇلارنىڭ نىسپەتەن كەمچىلىك ياكى مەدەنيەتلىك كىشلەرنىڭ ئىنكار قىلشغا ئۇچۇرىشى چوقۇم چۈشكۈنلەشكەنلىكنىڭ ئۆلچىمى دەپ قارىلىدۇ.پىسخولوگىيەنى كۆزدە تۇتقاندا بۈگۈنگىچە تەرەققىيات جەريانىدا ئۆزلۈكسىز ماددىنىڭ سەۋەپ-نەتىجىلىكلىكىنىڭ پىسخىكىلىق جەريانى مۇلاھىزە قىلىنىدۇ.پىسخولوگىيەنىڭ كەلگۈسىدىكى ۋەزىپىسى بولسا ،پىسخىكا جەريانىدىكى روھىي ھالەت ئۈستىدىكى ھەل قىلغۇچ ئامىلنى تەتقىق قىلىشتۇر.بۈگۈن روھنىڭ تەبئىتىگە قارىغاندا 13-ئەسىرنىڭ تەبئىي پېنى تېخىمۇ ئىلگىرلىدى.بىز روھىمىزدا چۈشەنچە ھاسىل قىلىپ ،پەن-تېخنىكىنىڭ دىققىتىنى تارتىشقا باشلىغىلى ئۇزۇن بولمىدى.
  ئەگەر ھازىرقى زامان پىسخولوگىيەسى پەش قىلىپ دېدى،ئۇ ئالىقاچان پىسخىكىنڭ ھەر قانداق تەرىپىنى جاكارلاپ بولدى،ئۇنداقتا ئەڭ كۆپ بولغىنى بولسا پەقەت پىسخىكىنىڭ فىزىئولوگىيە تەرىپىدىن جاكارلىدى.بىز بۈگۈنكى ۋەزىيەت بىلەن16-ئەسىردىكى تىبابەتنىڭ ئەھۋالىنى سېلىشتۇرالايمىز. ئۇ ۋاقىتتا كىشلەر ئاناتومىيە تەتقىقاتىنى ئەمدىلا باشلىغان.قورىقىدەك غۇۋا ئېنىقسىز بولغان فىزىئولوگىيە  ئۇقۇمى تېخى بارلىققا كەلمىگەن.ئوخشاش،پىسخىكىنىڭ روھىي ھالەت جەھەتتە بىز بۈگۈنمۇ پەقەت پارچە-پۇرات بىلىملەر بىلەنلا .بىز ئاللىبۇرۇن ھىس قىلىپ يەتتۇق.پىسخىكىدا  ئۆزگىرىشچان روھىي جەريان ساقلانغان،ئۇلار ئىپتىدائىي ئىنسانلارنىڭ مەشھۇر كىشلىرىدىن تەركىب تاپقان يىغىن شەكلىنى ئاساس قىلغان.يوگا ئەمەلىيىتى پەيدا قىلغان بارلىق ھالەت ئاساسىدا قۇرۇلغان.بىراق بىز  تېخى ئۇنىڭ ئالاھىدە قائىدىسىنى مۇۋاپىقيەتلىك ھالدا جاكارلىيالماي قالدۇق.بىز پەقەت نۇرغۇن ئەسەبىي مىجەزلىك كىشلەرنىڭ مۇشۇ جەرياننىڭ توختىماي ھەركەتلىنىپ تۇرۇشى سەۋەبىدىن ئىكەنلىكىنى بىلمىز.پىسخولوگىيە تەتقىقاتى تېخى ئادەم پىسخىكىسىنىڭ بارلىق تەرىپىنى ئاشكارلاپ ئۈلگۈرگىنى يوق.ئادەمنىڭ پىسخىكىسى بارلىق مەنىنى چوڭقۇر ھاياتلىق سىرىغا ئوخشاش غۇۋا ۋە تەستە تۇتقىلى بولىدۇ.بىز كۆپ بولغاندىمۇ مۇشۇنچىلىكلا دېيەلەيمىز.مۇشۇ چوڭ يوشۇرۇن يولدا جاۋابقا ئېرىشىشنى ئۈمىد قىلمىز.بىز ئاللىقاچان ھەرخىل سىناقلارنى ئېلىپ باردۇق،شۇنداقلا بۇنىڭدىن كېيىن نېمە ئىشلارنى قىلىشنىمۇ پىلانلاپ قويدۇق.

مۇشۇنداق پايدىلنىش قىممىتى يۇقۇرى ماقالىلەرنى تەرجىمە قىلىشنى ئ‍ۈزۈپ قويماڭ ئ‍ىنىم،

مەنمۇ سەھىيە ساھەسىدە ئىشلىگەچكە بەزى مەسىللىەر ئۈستىدە ئويلىنىپ قالدىم. بولۇپمۇ ئەيدىس بىمارىنىڭ ئۆزىنى ئۆلتۈرۋىلىشى...

ياخشى تىرىش ساۋۇتۇم

تاللىغان تېما ۋە تەرجىمە سۈپىتى ھەقىقەتەن نەپ بىرىدىكەن.