«شاھنامە» 1

muhammadbarhan · ۋاقتى: 2012-6-7 02:04:13


	شاھنامە شەرق كلاسسىك ئەدەبىياتىدىكى مىسلىسىز ئەزىمەت ـــ ئەبۇلقاسىم فىردەۋسى ئەبدۇشۇكۇر مۇھەممەدئىمىن 1. فىردەۋىسنىڭ ياشىغان دەۋرى ۋە ھايات پائالىيتى «ئاتمىش مىڭ بىيىتلىق ‹شاھنامە› داستانىنىڭ مۇئەللىپى فىردەۋسى يىپەك يولىدىكى ئەڭ زور شائىر بولۇشقا مۇناسىپ.» ـــــــ مائېجىما شىنجى* شەرق بەدئىي تەپەككۇرىنىڭ ئۇلۇغۋار نايامەندىسى، جاھان سەنئەت مۇنبىرىدىكى مىسلىسىز ئەزىمەت، پارىس-تاجىك كلاسسىك شېئىرىيىتىنىڭ ئىپتىخارى ئەبۇلقاسىم فىردەۋسى (تەخمىنەن 940 ـــ 1020) خۇراساندىكى تەبەران ۋىلايىتىنىڭ تۇس شەھىرىدىن ئانچە يىراق بولمىغان باج ناملىق يېزىدا سۇنغان ھاللىق دېھقان ئائىلىسىدە دۇنياغا كەلگەن. فىردەۋسى ياشىغان زاماندا ئەرەب باغدات خەلىپىلىكى بارغانسېرى خارابلىشىپ، ئۇ ئىشغال قىلغان كەڭ زېمىندا بىر قاتار مۇستەقىل يەرلىك ھاكىمىيەتلەر مەيدانغا كەلگەن. خەلقنىڭ فېئۇداللىق زۇلۇمغا، مىللىي زۇلۇمغا قارشى ئېڭى بارغانسېرى ئاشماقتىدى. ئۇ چاغدا فىردەۋسىنىڭ ۋەتىنى خۇراسان سامانيلار خانلىقى (875 ـــ 999)غا تەۋە ئىدى. ساماني خانلىرى ئۆزلىرىنىڭ پارىس - تاجىك نەسەبلىرى ۋە يېڭى مەيدانغا كەلگەن مۇستەقىللىق مەۋقەلىرى بويىچە ئەنئەنىۋى ئىران ـــ شەرقىي ئىران مەدەنىيىتىگە ۋارىسلىق قىلىشنى ئارزۇ قىلاتتى. فىردەۋسى تەخمىنەن ئەللىك سەككىز ياشقا يەتكەندە سامانيلار ھاكىمىيىتىنىڭ خۇراساندىكى ۋالىيسى ئالىپ تىكىن ۋە ئۇنىڭ كۈيئوغلى سوبۇق تىكىن خۇراسان بىلەن پەنجاپ دىيارىنى ئىگىلىدى. سۇبۇق تىكىننىڭ ئوغلى مەھمۇت غەزنەۋى (980 ـــ 1030) ھاكىمىيەت بېشىغا چىققاندىن كېيىنن ئۇ خۇراساندىكى ئىلاخاننى يېڭىپ، ساپارىيلار قولىدىن پۈتۈن پېرسىيىنى تارتىۋالدى. 999- يىلى ئۇيغۇر قاراخانىلار قوشۇنلىرى بۇخارانى ئىشغال قىلىپ، سامانيلار خانلىقىنى مۇنقەرز قىلدى. فىردەۋسىنىڭ ئاخىرقى ھاياتى مەھمۇت غەزنەۋى زامانىغا توغرا كەلدى. فىردەۋسى بالىلىق چاغلىرىدا دادىسىدىن قالغان باغدا ياشىدى. ئۇ بۇ باغنى يورۇق دۇنيانىڭ جەننىتىدەك ياخشى كۆرەتتى. ئۇنىڭ ياخشى تەربىيەلەنگەنلكىنى مۇئەييەنلەشتۈرۈش مۇمكىن. ئۇ پارىس ئەدەبىي تىلى، پەھلەۋى (ئوتتۇرا ئىران) تىلىدىن باشقا، ئەرەب تىلىغىمۇ پۇختا ئىدى. فىردەۋسى ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە جۇڭگۇو، ھىندىستان ۋە ئىران، ئەرەبىستان ۋە گرېك مەدەنىيەتلىرى قوشۇلغان «مەدەنىيەت ئۈچبۇرجىكى» رايونىدا ياشىدى. ئىران، ئوتتۇرا ئاسىيا. ھىندىستا ۋە يۇنان تارىخىدىن خەۋەردارلىقى، پەلسەپە ۋە ئىجتىمائىي قاراشلىرىنىڭ پۇختا ۋە يۈكسەكلىكى، تىل ئىقتىدارى ۋە خەلق ئېغىز ئەدەبىياتى جەھەتتىكى مول بىلىملىرى فىردەۋسىنىڭ ئەينى زاماندا كۆزگە كۆرۈنگەن بىلىم ئىگىسى ئىكەنلىكىنى دەلىللەيدۇ. بىز فىردەۋسى غايىلىرىدىن قەدىمكى ھىندىستان ھېكمەت غەزىنىسى بولغان «كەلىلە ۋە دېمىنە» جەۋھەرلىرىنى، گرېك تارخچىلىرىنىڭ قاراشلىرىنى، ئەرەب مەدەنىيىتى مۇۋەپپەقىيەتلىرى ھېسابلانغان ئەقىل - پاراسەت قاراشلىرىنى، ئېزىلگەن ئاممىنىڭ يالقۇنلۇق كۈرەشلىرىنى، دوستلۇق ۋە ئىنسانىي مۇھەببەت ھەققىدىكى ئىزگۈ تىلەكلەرنى كۆرۈۋالالايمىز. ئۆز زامانىسىنىڭ كۆپ مەنبەلىك بۇ مول ئىدىيىۋى سۈپەتىرىسىز فىردەۋسى ۋە ئۇنىڭ ئىجادىيىتىنى تەسەۋۇر قىلىش مۇمكىن. ئەمەس. فىردەۋسىنىڭ قاچاندىن باشلاپ ئەدەبىي ئىجادىيەت بىلەن شۇغۇللانغانلىقى نامەلۇم، ئۇ تەخمىنەن ئوتتۇز يەتتە يېشىدا (تەخمىنەن 977- يىلى) «شاھنامە»نى يېزىشقا كىرىشكەن بولۇشى مۇمكىن. بۇ چاغلاردا ئۇ سامانيلار پايتەختى بۇخارا ۋە شۇ ئەتراپتىكى جايلاردا زىيارەت ئېلىپ بارغان. بىز فىردەۋسىنىڭ ئەدەبىي ئىجادىيىتى ئەلۋەتتە «شاھنامە»دىن ئىلگىرى مەيدانغا كەلگەن، ئۇ پەقەت ئۆزىنىڭ قىزغىنلىقى، تەپەككۇر سەۋىيىسىگىلا تايىنىپ ئەمەس، يەنە بەدىئىي ماھارىتى ۋە بەدىئىي ئىجادىيەت تەجرىبىسىگە ئىشەنچ قىلغان ھلدا «شاھنامە»دەك چوڭ ھەجىملىك ئەمگەككە كىرىشكەن، دەپ ئويلايمىز. «شاھنامە»نى ئەسلەش ئەسلىدە سامانىي خانلىرى ئارزۇسىدا مەيدانغا كەلگەن. بۇچاغدا سامانىيلار خانلىقى ئەرەب خەلىپىلىكىدىن مۇستەقىللىققا ئېرىشكەن مەۋقەنى مۇستەھكەملەشنى خالايتتى. كۈنساناپ كۈچىيىۋاتقان قاراخانىلارنىڭ تەھلىكىسى ئىچىدە ئۆز ھاكىمىيىتىنى ئىران قەھرىمانلىرىنىڭ ۋەتەنپەرۋەر ئىش ئىزلىرى بىلەن ئىلھاملاندۇرۇشنى ئارزۇ قىلاتتى. ئەل ئارىسىدا ساقلانغان «ئاۋىستا»، نەسرىي «شاھنامە ئەبۇمەنسۇر» ۋە رۇستەم رىۋايەتلىرى مۇنداق ئەسەرنى يېزىپ چىقىشقا مۇمكىنچىلىك تۇغدۇرغانىدى. نەتىجىدە سامانىيلار ئەمرى نوھ (976 ــ997) شائىر ئەبۇمەنسۇر مۇھەممەد ئىبن ئەھمەد دەقىقىنى چاقىرتىپ، نەسرىي «شاھنامە ئەبۇمەنسۇر» ئۈستىدىن ئىشلەشنى، ئۇنىڭغا گۈزەل قەھرىمانلىق ئېپوپىيىسى تۈزۈشنى بۇيرۇغان ئىدى. دەقىقى كلاسسىك پارىس ئەدەبىياتىنىڭ ئاتىسى، «شېئىرىيەتتىكى ئادەم ئەلەيھىسسالام» دەپ نام ئالغان روداكىنىڭ زاماندىشى بولۇپ، ئۇنى بەزىلەر تۇستا، بەزىلەر بۇخارا ياكى سەمەرقەندتە تۇغۇلغان دېيىشىدۇ. تاجىكىستان ئاكادېمىكى غەپۇرۇۋ*نىڭ كۆرسىتىشىچە، دەقىقىنىڭ ئاساسىي ھايات پائالىيىتى ماۋرائۇننەھردە ـــ ئوتتۇرا ئاسىيادا ئۆتكەن. دەقىقى پەھلىۋى ۋە ئەرەب يېزىقىدىكى مەنبەلەر، ئاتەشپەرەسلەر رىۋايەتلىرىدىن مول ماتېرىيال توپلاپ، «خۇداينامە» نامىدا ئۆز «شاھنامە»سىنى يېزىشقا كىرىشكەن. دەقىقى «خۇداينامە»نىڭ ز زەردۈشت، گۇشتەسىپنىڭ ئەفراپسىياپ ۋارىسى ئەرجاسىپ بىلەن جەڭ قىلغانلىقى قىسمىملىرىنى يېزىشقا ئاران ئۈلگۈرەلىگەن. ئۇ 977- يىلى بىر زىياپەت ئۈستىدە ئۆز قۇلى تەرىپىدىن ئۆلتۈرۈلگەن. شۇندىن كېيىن بۇ ئىشقا فىردەۋسى كىرىشىپ، بۇخارا سەپىرىنى باشلىغان. فىردەۋسى «خۇداينامە»دە يېزىلغان بىر مىڭ بېيىتنى (13- ئەسىر مۇئەللىپى مۇھەممەد ئەۋفىنىڭ كۆرسىتىشىچە ئىككى مىڭ بېيىتنى) دەقىقىنى خاتىرىلەش ئۈچۈن ئۆز «شاھنامە»سىگە كىرگۈزگەن. فىردەۋسى چپڭ ھەجىملىك «شاھنامە» يېزىش ئۈچۈن «شاھنامە ئەبۇمەنسۇر»دىكى مەنبەلەرگە قانائەتلەنمىگەن. ئۇ ماۋرائۇننەھردىن ساك ھېكايىلىرى، سۇغدى خەلقىنىڭ رۇستەم توغرىسىدىكى رىۋايەتلىرى، خارەزىمدىكى سىياۋۇش ېكايىلىرى، باكتېريىدىكى ئىسفەندىيار رىۋايەتلىرى قاتارلىق بىر قاتار ئەپسانىلەرنى توپلىغان. فىردەۋسى «شاھنامە» داستانلار تۈركۈمىنى 977- يىلىدىن (دەقىقى ۋاپات بولغان ۋاقىتتىن) باشلاپ يىگىرمە يىل سەرپ قىلىپ، 996- يىلى تاماملىغان. ئۇ بۇ ئەسىرىنى سامانىيلار ھۆكۈمرانلىرىدىن بىرىگە تەقدىم قىلىشنى ئارزۇ قىلاتتى. بۇ چاغدا فىردەۋسى تىڭىرقاپ قالغان. ئاخىر فىردەۋسى ئۆز ئەسىرىنى روياپقا چىقىرىش ئىستىكىدە يەنە ئو يىلدىن ئارتۇق كۈچ سەرپ قىلىپ ئەسىرى ئۈستىدە قايتا ئىشلىگەن. ئۇ گەرچە مەھمۇت غەزنەۋىگە لايىقلاشتۇرۇش مەجبۇرىيىتى بىلەن ئۆز داستانىغا كۆپلەپ ئۆزگەرتىش كىرگۈزگەن بولسىمۇ، ئۇنىڭ تۈپ ماتېماتىكىسى ۋە غايىلىرىنى ساقلاپ قالغان. فىردەۋسى ھىجىريە 400- يىلى (1010-، 1011- يىللار) قايتا ئىشلەنگەن «شاھنامە»نى غەزنەۋىلەر خانلىقىنىڭ تۈرك سۇلتانى مەھمۇت غەنەۋىگە تەقدىم قىلغان. فىردەۋسىنىڭ «شاھنامە»نى مەھمۇت غەزنەۋىگە تەقدىم قىلىشى ھەر خىل مەنبەلەردە بزىدەك ئىزاھلانغان ئەمەس. بەزى مەنبەلەر مەھمۇن غەزنەۋى قانلىق ئۇرۇشلار ئېلىپ بارسىمۇ، ئالىملار ۋە شائىرلارنى ئوردىغا يۆتكەپ كېلىپ، قەدىرلەيتتى، ئۆز دۆلىتىنىڭ ئۇلىنى كۈچەيتىشنى ئارزۇ قىلاتتى، شۇنىڭ ئۈچۈن باش ۋەزىر ئىسفەراينىڭ تونۇشتۇرۇشى بىلەن فىردەۋسى ئىشلەۋاتقان «شاھنامە»نىڭ ھەر بىر بېيىتىغا بىر ئالتۇن تىللا بەرمەكچى بولغان، كېيىنچە ئىسگەراي سىياسىي سەھنىدىن ئاجرالغاچقا، ئۇنىڭ رەقىبلىرى تەرپىدىن پۈتۈن ئاتمىش مىڭ بېيىتلىق «شاھنامە»گە يىگىرمە مىڭ كۈمۈش تەڭگە بېرىلگەن دېيىلگەن. باشقا مەنبەلەردە مەھمۇت غەزنەۋى تۈركىي نەسەب ۋە مۇسۇلمانلىق نۇقتىسىدى ئەبۇلقاسىم فىردەۋسىنى تەقىپ قىلىپ، پىلنىڭ ئايىغىغا تاشلاپ ئۆلتۈرۈشنى بۇيرىغان دېيىلىدۇ. نىزامى گەنجىۋى 1116- يىلى تۇسقا كېلىپ ئۇنىڭ قەبرىسىنى زىيارەت قىلىپ، ئۇنىڭ ھاياتى بىلەن تونۇشقان. نىزامىنىڭ كۆرسىتىشىچە، فىردەۋسىگە مەھمۇت غەزنەۋى يىگىرمە مىڭ كۈمۈش تەڭگە سوۋغات قىلىپ، ئۇنىڭ ئوتتۇز نەچچە يىللىق ئاجايىپ ئەمگىكىنىڭ قەدرىگە يەتمىگەنلىكى ۋە ئۆز ئەھدىنى بەجا قىلمىغانلىقى ئۈچۈن فىردەۋسى رەنجىپ، ھاممامغا بېرىپ يۇيۇنغان ۋە راسا بوز ئىچىپ، يىگىرمە مىڭ تەڭگىنى ھاممامچى، بوزچى ۋە باشقىلارغا ئۈلەشتۈرۈپ بېرىپ، پېشىنى قېقىپ چىقىپ كەتكەن. بۇنىڭدىن خەۋەر تاپقان مەھمۇت غەزنەۋى فىردەۋسىنى پىلنىڭ ئاغىنىغا تاشلاپ ئۆلتۈرۈشنى بۇيرىغان. فىردەۋسى ئۆيىگە قايتماي غەزنىدىن ھىراتقا، ھىراتتىن تۇسقا، تۇستىن تابارىستانغا، ئۇ يەردىن ئىراققا كېتىپ قالغان. ئۇ باغداتقا (ئىراققا) بېرىش ئالدىدا «مەھمۇت غەزنەۋىگە ھەجۋى» ناملىق شېئىر يازغان. بۇنىڭدا، مەھمۇت غەزنەۋىنىڭ پىتنىلەرگە ئالدىنىپ ۋەدىسىگە ئەمەل قىلمىغانلىقى، فىردەۋسىنى جازالىماقچى بولغانلىقى تىلغا ئېلىنىپ، بارلىق قەسىرلەر ۋەيران بولسىمۇ، ئۆزىنىڭ شېئىرىيەت سارىيى تەبىئەت مۆجىزىلىرىدەك مەڭگۈ كائىناتنىڭ بىر قىسمى بولۇپ قالىدىغانلىقى، ئۆزىنىڭ كۆز يۇغاندىمۇ مەڭگۈ ئۆلمەيدىغانلىقى تەكىتلەنگەن. فىردەۋسى ئۆمرىنىڭ ئاخىرىدا ئۆز يۇرتىغا قايتىپ كەلگەن. ئۇ تولىمۇ غېرىبلىشىپ كەتكەن. ئېيتىلىشىچە، مەھمۇت غەزنەۋى ھىندىستان يۈرۈشلىرىدە «شاھنامە»نىڭ نەقەدەر كۈچلۈك تەسىر قوزغىغان مىسلىسىز قىممىتىنى ئاڭلاپ قالغان. «شاھنامە» ھەقىقەتەن كۈچلۈك زىلزىلە قوزغىغانىدى. مەھمۇت غەزنەۋى ئاتمىش مىڭ تىللا قىممىتىدىكى ھىندىستا خىل بويىقىنى ئۇنىڭ تۇس شەھىرىدىكى ئۆيىگە يەتكۈزۈشكە بۇيرۇغان. كارۋاننىڭ شەھىرىگە كىرىشى فىردەۋسىنىڭ جىنازىسىنى شەھەردىن كۆتۈرۈپ چىقىۋاتقانلىقىغا دۇچ كەلگەن. ئەبۇلقاسىم فىردەۋسى ئۆز بېغىغا دەپنە قىلىنغان. بۇنىڭغا زاھىتلارنىڭ ئۇنى كۇپارلىقتا ئەيىبلەپ مۇسۇلمانلار مازىرىغا كۆمۈشكە يول قويمىغانلىقى سەۋەب بولغان. ئىران دۆلەت كېڭىشى شائىر باھار 1923- يىلى فىردەۋسى مەقبەرىسىنى تىكلەشنى تەلەپ قىلغان بولسىمۇ، بۇ مەقبەرە فىردەۋسىنىڭ مىڭ يىللىقىغا بېغىشلانغان خاتىرىسىگە توپلانغان لاتارى كىرىمى ئاساسىدا 1934- يىلى تىكلەنگەن. داۋامى بار بۇ يازمىنى ئاخىرىدا muhammadbarhan تەھرىرلىگەن. ۋاقتى 2012-6-7 02:05

muhammadbarhan · ۋاقتى: 2012-6-7 08:54:42


	2. «شاھنامە»نىڭ تېماتىكىسى ۋە تۈزۈلۈشى « ‹شاھنامە› شاھلار تارىخى ئەمەس، بەلكى قەھرىمانلىق داستانى، قەھرىمانلىق مەدھىيىسىگە بېغىشلانغان شاھ ئەسەردۇر.» ـــ ئەركىنوۋ «شاھنامە» چوڭ ھەجىملىك داستانلار تۈركۈمى بولۇپ، نەچچە ئون داستان، نەچچە يۈز پىرسۇناژنى ئۆز ئىچىگە ئالغان. مىلادىدىن ئىلگىرىكى 3223- يىلىدىن مىلادىنىڭ 651- يىلىغىچە ئەرەبلەرنىڭ ئىراننى ئىشغال قىلىشىغىچە بولغان 3874 يىللىق رىۋايەت ۋە ھېكايەت سۆزلەنگەن. «شاھنامە» نىڭ تېماتىكىسى ۋەتەننى، مىللىي مۇستەقىللىقنى ئۇلۇغلاش، چەت ئەل تاجاۋۇزىنى قارىلاش، باسقۇنچىلىق ئۇرۇشلىرىغا قارشى كۈرەش قىلىشتىن ئىبارەت بولۇپ، فىردەۋسى ئۆزىنىڭ ئىجابىي ۋە سەلبىي قەھرىمانلىرىنى، جەڭنامە ۋە تراگېدىيىلىرىنى، مۇھەببەت ۋە نەپرەت تەسۋىرىنى مۇشۇ تېماتىكىغا بويسۇندۇرغان. فىردەۋسى زەردۇشت تەلىماتى بويىچە ئالەمنى ئىككى خىل كۈچنىڭ كۈرەش سەھنىسى، تارىخنى ئىككى خىل كۈچنىڭ گۈزەل جەريانى سۈپىتىدە تىلغا ئالغان. ئۇ ياخشىلىق ۋە يورۇقلۇق ئىلاھى ئاخرۇمازدا بىلەن يامانلىق ۋە زۇلمەت مۇئەككىلى ئەھرەمەن دىۋە كۈرىشى ئارقىلىق ياخشىلىق ھامىيلىرى بولغان ئىران پادىشاھلىرى ۋە باتۇرلىرى بىلەن يامانلىق ھامىيىلىرى بولغان باسقۇنچى كۈچلەر ئارىسىدىكى جەڭلەرنى تەسۋىرلىگەن. «شاھنامە»نى تۈزۈلۈشى جەھەتتە ئۈچ قىسىمغا بۆلۈش مۇمكىن. بىرىنچى قىسمىدا ئەپسانىۋى ھېكايىلەر سۆزلەنگەن. بۇ قىسىم تەخمىنەن بەش مىڭ بېيىت ئەتراپىدا، مىلادىدىن ئىلگىرىكى 3223- يىلىدىن 782- يىلىغىچە داۋام قىلىدۇ. بۇ قىسىمغا ئاخرۇمازدانىڭ تۇنجى پەيدا قىلىنغان ئادەم بىلەن ئەھرەمەن دىۋىگە قارشى ئېلىپ بارغان كۈرەشلىرى، ئىككى مۈرىسىدىن ئىككى يىلان چىقىپ تۇرغان ۋە ئۇ ئىككى يىلاننى كۈندە ئىككى يىگىت مېڭىسى بىلەن باقىدىغان زالىم ۋە جاھىل پادىشاھ زەھھاكقا قارشى تۆمۈرچى كاۋە باشچىلىقىدىكى خەلق قوزغىلىڭىنىڭ غەلىبىسى نۇقتىلىق تەسۋىرلەنگەن. ئىككىنچى قىسمىدا قەھرىمانلىق رىۋايەتلىرى سۆزلەنگەن. بۇ قىسىم تەخمىنەن يىگىرمە سەككىز مىڭ بېيىت ئەتراپىدا بولۇپ، مىلادىدىن ئىلگىرىكى 782- يىلىدىن 50 - يىلغىچە داۋام قىلغان. رۇستەم بۇ رىۋايەتلەرنىڭ ئاساسىي قەھرىمانى بولۇپ، ئاق دىللىق، ئەقىللىق ۋە قەھرىمانلىقنى بىرلەشتۈرگەن خەلق قەھرىمانىنىڭ ۋەكىلى سۈپىتىدە تەسۋىرلەنگەن. رۇستەم «شاھنامە» داستانىدىكى كۆپلىگەن ھېكايىلەردە ئىراننىڭ ئەنئەنىۋى مۇستەقىللىقى ئۈچۈن پىداكارانە كۈرەش قىلغان. بۇ قىسىمدا زالىم پادىشاھ كاۋۇس قامچىلانغان. رۇستەم دۈشمەن قوشۇنلىرىغا سەركەردە بولۇپ مەيدانغا چىققان، ئۆزى كۆرمىگەن ئوغلى سوھراب بىلەن جەڭ قىلىش پەيتىدە زالىم ھۆكۈمران كاۋۇسنىڭ نامەردلىك قىلغانلىقى تەسۋىرلەنگەن. ئۈچىنچى قىسىمدا شاھلار ھېكايەتلىرى تەسۋىرلەنگەن. بۇ قىسىم تەخمىنەن ئون مىڭ بېيىتتىن ئىبارەت بولۇپ، مىلادىدىن ئىلگىرىكى 50- يىلدىن مىلادىنىڭ 651- يىلىغىچە سامانىيلار سۇلالىسىنىڭ ئەرەبلەر تەرىپىدىن ھالاك قىلىنىشىغىچە داۋام قىلغان. فىردەۋسى سامانىيلار شاھلىرىنىڭ تارىخىنى ئەمەس، بەلكى ئۇلارنىڭ ئادالەت، ئەقىل، مۇھەببەت ۋە نەپرەتكە ئالاقىدار بەدىئىي ئوبراز ۋە شېئىرىي ھېكايىلىرىنى يازغان. بۇ قىسىمدا مازداك قوزغىلىڭىنىڭ رەھبىرى مازداك ئوبرازى خەلق، ئادالەت، ئەقىل ۋە جاسارەت بىلەن بىرلەشتۈرۈلۈپ ئىجابىي تەسۋىرلەنگەن. «شاھنامە» ئۆز مۇقەددىمىسىدىن كېيىن «كەيۇمەرس»، «ھۇشەڭ»، «تەھمۇرەس»، «جەمشىد»، «زەھھاك»، قىسىملىرىنى، «زال ۋە رۇدابە» رومانتىك داستانىنى، «سوھراب ۋە سىياۋۇش» ، «رۇستەم» ھېكايىلىرىنى، «كەيخۇسرەۋ» پادىشاھلىقى، «بىجەن ۋە مەنىجە» ئىشقى داستانىنى، «ئىسفەندىيار» جاسارىتىنى، «ئىسكەندەر زۇلقەرنەين» داتانىنى، «ئەشكانىيلار پادىشاھلىقى»نى، «سامانيلار پادىشاھلىقى»نى، «يەزدىگىرد پادىشاھلىقى»نى، «بەھرام گور»، «قۇباد پادىشاھلىقى»نى، «ھۇرمۇز پادىشاھلىقى»نى، «خۇسرەۋ پەرۋىز پادىشاھلىقى» ۋە «خۇسرەۋ پەرۋىز ۋە شېرىن» داستانىنى، داستاننىڭ خاتىمىسىنى، «مەھمۇت غەزنەۋىگە ھەجۋى» نى ئۆز ئىچىگە ئالغان. «شاھنامە» ئۆزىنىڭ كەڭ سەھىپىلىرىدە كەيۇمەرس، ھۇشەڭ، تەھمۇرەس، جەمشىد قاتارلىق ئەپسانىۋى پادىشاھلار ئوبرازىنى، سام، نەرىمان، زال، رۇستەم، گېۋ، بىجەن قاتارلىق ئەپسانىۋى قەھرىمانلار ئوبرازىنى، مازداك، نۇشرىۋان، بەھرام گور، خۇسرەۋ پەرۋىز كەبى تارىخىي پىرسۇناژلارنى، كۆپلىگەن پەيلاسۇپلار، مۇنەججىملەر ئالىملار، سەركەردىلەر، پىداكار مەردلەر، گۈزەللەر، ھۇنەرۋەنلەر، چۇپانلار، دېھقانلار ۋە باشقا ھەر خىل ئىجتىمائىي تەبىقىلەرنىڭ تارىخىي ئوبرازىنى ياراتقان. داستاندا «زال ۋە رۇدابە»، «بىجەن ۋە مەنىجە»، «بەھرام ۋە دىلئارام»، «خۇسرەۋ ۋە شېرىن» مۇھەببەت داستانلىرى ئالاھىدە ئىشتىياق بىلەن كۈيلەنگەن. «شاھنامە» ئۆز سەھىپىلىرىدە تۇران خاقانلىقى، ھىدىنستاننىڭ «كەلىلە ۋە دېمىنە» ھېكمەت كىتابى، رۇم ئۆلىمالىرى ھەققىدىمۇ توختالغان. ئەبۇلقاسىم فىردەۋسى ئۆزىنىڭ «شاھنامە»دەك مىسلىسىز زور ۋە ئاجايىپ ماھارەتلىك ئەسىرى ئارقىلىق ھەقىقەتەن ئۆلمەس بىر قەسىر تىكلىگەن. ئۇ « شاھنامە»نىڭ خاتىمە قىسمىدا مۇنداق يازغانىدى: «مەن ئەسلا ئۆلمەسمەن، مەڭگۈ ياشارمەن، ئېيتقان ھەر سۆزۈمدە قايتا ياشنارمەن .» 3. «شاھنامە»نىڭ ئىدىيىۋى مەزمۇنى ۋە بەدىئىي ئالاھىدىلىكى «فىردەۋسى پۈتۈن دۇنيا مەدەنىيىتىنىڭ،* خۇسۇسەن ئەدەبىيات ۋە پەلسەپىۋى ئىدىيىلەرنىڭ تەرەققىياتىغا كاتتا تۆھپە قوشاقن.» ـــ ۋاھىد زاھىدوۋ «شاھنامە» فىردەۋسى زامانىدا ئۇ ئېرىشكەن بىلىم ۋە تەپەككۇر يۈكسەكلىكىنىڭ نامايەندىسى سۈپىتىدە مەيدانغا كەلگەن. ئۇ ئەينى زامان شىمال-جەنۇب، شەرق-غەرب مەدەنىيەتلىرى ئارىلاشمىسى ئاساسىدا روياپقا چىققان بولۇپ، دۇنياۋى ئەھمىيەتكە ئىگە. «شاھنامە»دە فرىدەۋسى دۇنيا يەزدان (تەڭرى) تەجەللىسى ئاساسىدا يارىتىلغان ئوت، تۇپراق، سۇ ۋە ھاۋادىن تەشكىل تاپقان دەپ قارىغان. ئۇ ئىلاھ دەسلىپىدە ئوتنى ــ قۇياشنى، ئاندىن زېمىننى ــ تۇپراقنى، ئاخىردا سۇ ۋە ھاۋانى ياراتقان، قالغان مەدەنلەر، ئۆسۈملۈك ۋە ھايۋاناتلار مۇشۇ تۆت زات ئاساسىدا نەيدانغا كەلگەن دەپ قارىغان. «شاھنامە»دە راتسئونالىزملىق پىكىر ئېقىمى ئىلگىرى سۈرۈلگەن. فىردەۋسى ئىنساننى «ئاجايىپ كۆركەم مۆجىزە»، «تەبىئەتنىڭ ئەڭ گۈزەل بوستانى»، «يەرگە نۇر چاچقۇچى چىراق»، دەپ كۆككە كۆتۈرگەن. فىردەۋسىنىڭ قارىشىچە ئىنسان بىلىش ئىقتىدارى ۋە بىلىم تۈپەيلى باشقا شەيئىيلەردىن پەرقلىنىدۇ. ئۇ بىلىم، ئەقىلنى مەدھىيىلىگەن. ئۇ ئەقىل ــــ ھەقىقەتنىڭ ئۆلچىمى، يەزدان ياراتقان نەرسىلەر ئىچىدىكى ئەڭ ئېسىل ۋە ئەڭ گۈزىلى، ئۇ «ئىككى دۇنيادا ئىككى قولۇڭدىن سېنى يېتەكلەپ ۋە قولتۇقلا يۈرىدۇ»، «ئەقىل روھنىڭ كۆزى»، ئەقىلنى سۇندۇرغان ئازاپ چېكىدۇ، ئۆزىنى سۇندۇرىدۇ، دېگەن. «شاھنامە» گۇمانىستىك ۋە قەھرىمانلىق داستان سۈپىتىدە ئىنساننىڭ يورۇق ئىستىقبالى، ئىنسانغا ھۆرمەت، مۇھەببەت ئارزۇلىرى، بىلەن تولغان. ئۇ ئالەمدىكى ھەر قانداق ھاكىمىيەتنى ئىنسانغا نىسبەتەن نىسپىي، ئۆتكۈنچى دەپ قارىغان. ئۇ يورۇقلۇقنىڭ قاراڭغۇلۇق، ئادالەتنىڭ زوراۋانلىق، بىلىمنىڭ نادانلىق، كەلگۈسىنىڭ رېئاللىق ئۈستىدىكى غەلىبىسىگە ئىشەنگەن. ئۇ كەيۇمەرىس ئوبرازى ئارقىلىق تۇنجى ئادەم سىيماسىنى تىلغا ئالغان. ئاخرۇمازدا يورۇقلۇق مەشئىلىنى كۆتۈرۈپ، زۇلمەت ئىلاھى ئەھرەمەنگە قارشى جەڭ قىلغاندا تۇنجى ئادەم ـــ كەيۇمەرس باش ئىلاھ ئاخرۇمازداغا ھەمكارلىشىپ ئالەمنى يورۇتۇش كۆرۈشىگە ئاتلىنىدۇ. بۇ پىكىرنىڭ پەلسەپىۋى قىممىتى ئۆز-ئۆزىدىن كۆرۈنۈپ تۇرۇپتۇ. جەمشىد ـــ شەرق پرومىتىسى سۈپىتىدە يارىتىلغان ئەپسانىلەشتۈرۈلگەن ئىنسان نامايەندىسىدىن ئىبارەت. ئۇ كىشىلەرگە ھۈنەر - سەنئەت، كىيىنىش ۋە ئەدەبنى ئۆگىتىپ، ئىنساننىڭ ھاياتىي شەرتلىرى ۋە كائىناتتىكى ئورنىنىڭ دەسلەپكى ئۈلگىسىنى كۆرسىتىدۇ. رۇستەم ـــ «شاھنامە»دىكى خەلق قەھرىمانلىرىنىڭ شاھ ئوبرازى، زامانلار ئۆتىدۇ، رۇستەم خەلق بىلەن بىللە ياشاۋېرىدۇ. ئۇ تاكى پەشەڭ، ئەشكىرسلار، دىۋە جادۇگەر، ئەجدىھا قاتارلىقلارغا قارشى كۈرەشتىن، تۇران شاھلىرى ئەفراسىياپ، ئەرجەسىپلەرگە قارشى كۈرەشتىن ئەرەبلەر ئىتېلاسىغا قارشى كۈرەشكىچە ياشايدۇ. ئۇ فىردەۋسى قەلىمىنىڭ ئىران مۇستەقىللىقى ۋە ئېتنىك ئەنئەنىسىنىڭ خەلق قەھرىمانى سىيماسىدىكى نامايەندىسىدىن ئىبارەت بولغان. كاۋە ۋە مازداك ئوبرازلىرى ئارقىلىق فىردەۋسى ئۆز ۋەپەنپەرۋەرلىك قاراشلىرىنىڭ خەلقپەرەرلىك، ئادالەتپەرۋەرلىك ئاساسلىرىنى گەۋدىلەندۈرگەن. مەلۇمكى، مازداك ئەرەب ئىمپېرىيىسىنى زىلزىلىگە كەلتۈرگەن ئىران خەلق قوزغىلىڭى ـــ باراۋەرلىك ۋە ئادالەت شڭئارىنى كۆتۈرۈپ چىققان مازداك كوممۇنىزىمىنىڭ داھىيسى ئىدى. مازداك ھەرىكىتى ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە ئۇيغۇر خەلقلىرىگىمۇ كۈچلۈك تەسىر كۆرسەتكەن. ئى،س،برانسكىي مۇنداق دەيدۇ: «مانى دىنىي قۇدرەتلىك ئۇيغۇر دۆلىتىگە تارقىلىپ، مازداك قوزغىلىڭىغا ئاۋاز قوشتى. ئۇ تەڭ تەقسىماتچىلىق تۇغىنى ئېگىز كۆتۈردى. شۈبىھسىزكى، بۇ تۈركىي خەلقلىرىنىڭ فارابى ۋەتىنىدىكى ئىجتىمائىي ئوتوپفىيىسىنىڭ شەكىللىنىشىگە تەسىر كۆرسەتكەن» * فىردەۋسى ئۆز ئېمپىرىيەسىدە ئادالەتلىك پادىشاھ ئارزۇسى، دۆلەتنى مەركەزلەشتۈرۈش غايىسى ۋە بىر قاتار سىياسىي، ئىجتىمائىي، ئەخلاقىي، ئېستېتىك قاراشلارنى گەۋدىلەندۈرۈپ ئالەمشۇمۇل شاھ ئەسەرنىڭ ھاياتىي نېگىزىنى ـــ ئىلغار ئالەمشۇمۇل تارىخىي ئىدىيىنى ئىپادىلىدى. بۇنىڭسىز «شاھنامە» ياراتقان ئۆلمەەس تارىخىي تەسىرنى قىياس قىلىش مۇمكىن ئەمەس. «شاھنامە» خەلقلەر دوستلۇقىنى كۈيلىگەن داستان بولۇپ، ئۇ جاھان مەسىلىلىرى، دۆلەت ۋە مىللەتلەر مۇناسىۋىتى مەسىلىسىنى راتسئونالىزم، ئىنسانپەرۋەرلىك ئاساسىدا ئاقىلانە ۋە دوستانە ھەل قىلىشنى تەرغىب قىلغان. ئۇنىڭدا تۇران بىلەن ئىران ئوتتۇرىسىدىكى جەڭلەر، ئىسكەندەرنىڭ ئىراننى ئىستېلا قىلىشى، ئەرەب باسقۇنچىلىرىغا قارشى كۈرەش ئەنە شۇ روھتا بىر تەرەپ قىلىنغان. فىردەۋسى ئىسكەندەرنىڭ ئۆلۈمى مۇناسىۋىتى بىلەن ئارىستوتېل باشچىلىقىدىكى پەيلاسۇپلارنىڭ تاۋۇت يېنىدىكى نىدالىرىنى تىلغا ئېلىپ، ئۇلار ئاغزىدىن ئىسكەندەرگە ئىككى خىل باھا بەرگەن. ئۇنىڭ ئۈلگىلىرى مۇنداق: «بىرى دەر: ئەي ئايدىن، قۇياشتىن ئارتۇق، نىچۈن بۈگۈن گۈزەل دىدارىڭ تۇتۇق؟ .................... بىرى دەر: تۈنگە ئۆزگەردى كۈنۈڭ، سۆزلەيمەن دېسەڭمۇ چىقمايدۇ ئۈنۈڭ. كىمكى كۆرگەن بولسا تاجۇ تەختىڭنى، ئارزۇ قىلماس شاھلىق بەختىڭنى، ساڭىمۇ ئۇ ۋاپا قىلمىدى دېمەك، سەلتەنەت دەرىخىن تىكمەك نەكېرەك؟» «شاھنامە» ئوتتۇرا ئاسىيا تۈركىي خەلقلەرنىڭ قەدىمقى قەھرىمانى ئالىپ ئەرتۇڭا ـــ ئەفراسىياپ، ئۇنىڭ ئوغۇل - قىزلىرى ۋە ھاكىمىيەت ۋارىسلىرى توغرىسىدا قىممەتلىك مەنبە سۈپىتىدىمۇ دىققەتكە سازاۋەر. فىردەۋسى بۇ ھەقتىكى مەنبەلەرنى ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە ئىران مەنبەلىرىدىن توپلىغان بولۇپ، بۇ ھەتتا «ئاۋىستا» دەۋتۇرىدىمۇ تىلغا ئېلىنغان. «ئاۋىستادا» ئەفراسىياپ ـــ خەرەنەسويان نامىدا، سىياۋۇش ـــ سىياۋىرشان نامىدا، كەيخۇسرەۋ ـــ كەۋەخائەسراۋ نامىدا تىلغا ئېلىنغان. ئىران شاھزادىسى سىياۋۇشقا ئۆز قىزى فەرىدنى بەرگەن ئەفراسىياپ كېيىن سىياۋۇشنى گۇمان بىلەن ئۆلتۈرىدۇ. فەرىددىن تۇغۇلغان كەيخۇسرەۋ دادىسى ئىنتىقامىدا نۇرغۇن جەڭ - جېدەللەر ئارقىلىق ئەفراسىياپنى ھالك قىلىدۇ. مۇشۇ قىساس ئىران-تۇران جەڭلىرىگە سەۋەب بولىدۇ. «شاھنامە» ئەفراسىياپ يۇرتىنى، بولۇپمۇ خوتەن شەھىرىنى تولىمۇ قەدىرلىگەن ھالدا تەسۋىرلىگەن. ئۇنىڭ ئەفراسىياپ ۋارىسى ئەرجەسىپ قىزى مەلىكە مەنىجە بىلەن ئىران باتۇرى بېجەن ئوتتۇرىسىدىكى سەمىمىي مۇھەببەتكە بېغىشلانغان داستانىمۇ خەلقلەر دوستلۇقى روھىدا يېزىلغان. مەھمۇد قەشقەرى «تۈركىي تىللار دىۋانى»دا ئەفراسىياپنىڭ ئالىپ ئەرتۇڭاخان ئىكەنلىكىنى ئىزاھلاش بىلەن بىللە، ئەفراسىياپ ھەققىدىكى ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە قەشقەر ۋادىسىغا كەڭ تارقالغان پارچىلاردىن مىسال كەلتۈرگەن. يۈسۈپ خاس ھاجىپ «قۇتادغۇبلىك» داستانىدا ئەرتۇڭا خاننى تاجىكلارنىڭ ئەفراسىياپ دەيدىغانلىقىنى قەيت قىلىدۇ. «تارىخىي تابارى»، ئىبىن ئەل ئەسەرنىڭ «تارىخىي كامىل»، نارشاھنىڭ «بۇخارا تارىخ» ناملىق ئەسەرلىرىدە ئەفراسىياپ ھەققىدە توختالغان. فىردەۋسى ئىجادىيىتى ئىلھامى بىزگە مەخسۇس «ئالىپ ئەرتۇڭا خان» قىسسىنى مەيلى نەسرىي ياكى شېئىرىي ئۇسۇلدا تىكلەشنىڭ مۇمكىنلىكىنى كۆرسەتتى. فىردەۋسىنىڭ ئەفراسىياپ ۋە ئۇنىڭ ۋارىسلىرىنى قاباھەتلىك تەسۋىرلىشى شائىرنىڭ ئىجادىيەت تېماتىكىسى ۋە ئەينى زاماندا ئەرەب باسقۇنچىلىقىغا قارشىلىق بىلدۈرۈش زۆرۈرىيەتلىرىگە بويسۇندۇرۇلغان بولۇپ، بۇ جەھەتتىكى توقۇلمىلارنى قايتا ئىشلەش تامامەن مۇمكىن. «شاھنامە» شېئىرىي ماھارەتنىڭ كۆپ قىرلىق كۆرگەزمىسىدىن ئىبارەت. ئۇ بەدىئىي كومپوزىتسىيە جەھەتتىن مىسلىسىز كۆپ قىسىملىق شېئىرىي رومان تىزمىسى ئۈلگىسىنى ياراتتى. ئۇنىڭدىكى ئوبرازلار، پىرسۇناژلار خاراكتېر تەسۋىرى ئىندىۋىدۇئاللىق بىلەن غايىلىك-تىپىكلىكنىڭ بىر گەۋدىسى قىلىنغان. فىردەۋسى تەبىئەت تەسۋىرى ئارقىلىق مۇئەييەن تارىخىي ۋەزىيە تەسۋىرىنى ۋە چوڭقۇر پەلسەپىۋى پىكىرلەرنى ئىپادىلەشنىڭ ماھىرى بولغان. 4. «شاھنامە»نىڭ تارىخىي تاسىرى «ئەگەر فىردەۋسى شېئىرىي شەكىلدە ‹شاھنامە›نى يېزىپ چىقمىغان بولسا، بۇ ھېكايىلەر جاپاكەش خەلقىمىز بېشىدا تەكرارلانغان غايەت زور ئۆزگىرىشلەر ئىچىدە، ئىز-دېرەكسىز يوقالغان بولاتتى.» ــــ يۇلتى «شاھنامە» مەيدانغا چىقىشى بىلەن شېئىرىي ئەسەر كەمچىل بولغان پارىس ئەدەبىياتىدا غايەت زور زىلزىلە قوزغىدى. ئۇ پارىس ئەدەبىياتىغا ھەقىقىي جان ۋە خەزىنە بېغىشلىدى. ھېچقانداق ئەسەر پارىس تىلىنى «شاھنامە»دەك گۈزەللەشتۈرۈپ، ئىران خەلقىنى مۇنچە تىرەن تەربىيەلىگەن ئەمەس. ئىراننىڭ كېيىنكى مىڭ يىللىق تارىخىدىكى بارلىق ئىپتىخارلىق سەھىپىلەرگە «شاھنامە»نىڭ، بۇ ئۇلۇغ مەدەنىيەت ۋە ئېنتولتگىيە مەكتىپىنىڭ نۇرانە شولىسى چۈشكەن. فىردەۋسى مۇنداق دېگەنىدى: «ئوتتۇز يىل قەھرىمدىن شۇ بولدى بىنا، ئىراننى قۇتقۇزدۇم پارىس تىلىدا.» «شاھنامە» 1223- يىلى ئەرەبچىگە تەرجىمە قىلىندى. 11- ئەسىردە ئەسەدىي تۇسى «شاھنامە» تەسىرىدە پارىسچە «كەرشەسىپنامە» ئىلھاملىرىنى ئىپادىلىدى. نىزامى گەنجىۋى تۇسقا كېلىپ فىردەۋسىنىڭ قەبرىسىنى زىيارەت قىلىپ، ئاندىن ئۆزىنىڭ «بەنج گەنج» (بەش خەزىنە) ناملىق «خەمسە»سىنى يېزىشقا كىرىشتى. ئۇ «خۇسرەۋ ۋە شىرىن»، «يەتتە گۈزەل»، «ئىسكەندەرنامە» داستانلىرىنىڭ ئاساسى سۇژىتىنى «شاھنامە»دىن ئالدى. بىرۇنى «شاھنامە» توغۇرلۇق ھۆرمەت بىلەن توختالغان ئىدى. خۇسرەۋ دىھلەۋىنىڭ «خەمسە»سىدىكى «خۇسرەۋ ۋە شىرىن»، «مەشت بېھىش» (سەككىز جەننەت)، «ئائىنەئى ئىسكەندەر» داستانلىرىمۇ «شاھنامە»دە ئاساس سېلىنغان ھېكايەتكە تايانغان ئىدى. ئەلشىر ناۋائى فىردەۋسىنى «ئۇستازى پەن» دەپ ناھايىتى ئۇلۇغلىغان. ئۇ ئۆزى يازغان تۇنجى تۈركى «خەمسە»دىكى «پەرھات ۋە شېرىن»، «ھەبى سەييار» (يەتتە سەييارە)، «سەددى ئىسكەندەر» داستانلىرىدا قايتا «شاھنامە»گە مۇراجەت قىلغان. گيۇتې بىلەن ھېنرىخ ھېينى فىردەۋسىگە يۇقىرى باھا بەرگەن. چېرنىشېۋسكې «رومانچىلىق ئىچىدىكى رومانچىلىق» ناملىق ماقالىسىدە فىردەۋسىنى مالتون، شكېسپېر، بوككاكو، دانتى قاتارلىقلار بىلەن بىللە بىرىنچى تۈركۈمدىكى شائىرلار دەپ تىلغا ئالغان. «شاھنامە»نىڭ مۇكەممەل نۇسخىسىنى ئىشلەتكۈزۈش گەرچە ئۇلۇغبېكنىڭ ئارزۇسى بولسىمۇ، بۇ ئۇنىڭ ئىنىسى بايسۇنقۇر زامانىدا ئاندىن روياپقا چىققان. نەۋائىينىڭ ئۇنىڭ پارىسچە ئىشلەنگەن شۇ نۇسخىسىدىن پايدىلانغانلىقى ئېھتىمال. «شاھنامە»نىڭ ئۇيغۇر تەلەپپۇزىدىكى تۈركىي نۇسخىسى 1682- يىلى موللا خامۇش يەركەندى تەرىپىدىن «شاھنامەئى تۈركى» دېگەن نامدا نەسرىي ژانىردا ئىشلەنگەن. كېيىنچە موللا نادىر مۇھەممەد بۇخارى ئۇنى ئۆزبېك تەلەپپۇزىدىكى تۈركىي نەسىرىي نۇسخا قىلىپ تەرجىمە قىلغان. خازىر موللا خامۇش يەركەندى تەرجىمە قىلغان نۇسخىسى كەڭ تارقالغانلىقى مەلۇم بولدى. يېقىنقى يىللاردا (1975ـــ1977- يىللىرى) «شاھنامە»نىڭ ئۆزبېكچە شېئىرىي نۇسخىسى نەشىر قىلىنغان. بۇ نۇسخا تېھران، موسكۋا، تاجىكىستان پەنلەر ئاكادېمىيىسى تەييارلىغان نۇسخىلار ئاساسىدا ئىشلەنگەن. «شاھنامە» رۇسچە ۋە باشقا ياۋروپا تىللىرىغا تەرجىمە قىلىنغان. ئۇنىڭ رۇستەم ۋە سوھراپ» داستانى 1964- يىلى خەنزۇچىغا تەرجىمە قىلىنغان. ئۇنىڭ خەنزۇچە ئۈلگىلىك نۇسخىسى ئىشلىنىش ئالدىدا تۇرماقتا. «شاھنامە» مىڭ يىل ئۆمۈر كۆرگەن كىتاب. «شاھنامە» بىزگە ئىنسانىيەتنىڭ ئۇلۇغۋار ئۆلمەس ئىدىيەلىرىدىنمۇ قۇدرەتلىك نەرسىنىڭ يوقلۇقىنى كۆرسەتتى. ئۆتكەن نەچچە ئەسىر مابەينىدە تارىخ ئالماشتى. ئىنسان ئەۋلادلىرى ئالماشتى. خانلىق، سۇلتانلىق، پادىشاھلىق قەسىرلىرى تۇپراققا ئايلاندى. بىراق فىردەۋسى تەپەككۇرىدا يۇغۇرۇلغان بۇ ئۇلۇغۋار ئەسەر يىللارنىڭ ئۆتۈشى بىلەن تېخىمۇ تەنتەنە قىلماقتا. تارىخ فىردەۋسىنىڭ ئۇنىڭ «شاھنامە» داستانىدا كۈيلەنگەن ھەممە شاھىنشاھلاردىنمۇ، جۈملىدىن بىر زامان ئۆز دەبدەبىسىگە مەپتۇن بولۇپ يۈرگەن سەركەردە مەھمۇد غەزنەۋىدىنمۇ مىسلىسىز ئۇلۇغلۇقىنى ئىسپاتلىدى. دەرھەقىقەت ئۇ تەپەككۇر ئەدەبىياتىدىكى رۇستەم ئىدى. بۇ يازمىنى ئاخىرىدا muhammadbarhan تەھرىرلىگەن. ۋاقتى 2012-6-7 08:55*

muhammadbarhan · ۋاقتى: 2012-6-7 08:59:10


	ئەقىل ۋەسفىدە بىر نەچچە تەرىپ بۈگۈن سۆزنى ئەڭ ئاۋال ئەي دانىشمەن، باشلايلى ئەقىلنى ماختاشلار بىلەن. ئەقىل توغرىسىدا نېمە دېسەڭ دەۋەر، قىززىققانغا بولما ئانچە مۇنتەزىر. خۇدا نېمەتلىرى شاھىدۇر ئىدراك، ئەقىلنى تەرىپلەر ھەممە دىلى پاك. ئەقىل بىر تىرىك جان، بىلمەيداۇ زاۋال، ئەقىل تۇرمۇش تەكتى، بۇنى يادلىۋال. ئەقىل يول كۆرسىتىپ، دىلنى قىلار شاد، ھەر ئىككى ئالەمدە ئەقىللىق ئاۋات. ئەقىلدىن غەمكىنلىك، شادلىق، ئۆكتەملىك، ئەقىلدىن بارلىقۇ يوقلىقۇ كەملىك. ئەگەر ئەقلى خىرە بولسا ھەر ئىنسان، شادلىققا ئېرىشەلمەس ئۇ ھېچبىر زامان. سۆزىدىن دانالار ئالغۇچى ئىبرەت ئاقىل كىشى قىلار شۇنداق نەسىھەت: «ئەقىلنى رەھنەما قىلمىسا كىشى، دىلىن ئۆرتەر ئۇنىڭ قىلغان ھەر ئىىشى. ھۇشيارلار دېۋانە دېيىشەر ئۇنى، يېقىنى بېگانە دېيىشەر ئۇنى. ئەقىل ئۇلۇغلۇققا ئېتىدۇ پەيۋەند، ئەقىلسىزنىڭ دائىم پۇت قوللىرى بەند. ئەقىل دىل كۆزىدۇر قەرىگە يەتسەڭ، ياخشىمەس جاھاندىن كور ئۆتۈپ كەتسەڭ. ئەقىلدۇر يارالمىشلار شاھى سۇلتانى، ئەقىلدۇر ئەسلىدە يۈرەك پاسىبانى. سېنىڭ پاسىبانىڭ كۆز، قۇلاق، زەبان، كېلىدۇ شۇلاردىن ياخشىيۇ يامان. ئەقىل بىرلە دىلنى تەرىپ قىلغاي كىم؟ ئەگەر مەن تەرىپ ئەتسەم قۇلاق سالار كىم؟ ھەكىملەر بولمىسا سۆزدىن نېم پايدا؟ جاھان ئاساسىنى ئىزدەپ كۆر، قايدا؟ جاھاننى ياراتقان ئالىي زات ئىنسان، ساڭا مەلۇم ھەممە ئاشكارۇ پىنھان. ھەمىشە ئەقلىڭنى رەھنەما ئەتكىن، نالايىق ئىشلاردىن يىراقراق كەتكىن. يول ئىزدە دانالار سۆزلىرى تامان، دانا سۆزىن تەكرار قىلىپ كەز جاھان. ھەر قانداق ئىلىمدىن ئاڭلىساڭ بىر سۆز، ئۇنى تىنماي ئۆگەن كېچەيۇ كۈندۈز. ئىلىمدىن بىر شولا دىلغا چۈشكەن ئان، شۇندا بىلىسەنكى، ئىلىم بىپايان.» بۇ قۇرلاردىن كېيىن شائىر دۇنيانىڭ يارىتىلىشى ھەققىدە سۆزلەيدۇ. ئۇنىڭ پىكرىچە، ئالدى بىلەن تۆت ئۇنسۇر ـــ ئوت، سۇ، ھاۋا، تۇپراق يارىتىلغان، ئاندىن ئۆسۈملۈكلەر، ھايۋانلار، ئاخىردا ئەڭ ئالىي زات ـــ ئىنسان يارىتىلغان. ئاخىردا شائىر «شاھنامە» كىتابىنى تۈزۈش ۋە ئۆزىدىن ئاۋال شاھنامە يازغانلار (جۈملىدىن شائىر دەقىقى) ھەققىدە مەلۇمات بېرىدۇ. شائىر شۇ زامان ئەنئەنىلىرىدىن كۆرە سۇلتان مەھمۇدقا مەدھىيە ئوقۇشنى چوڭ بىلگەن. ئۇ داستانىنى قەدىمىي ئەپسانىۋى شاھ كەيۇمەرىستىن باشلايدۇ. كەيۇمەرس نەقىل باشلاپ دېدى سۆزمەن بىر دېھقان: جاھان تاجىن ئاۋۋال كەيگەن قاي ئىنسان؟ ئەڭ ئاۋال شاھ تاجىن كەيگەن كىشى كىم؟ تارىخىن ئەسلەلمەس بىرەرمۇ ھەكىم. ئاتا سۆزىن تەكرار ئەيتىدۇ ئوغۇل، بوۋىدىن ئاتىغا قالىدۇ نەقىل. ئۇلۇغلۇق ئەڭ ئاۋۋال كىمگە بولدى يار؟ كىم بولدى بۇنىڭدەك نامغا سازاۋەر؟ قەدىم نامەلەرنى ئوقۇغان دانا، باتۇرلۇق قىسسەسىن قىلار ئاشكارا. دېدى: «ئادەت بارمىش شاھىنشاھلىقتا، كەيۇمەرس دېگەن شاھنى چوڭ سانىماققا.» ھەمەل دەۋرى ئىسسىپ كۈن -ئاپتاپ، جاھان يورۇپ ئاقتى سۇ ئويناپ. ئاسمان چېھرى خۇش كۈلكىگە تولدى، يەر يۈزى ياشىرىپ چېچەكلەر كۈلدى. كەيۇمەرسكە جاھان شاھلىق بۇيرىدى، دەسلەپ تۇرغان يېرىن تاغ ئارا قۇردى. تەختۇ بەختىنى تېپىپ تاغلاردىن، يولۋاس تېرىسىدىن كېيدى شاھلىق تون. ئۇ باشلاپ ئىنساننى قىلدى پەرۋەرىش، ياخشىلاندى كېيىم-كېچەك يەپ ئىچىش. ئوتتۇز يىل ئالەمدە شاھلىق قىلدى ئۇ، نۇر چېچىپ، قۇياشۇ ماھلىق قىلدى ئۇ. قانچىلىك جانلىق بار ئالەمدە، بارى پاناھ ئىزدەپ كېلەر كەيۇمەرسسېرى. ئادەملەر ئېگىلىپ سۆيەر تەختىنى، ھەممىسى شۇ تەختتىن تاپار بەختىنى. سەجدىگە ئېگىلەر ھەممىنىڭ بېشى، چۈنكى تەخت ئۆزرە بەخت قۇياشى. بىر ئوغلى بار ئىدى چىرايلىق يۈزى، ھۈنەردە، ئەقىلدە ئاتىنىڭ ئۆزى. سائادەتمەن ئىسمى سىيامەك ئىدى، كەيۇمەرس كۆز قارىسى شۇ گۆدەك ئىدى. دۇنيادا شادلىقى شۇنىڭ دىدارى، دۇنيادىن تاپقىنى مېۋىسى بارى. ئوغلىنىڭ مېھرىدە كۆيۈپ پىشاتتى، جۇدالىقنى ئويلاپ ياشلار تۆكەتتى. قاتا-قاتار يىللار ئۆتەر باشلىدى، شەھرىيار دۆلىتى گۈللەپ ياشنىدى. دۇنيادا يوق ئىدى ئاڭا بىر دۈشمەن، ئەمما پىنھان ئىدى دېۋە ئەھرەمەن. ئەھرەمەن دىلىدا پايانسىز ھەسەت، يامانلىققا ئاستا كۆتۈرەتتى قەد. بۆرە بالىسىدەك ئوغلى بار ئىدى، ۋەھشىيلىك، يىرتقۇچلۇق ئاڭا يار ئىدى. قوشۇن توپلاپ يۈرۈش باشلىدى. كەيشاھقا خىرىس قىپ ئۇرۇش باشلىدى. قارىسا سىيامەك شاھ ھەم بەختىيار، بىلىندى دۇنيا شۇئان دېۋىلەرگە تار. كىم كۆرسە دەردىنى سۆزلەيتى راسا، قاپلاندى بار ئالەم بۇ شۇم ئاۋازغا. ۋە لېكىن كەيۇمەرس سائادەتلىك شاھ، بۇنداق بەدنىيەتتىن ئەمەستى ئاگاھ. شۇندا يېتىپ كەلدى پەرىشتە سۇرۇش، پەرى سۈرىتىدە بەكمۇ ئالدىراش. كەيۇمەرسكە تۆكۈۋەتتى بار سۆزىنى، چىلبۆرىدەك ئاشكارلىدى بەدنىيىتىنى. سىيامەكنىڭ دىۋە قولىدا ھالاك بولغانلىقى ناپاك دېۋە تەرەپتىن سىيامەك تامان بۇ مۇدھىش ئاۋازلار ئاڭلانغان ھامان. شاھزادىنىڭ دىلى غەزەپكە تولدى، قوشۇن يىغىپ جەڭگە ئاتلانماق بولدى. ئۇچىسىدا بارىس تېرىسى، شىر قامەت، تېخى ساۋۇت كېيىش ئەمەستى ئادەت. چىقتى دىۋە بىلەن ئېلىشىشقا ئۇ، قوشۇنلار كېلىشمەكتىدى روبىرو. ساۋۇتسىز تاشلاندى جەڭگە سىيامەك، دېۋىگە يەككە چىقتى ئۇ شىر يۈرەك. شاھزادىگە چاڭگال سالدى ئەھرەمەن، مىجىلدى، ئىزىلدى، گۈلدەك بۇ بەدەن. يەرگە ئۇرۇپ بېشىن خاك، قىلدى خاك، كاچات سېلىپ، قىلدى دىل باغرىنى چاك. دىۋە قولىدا ھالاك بولدى سىيامەك، باش پاناھسىز قالدى چىرىك، بولدى ھالاك. ئوغلى ئۆلۈمىدىن خەۋەر تېپىپ شاھ، شادىمان جاھانىنى قاپلىدى ئاھ. زارلاپ تەختتىن چۈشتى ئاتا بىچارە، تاتىلاپ تېنىنى، قىلىپ مىڭ پارە. يۈزلىرى قىپ قىزىل قان، قەلبىدە ماتەم، شاتلىقى ئورنىنى باستى ھەسرەت-غەم. قوشۇننى ئېيتقۇسىز خار-زار قاپلىدى، ھەممە دىل ماتەمدە مىڭ-مىڭ دادلىدى. قوشۇن قايتتى زارۇ-زار يىغلاپ، پادىشاھ ھوزۇرىغا يەتمەكنى ئويلاپ. ئاسماندەك كۆك لىباس كەيگەن ھەممىسى، كۆزلىرىدە قانلىق ياش، ياڭرار نىداسى. چەرەندە-پەرەندە بولۇشۇپ توپ-توپ، ئەتراپنى بىر ئېلىپ كەلدى توۋلىشىپ. جىمى ئادەم تۇتتى ماتەم دىلدا دەرد، كەيشاھ دەرگاھىدىن كۆتۈرۈلدى گەرد. بىر يىل ماتەم تۇتتى دەردتە پادىشاھ، ئادالەت خەۋىرىنى ئەۋەتتى ئىلاھ. سۆزنى ئېلىپ كەلدى شىرىن سۆز سۇرۇش، دېدى: «تىنچلان ئەمدى، يىغىپ ئەسۇھۇش. قوشۇن يىغىپ قۇلاق سال بۇ پەرمانغا، ئۇلارنىڭ كۈلىنى سورى ئاسمانغا. بەدنىيەت دىۋىنى بۇيەردىن قوغلا، ئوتقا چېچىپ سەن سۇ، ئۆچمەنلىكنى تاشلا.» ئۇلۇغ كەي قول سوزۇپ كۆك ئۈزرە تامان، دەيتتى يوقالسۇن كىم بولسا يامان. شۈكۈر قىپ تەگكەندە سەجدىگە بېشى، كۆزىدىن تۆكۈلدى ئەلەملىك يېشى. كېچە-كۈندۈز تاپماي ئارامۇ ئۇيقۇ، سىيامەك قىساسى ئۈچۈن چاپتى ئۇ. ھۇشەڭ بىلەن كەيۇمەرسنىڭ قارا دىۋىگە قارشى يۈرۈش قىلغانلىقى سىيامەكنىڭ يالغۇز ئوغلى بار ئىدى، بوۋىسى قېشىدا ئىشقا يار ئىدى. ھۇشەڭ دەپ ئاتىلاتتى ئۇ ئوغلان، ئەقلىھۇش ئاڭا يار، بەكمۇ بىلىمدان. بوۋىغا ئوغلىدىن بولۇپ يادىكار، بوۋا قولىدا ئۆسەر گۈل رۇخسار. ئوغلى ئورنىن باسقان يىگىتتىن بوۋا، بىردەم كۆزىن ئۈزمەس، قىلر جان پىدا. دىلىغا پۈكۈپ ئىنتىقام ئالماقنى، چاقىرىتتى قېشىغا ھۇشەڭ يىگىتنى. ئۆتكەن ئىشنىڭ ھەممىسىنى دېدى ئاڭا، ئەمدى يوق ئىدى سەۋرى قىلماققا. دېدى: «توپلاپ لەشكەر، يۈرۈش قىلمىقىم، جاھانغا غۇلغۇلا قىلماق نىيىتىم. ئۆزۈڭ بول ئۇلارغا ئەمدى سەردار باش، مەن قېرى ۋە لېكىن سەن بەختىيار ياش.» يىغىلدى پەرىيۇ، يولۋاس پەرەندە، ئارسلان قاپلانۇ، شىرۇ چەرەندە. ھەممە يولغا چۈشتى بولۇپ ئالامان، بۇنداق سىپاھدارنى كۆرمىگەن جاھان. لەشكەر كەينىدە كەيۇمەرس پادىشاھ، نەۋرىسى ئالدىدا، ئورتىدا سىپاھ. كۆتۈرۈپ چاڭ توزان توپا يول بويى، قارا دىۋە كېلەتتى قورقۇشتا دىلى. ھايۋانلار نەرىدىن شاھنىڭ ئالدىدا، دېۋە بوشىشىپ قالدى ئاخىردا. لەشكەرلەر بىر بىرىگە ئۇرۇش باشلىدى، ھۇشەڭ دىۋىلەرگە خىرىس باشلىدى. پەشۋا ئۇردى دىۋىگە مىسلى شىر ھۇشەڭ، قارا دىۋىگە شۇدەم جاھان بولدى ھاڭ. باشتىن ئاياققىچە تىرىسىن شىلدى، بېشىنى كېسىپ يەرگە يەكسان قىلدى. چەيلىدى تۇپراققا كېيىملىرىنى، تاشلىدى يىراققا ئىپلاس بېشىنى. ئورۇندىغاچ ئۇ ھەممە ئىنتىقام، كەيۇمەرس ئۈمىدى تۈگىدى تامام. ئۇ كەتتى جاھاننى تاشلاپ ئىگىسىز، جاھان ئىشى ئۆتەر ئەسلى شۇ تەرىز. ئالدامچى دۇنيانى يىغىپ پادىشاھ، پايدا كۈتتى، ئەمما قىلمىدى ۋاپا. باشتىن ئاياغ ئەپسانىدۇر دۇنيا، ياخشىيۇ، يامانۇ بىر مەزگىللىكلا. ھۇشەڭ (قىرىق يىل پادىشاھ بولغان) جاھاندار ئۇل ھۇشەڭ ئادالەتپاناھ، بوۋىسى ئورنىغا بولدى پادىشاھ. بۇ پەلەك بېشىدىن ئايلاندى قىرىق يىل، دىتقا تولدى بېشى، ئادالەتكە دىل. ئۇلۇغۋار تەختىگە ئولتۇرغان ھامان، شۇنداق سۆزنى ئېيتتى ئۇ ساھىبقىران: «يەتتە ئىقلىمغا مەن بولدۇم پادىشاھ، ھەر جايدا غەلىبە ماڭا رەھمەنا. يەزدان قوللىسا يار بولسا زەپەر، ئادالەت ھىممەتكە باغلىدىم كەمەر.» ئاۋات بولدى دۇنيا باشتىن ئاياغ، ھەقۇ ئادالەتكە تولدى ھەممە ياق. بىر گۆھەر كىرگۈزدى قولغا ئۇ باشتىن: ئىلىم بىلەن ئايرىدىن تۆمۈرنى تاشتىن. روناق تاپماقتا بولدى بىر گۆھەر، قارا تاشتىن چىققان پارقىراق تۆمۈر. راۋاج قىلغاچقا تۆمۈرچىلىكنى شاھ، ياسالدى پالتا، ھەرە، قورال-ياراغ. دەريا سۈيىنى چۆلگە چىقاردى، چۆللەرنى تىلغاپ ئېرىقلار قازدى. ئېرىقلارغا يوللاپ ئابى كەۋسەرنى، ئاسان قىلدى ئىنسان جاپاسىنى. ئاۋامنىڭ ئېھتىياجىنى قامدىماق ئۈچۈن، تېرىشقا، يىغىشقا ئۆگەتتى پۈتۈن. ھەر كىم تېرىپ تاپار ئۆز نېنىنى، كۆچمەنچىلىك ئەمدى قىينىماس جېنىنى. بۇرۇن بۇ ئىشلار ئەمستى ئادەت، ياۋا مېۋىلەردىن باشقا يوقق نېئمەت. كىشىلەر ھەمىشە يۈرەتتى ئاچ-توق، بىر تېرىدىن باشقا يېپىنچىسى يوق. بوۋىسىدەك ئىدى دىن ۋە ئادىتى، تەڭرىگە تايانماق چىن سائادىتى. يوق ئىدى شۇڭغىچە ئاتەشى خۇبرەڭ، ئىرانلىق مېھرابى ئىدى ئاددىي ساڭ. چىقاردى تاشتىن ئۇ ئاتەشۇ -جۇلا، تارالدى جاھانغا يورۇقلۇق شولا. سەدە بايرىمىغا ئاساس سېلىنغانلىقى پادىشاھ بىر گورۇھ ئادەملەر بىلەن، تاغ تامان باراتتى شۇ چاغ توساتتىن بىر نەرسە دۇچ كەلدى ئۇزۇن، بەك غايەت، گەۋدىسى بەك ھەيۋەت قارا كاساپەت. ئىككى كۆزى يانار، ئىككىسىلا قان، ئاغزىدىن چىققان ئوت قاراڭغۇ جاھان. ئۇنىڭغا بىر بېقىپ ھۇشەڭ شىر يۈرەك، چىقتى زور تاش ئېلىپ گياكى شىردەك. ھەيۋەتلىك كۈچ بىلەن ئاتتى ئۇ تاشنى، ئەجدىھا سۆرەپ قاچتى لاشىنى، قىيا تاشقا تەگدى ئاتقان تاش ئۇدۇل، زەربىدىن بولدى شۇئام تاشمۇ چۇل-چۇل. تاشلار ئارىسىدىن چىققاندا ئۇچقۇن، ئۇچقۇندىن ھەتتا تاش قىپقىزىل يالقۇن. ئەجدىھا ئۆلمىدىيۇ ئەمما ئوت سىرىن، بىلىۋالدى ھۇشەڭ شۇ چاغدا بىردىن. ئەمدى بىلدى تاشقا ئۇرۇلسا تۆمۈر، چاقنايدىكەن بۇندىنمۇ ئاتەشۇ نۇر. جاھاندار يەزدانغا ئېيتىپ ئاپىرىن، شۇكرانە سەجدىگە ئېگىپ قامىتىن: «بۇ ئوت ئەمس، ــ دېدى، ــ تەڭرى ھەدىيىسى، ئەمدى ئاڭا بولسۇن قەلب سەجدىسى!» شۇندىن بۇيان ئاتەش قىبلىگاھ بولدى، شولىسىدىن دىلغا يورۇقلۇق تولدى. كەچقۇرۇن ئوت يېقىپ ئەيلىدى گۈلخان، گۈلخان ئەتراپىدا كاتتىلار بىلەن ئولتۇرۇپ باشلىدى بەزمە ۋە بايرام، «سەدە» دەپ نام بەردى دىلدىن كېتىپ غەم. سەدە بەزمە شۇندىن قالدى يادىكار، ھۇشەڭدەك بولسىدى ھەممە شەھرىيار. ئەدەپ قىلىپ ئەتتى جاھاننى ئۇ شاد، جاھان ياخشىلىقتا قىلار ئۇنى ياد. ئاڭ ئەقلۇ ھۇش بەردى ئۇ يەزدان، يۇرتىدا كۆپ ئىدى ھەر تۈرلۈك ھايۋان. بارلىقىن ئاتىدى، بەردى ھەممىسىن، ئاۋامغا چۈشەندۈرۈپ تەپسىلىي سىرىن. قۇلان، كېيىك، ئارقار، قوي ۋە كالىنى، ئاجراتتى ئۆكۈزۇ، ئىشەك ۋە ئاتنى. كۈچى كۆپنى قوشقا قوشۇڭ، دېدى ئۇ، بىر تەرەپ شۈدىگەر يەر، بىر تەرەپتە سۇ. جاھاندار ھۈشەڭ دېدى ئەقىل بىلەن: «ساقلاڭ ھايۋانلارنى جۈپ جۈپى بىلەن. ھايۋان بىلەن تېرىڭ، ھايۋان بىلەن ئورۇڭ، خەزىنە بېجىنى تاپشۇرۇپ تۇرۇڭ.» قاي ھايۋان تېرىسى كەلسە دىتقا ماس، ئاشلىتىپ ئۆگەتتى قىلىشنى لىباس. قىزىل رەڭ تىيىن ۋە تۈلكە تىرىسى، لىباسقا يارايدۇ شۇندىن بېرىسى. شۇ خىلدا ھايۋاندىن تېرە ئېلىنىپ، كىيمەك ئېتىلدى كىيىم قىلىنىپ. ھەممە ياخشىلىقنى ئەيلىدى ئىنئام، كەتتى، ئۇندىن قالدى پەقەت ياخشى نام. كۆپ پىكىر يۈرگۈزۈپ، كۆرسىتىپ ئەپسۇن، بۇ دۇنيادا جاپا چەكتى كۈنۇتۈن. ئەمدى قىلغىنىدا يۇرتنى پاراۋان، تەختى يالغۇز قالدى، تەسلىم بولدى جان. ئاڭىمۇ زامانە قىلمىدى ۋاپا، قالمىدى بۇ دۇنيادا ھۇشەڭدەك دانا. جاھان مېھرى ساڭا بولماس پەيۋەستە، سىرىن ئاچالماي كېتەرسەن خەستە. تەھمۇرەس (دىۋبەد پادىشاھلىقى ئوتتۇز يىل داۋاملاشقان) بىر ئوغلى بار ئىدى ئاقىل خىرادمەند، دەپ ئاتايتتى ئۇنى تەھمۇرەس دىۋبەند. ئاتىسى تەختىگە چىقتى ياش ئوغۇل، بەل باغلاپ شاھلىقتا تۇردى ئوتتۇز يىل. يىغىلدى لەشكەرلەر، سەركە باشلىدى، مەزمۇنلۇق ھەم گۈزەل سۆزلەر باشلىدى: دېدىكىم: بۇ تەختۇ، بۇ بەختۇ، بۇ شاھ، ماڭا يارىشاركەن گۈرزىيۇ كۇلاھ. يامانلىقتىن تازىلاي جاھاننى پۈتكۈل، دەرگاھىم بېزىتەي ياۋنى قىلىپ قۇل. دىۋىلەر قولىنى ئىتەيكى ناكا، جاھانغا مەن ئۆزۈم بولۇپ رەھمەنا. جاھاندا پايدىلىق كۆپ نېمىلەر بار، سىرىنى ئېچىپ ئۇنىڭ قىلاي ئاشكار.» خەلققە ئۆگەتتى قوي يۇڭىنى ئېلىپ، ئۇنى ئېگىرىشنى ئۇرچۇققا سېلىپ. ئۆگەتتى ئېگىرىش، توقۇشنىمۇ ھەم، يۇڭدىن توقۇماقچى ماتايۇ گېلەم. تېز ماڭار جانىۋار بولسا بېقىشنى، ئارپا، سۇلۇ يىغىپ قىش ئۆتكۈزۈشنى. ھايۋان مىجەزىنى ئۆگىنىپ ئاۋال، كۈچۈك ۋە مۈشۈكنى ئاجراتتى دەرھال. تاغۇ دەشتتىن ئىزدەپ ئىلكىگە ئالدى، توپىدىن ئاجرىتىپ يولىغا سالدى. قۇشلاردىن قايسى ياخشى، ئىشقا ساز، لاچىنۇ، قارچىغا، بۈركۈت، ياكى غاز؟ تۇرۇپ كېلىپ، ساۋاق بەردى سۇلتان، ھەيران كۆزى بىلەن باقاتتى جاھان. گاھ ئىللىق سۆز بىلەن، گاھ مېھىر بىلەن، قۇشلارنى ئۆگەتمەكنى قىلدى بىر پەن. ئادەمگە ئۆگەندى توخو ھەم خوراز، بولۇپمۇ سۈبھىدەم چىللىمىقى ساز. قايسى بېرىدىكەن پايدا ئالەمگە، ھەممىسىن ئۆگىتىپ قويدى ئادەمگە. دېدى: « بۇ ئىشلارنى يادقا ئېلىڭلار، ياد، شۈكۈر قىلىپ تەڭرىنى شاد ئېتىڭلار شاد. ئۇ بىرەر خاندانلار رايىن ئىنسانغا، شۈكۈر قىلىڭ رەھنەما خالىق يەزدانغا.» ۋەزىرى يار ئىدى پاكىزە يۈرەك، ئۇندا تېپىلمايتتى بەدنىيەت جىندەك. ئىسمى شېدەس، ئەلدە تاپمىش ئېتىبار، نەگە قەدەم باسسا شۇندا يېڭىش بار. كۈندۈزى تاماققا لەۋلىرى بېكىك، كەچتە ئىباردەتتە قامىتى ئېگىك. ھەممە دوست كۆرەتتى ئۇنى بەغايەت، نامازۇ روزىنى ئۇ ئەتكەن ئادەت. شاھقا يورۇق يۇلتۇز ـ ئاسمان ئىدى ئۇ، يامانلارغا تاقاق - توغان ئىدى ئۇ. شاھنى پەقەت ياخشى ئىشلارغا قىستار، راستلىقتىن توختىماي ئۇرۇقلۇق ئىستەر. شاھقا ھالاللىق بولغاچ مۇيەسسەر، بېشىغا نۇر يېغىپ بولدى مۇنەۋۋەر. ئەھرەمەن دىۋىنى يېڭى ئۇرۇشتا، مىندى تىزگىن قىلىپ يالىنى قولدا. شۇندىن بۇيان توقۇپ خالىغان زامان، مىنىپ كېزەر بولدى پادىشاھ جاھان. دىۋە -جىنلار كۆرۈپ بۇ ئاجايىپ ئىشنى، ئىسيان كۆتۈرۈشتى باشلاپ ئۇرۇشنى. دىۋە-جىن يىغىلدى بىسيار ئەلھەزەر، تارتىۋالماق بولۇپ ئۇندىن تاجۇزەر. تەھمۇرەس بۇ ئىشتىن تاپقاندا خەۋەر، جىلى بولۇپ، يىغدى بازار، قىلىپ ھەزەر. بەل باغلىدى پادىشاھ، خۇدا ئاڭا يار، يېنىدا ئېغىر گۈرزە شاھانە شەمشەر. ياۋۇز دىۋە بىلەن جادۇگەر جىنلار، سەپ-سەپ كەلمەكتىدى ھەيۋەتلىك لەشكەر. نەرە تارتىپ كېلەر دىۋە پىشىۋاز، ئاسمانغا يېتەتتى ھۆركىرىگەن ئاۋاز. ئاسمان قاپقاراڭغۇ، يەر بولدى قارا، كۆزلەر خىرە بولدى بۇ نېمە ماجىرا. جاھاندار تەھمۇرەس، ئاڭا شان - شەرەپ، كەمەر باغلاپ تۇرار باغلاپ بىر تەرەپ. بىر تەرەپ ئەسكىرى ئۇرۇشقا تەييار، بىر تەرەپ دىۋە-جىن تىنماي ھۆركىرەر. ئۇزۇنغا سوزۇلماي ئۇرۇش تۈگىدى، نۇرغۇن دىۋىلەرنىڭ بېشى كېسىلدى. ئۈچىن بىر قىسمىنىڭ خوتۇنى ئەرىسز، قالغانلىرىنى بولسا قىلىشتى ئەركسىز. باغلاپ سۆرەپ كەتتى كەتتى، بارى خارۇزار، ئىلتىجا قىلاتتى بارى زارۇزار. «بىزنى ئۆلتۈرمىسەك يېڭى بىر چۈنەر، ئۆگىتىپ قويىمىز سىلەرگە يارار.» ھەممىسىگە ھايات بەخش قىلدى شاھ، يېڭى ھۈنەرلەردىن بولاي دەپ ئاگاھ. يىشىلگەچ پۇت-قولىدىن ئىشكەل ۋە زەنجىر، ئۆتۈشتى پادىشاھ تەرەپكە ئاخىر. شاھقا ئۆگىتىشتى خەت يېزىش سىرىن، دىلىغا تولدۇرۇپ مەرىپەن نۇرىن. بىرلا يېزىق ئەمەس ئوتتۇز يېزىقنى، ئەرەبچە، رىمچە، پارىسچە ئوقۇشنى. سوغدىيۇ، چىنيۇ، پەھلەۋىنى ھەم. شاھ يېزىپ ئوقۇيتتى ھەممىسىن ئىلدام. پەقەت ئوتتۇز يىل ئۇ شاھ بولدى ئاخىر، كىم مۇنچىلىك ھۈنەر قىلالىدى زاھىر؟! ئالەمدىن كۆز يۇمۇ كەتتى تاجىدار، ياخشى ئىشلار قالدى ئۇندىن يادىكار. ئەي چەرخ، بولۇپ تاشلاش بولسا ئادەت، تېرىپ ئۆستۈرۈشۈڭ بىزنى نې ھاجەت؟! بۈگۈنكۆتۈرەرسەن بىرىنى يۈكسەك، ئەتە ئۇ تۇپراق ئارا جانسىز بىر كېسەك. جەمشىد (جەمشىد پادىشاھلىقى يەتتە يۈز يىل داۋاملاشقان) ئېسىلزادە جەمشىد ئۇنىڭ پەرزەنتى، بېلى مەھكەم، دىلىدا ئاتىسى پەندى. سائادەتلىك ئاتا تەختىگە چىقتى، شاھانە تاج كىيدى، بەختىگە مىندى. شاھلىق شان-شەۋكەتتە باغلىدى كەمەر، ئاڭا تەۋە بولدى جاھان ھەممە يەر. ھۆكمىدىن خاتىرجەم جاھاننىڭ بەرى، ھۆكمىدە قۇش، ئادەم، دىۋىيۇ بەرى. جاھاندا ئابرويى ئاشتى كۈندىن كۈن، بەختى يورۇپ گويا كەتتى چىقىپ كۈن. دەر: «ماڭا پادىشاھلىق باقىي ئەزەلدىن، كۈچۈن شاھتىن كەممەس، ئەقلىممۇ بادتىن. يامان بولۇپ كېسەي يامانلار قولىنى، روھىمغا يار قىلاي ياخشى يولىنى.» ياسىتىپ گۈرزىيۇ، قورال - ياراغلار، باتۇرلارغا دېدى: «قۇچۇنلار شانلار.» شاھانە ئاتەشتە قىزدۇرۇپ تۆمۈر، نىقاب، قالقان، قاپاق ياساتتى بىر-بىر. چېرىك ۋە ئاتلارغا ساۋۇت ياساتتى، ھۈنىرى كۈنسېرىى كامالەت تاپتى. بۇ ساھەدە يېرىم ئەسىر تارتىپ رەنج، قولىغا كەلتۈردى قانچە ھۈنەر گەنج. كىيىمنى ئويلىدى يەنە ئەللىك يىل، پەم بىلەن بەزمە كىيىمى پىچتى خلمۇ-خىل. يىپەكتىن، يۇڭدىن، كەندىردىن گەزمال، توقۇشنى ئىختىرا ئەتتى ئۇ دەرھال. يىپ ئىگىرىش، ئۆرۈش ۋە ئارقاق، ماتالار توقۇشتىن بەردى ئۇ ساۋاق. پىچىپ تىكىشنى، سۇدا يۇيۇشنى، خەلق ئۇندىن ئۆگەندى يەنە كۆپ ئىشنى. كېيىن باشقا ئىشقا ئۆرۈدى يۈزىن، شادلىق زامانىدا شاد كۆردى ئۆزىن. ھەر تەبىقە ئەھلى نېمىگە مايىل، ئۇلارنى ئاجرىتىپ ئۆتتى ئەللىك يىل، كاتۇزى دەيدىغان گورۇھ دۇنيادا، تاللاپتۇ ئىبادەت يولىن بىچارە. بۇ گورۇھنى خەلقتىن ئاجرىتىپ پادىشاھ، ئورنىنى كۆرسەتتى تاغۇ تاش ئارا. تاغلاردا ياشايدۇ ئۇنداقلار ھامان، ئاھۇ ئىلتىجادا ئۆتكۈزۈپ دەۋران. ئىككىنچى گورۇھنى كېيىن سەپلىدى شاھ، نىسارا ئاتىلاتتى باھادىر سىپاھ. جەڭگىۋار قەھرىمانۇ، پالۋانلار شۇندا، شاھلار تاجى، تەختى شۇلار قولىدا. مەردلەر شۆھرىتى بەختى شۇلاردا. ئۈچىنچى گورۇھنى نەسۇدى دېدى، قېنى كىم ئۇلارنىڭ غېمىنى يېدى؟ ئۆزى تېرىپ، ئۆزى پىشۇرار، ئورار، مىننەتسىز، دەككىسىز ئۆز كۈنىن كۆرۈر. بىر كىمگە موھتاجمەس، ئۈستىدە جەندە، كۆڭلى توق، قۇلاق تىنچ، لېۋىدە خەندە. دېگەنمىش ھۆر ياشار قېرى بىر ئاقىل: «ھۆر ياشىغانلار ھورۇنلۇققا قۇل.» تۆتىنچى گورۇھنى ئەختۇھۇشى دەر، بۇلار ھۈنىرىگە قايىل ئاسمان يەر. ھۈنەردە بەر كامال، ئىشچان دانىشمەند، پاكىز روھى دائىم پىكرۇ ئويغا بەند. شاھ شۇندىن كېيىن يېرىم ئەسر شاد، كۆپ نەرسە بەخش ئەتتى، ئەل بولدى ئۋات. شۇنداق تەبىقە قىپ خەلقنى بۆلدى، مەقسەت ـ ھەركىم يولىن بەلگىلەش بولدى. ھەر كىم نېسىۋىسىدىن بىلسۇن كۆپ يا كەم، ئۆز يولى بىرلە تاشلىسۇن قەدەم. ناپاك دېۋىلەرگە ئىش تاپتى ھوماي، سۇغا توپا سېلىپ دەسسەپ قىلسۇن لاي. ئاندىن لاينى قېلىپقا ئۇرۇش بولسۇن ئىشى، كېسەك تۆكۈپ قۇرۇتسۇن قىلىپ تەكشى. دىۋىلەر ئاشۇ گەجدىن قوپۇرسۇن تاملار، جاھان ھەندەسىنى بىلسۇن باشتىلا. مۇنچا، ئۆي، سارايلار بولدى بۇنياد، خەلقى تاپتى پاناھ، شەھەرلەر ئاۋات. تاشتىن گۆھەر ئىزدەپ ئۆتتى بىر مۇددەت، ئۇلاردىن روشەنلىك ئىزدەيتتى پەقەت. قولىغا كىرگۈزدى نەچچە خىل گۆھەر، ياقۇتۇ، كەھرىۋا، قاشتاش، كۆمۈش، زەر. ئەپسۇن بىلەن تاشتىن چىقىرار ھەممسىن، تۈگۈنلەر ئاچقۇچى قولدا ئاپىرىن. يەنە خۇش پۇراقلار ئىزدەپ كىشىلەر، ئەتىر، ئەنبەرۇ مۇشك چارلىشار. ئەتىرلەرۇ كافور ھەمدە مۇشكى ناب، ئىختىيار قىلىندى ئۇد، ئەنبەر گۇلاب. تېۋىپلىق ئېچىلدى كېسەلگە داۋا، ھەر ئىللەتكە چارە، ھەر دەردكە شىپا. تېۋىپلىق سىرىنىمۇ ئەيلىدى ئاشكار، ئۇنىڭدەك تەپسىلىي يوق ئەلدە بىرەر. سوڭ كېنە ياسىدى ئۈزۈپ كەتتى ئۇ، يۇرتلاردىن يۇرتلارغا سۇدىن ئۆتتى ئۇ. شۇ خىلدا ئۆتكۈزدى يەنە ئەللىك يىل، ئەقىلدىن، ھۈنەردىن قىرىق بولۇل قىل. ئەمگىكى مېۋىسىن پاراۋان ئالدى، ئۆزىدىن باشقىنى كۆرەلمەي قالدى. ئىشلىرى گۈرۈلدەپ بەرگەندە مېۋە، يەنە ئۇلۇغلۇقنى ئەيلىدى شېۋە. بىر تەخت ياسىدى ھەممە يېرى زەر، شەۋكىتى شاھانە بېزىكى گۆھەر. «دېۋە كۆتۈرۈپ ئۇچسۇن» دەپ، بولدى پەرمان، تەخت كۆتۈرۈلدى يېقىن بولدى ئاسمان. تەخت كۆكتە پارلايدۇ خۇددى بىر قوياش، پەرماندار ئولتۇرار ئۇندا سىلكىپ باش. ھەممە جەم، ئادەملەر قارار تەختىگە، جاھان قايىل بولدى شۆھرەت-بەختىگە. جەمشىدكە چېچىشار ئالتۇنۇ گۆھەر، شۇ كۈننى يېڭى يىل بايرام دېيىشەر. ئۇلۇغلار شادلىقتا بەزمە قۇرۇشتى، يۈزلىرىن نەغمىگە مەيگە بۇراشتى. بۇ بەختىيار كۈننى شۇنىڭدىن بۇيان، شاھلاردىن يادىكار دەپ بىلىدۇ جاھان. يەنە ئۆتتى ئۈچيۈز يىللار بەختىيار، نە ئۆلۈم نە بىر دەرد كۆرمەي بۇ دىيار. نە دەرد، نە يامانلىق كۆرمەس بىر ئىنسان، دىۋىلەرنى بەند قىلغاچقا سۇلتان. پەرمانىغا ھەممە بويسۇناتتى شاد، مۇزىكا، كۈلكىدىن ھەممە ياق ئاۋات. شۇنداق ئۆتەر يىللار پاراۋان، مەغرۇر، شاھ مېھرىدىن ئېمەر ئىدى نۇر. جاھان تاپار ئۇندىن شادلىق ۋە ئارام، تاپار خەۋەر يەزداندىن جىمى ئاۋام. نەچچە يىللار شۇنداق ئۆتتى بۇ ھايات، ئېزگۈلۈكتىن ئۆزگە ئىش بۇ شاھقا يات. جاھان ئاڭا تەۋە، بەخت ئاڭا يار، جاھاندار، ئۇلۇغۋار تەختتە ئولتۇرار. ئۇلۇغلۇق تەختىگە كۆز تاشلاپ گاھ-گاھ، ئۆزىدىن باشقىنى كۆرمەي قالدى شاھ. ئۆزىنى ئۇلۇغلاپ يەزدانشۇناس شاھ، خەلقتىن يۈز ئۆرۈدى ناشۈكۈركەن، ئاھ. قېرى دانالارنى چىللاپ لەشكەردىن، ئۆز ھوزۇرىدا باشلىدى سۈخەن. قېرى ۋە ئۇلۇغلارغا سۆزلىدى سۇلتان، دېدى: «مەنسىز نېمىگە يارار بۇ جاھان. مەندىن مەلۇم بولدى ھۈنەر جاھاندا، تەخت مېنىڭدەك شاھنى كۆرمىگەن ئەسلا. جاھاننى ھۈنەرگە كۆمۈپ تاشلىدىم، خالىغان يولۇمغا ئۇنى باشلىدىم. يېمەك-ئىچمەك، ئۇيقۇ ئارامىڭىز ــ مەن، كېيىم- كېچەك، ئارزۇ-ئارمانىڭىز ــ مەن. ئۇلۇغلۇق شەۋكىتى - شانى مەن ئۆزۈم، جاھاننىڭ ېگانە سۇلتانى ئۆزۈم. دورا دەرمانىمدىن تۈزەلدى دۇنيا، ئىنساندىن چېكىندى ئۆلۈم، دەرد، بالا. ئۆلۈمنى چەكلەشتە مەندىن ئاشقان كىم؟ قېنى كىم بولىدۇ دۇنياغا ھاكىم؟ باشتا ئەقىل، تەندە جېنىڭىزدۇرمەن، كىم ماڭا بويسۇنماس، ئاشۇ ئەھرەمەن: مەڭگۈ مەندىن كۆرۈپ بولار ئەسلىنى، ئەمدى مېنى ئاتاڭلار جاھان ئاتىسى.» بېشىنى تۆۋەن سالدى مۇباد ۋە ئايان، بىرەر سۆز دېيىشكە ئاجىز تىل زەبان. بۇ سۆزدىن ھەممە كۆڭلى خىرە بولدى، جاھاننىڭ ھەممە يېرى مىش-مىشكە تولدى. ھەممە كەتتى شاھتىن ئۆرۈپ يۈزىن، ئۇلۇغلارمۇ چەتكە ئېلىشتى ئۆزىن. يەنە يىگىرمە يىل ئۆتمەيلا سىپاھ، ھەممە تارقاپ كەتتى بوس قالدى بارگاھ. مەنمەنلىك، تەكەببۇرلۇق كەلتۈردى تەشۋىش، شۇ سەۋەب كەينىگە كېتىۋەردى ئىش. دەيدۇكى شېرىن سۆز قېرى دانىشمەن: «شاھ بولغاچ نەزەرىڭ، بەلەن تۇت بەلەن. ياراتقۇچىغا كىمكى بولسا ناشۇكۇر، تىنىمسىز بالادىن دىلى تىلىنار.» جەمشىدنى تەرك ئەتتى ھالاۋەت ھوزۇر، شاھلىق سۆلىتىدىن ئۆچەر ئەمدى نۇر. كۆز يېشى تۆكتىيۇ، پايدىسىز پەقەت، مىڭ توۋا قىلىپمۇ تاپماس ئىناۋەت. يەزدان بەزدى ئۇندىن، كۈندىن-كۈن جۇدا، كۈندىن-كۈن سېزىلەر، يېقىندۇر بالا. زەھھاك ۋە ئۇنىڭ ئاتىسى ھەققىدە قىسسە بىر ھۆكۈمران ياشار ئىدى ئۇل زامان، نەيزىۋازلار سەھراسى ئاڭادۇر ماكان. تېگى تاز، ئۆزى كۆپ ياخشى كىشى، شاھلىقتا يەزداندىن چۆچۈك ئىشى. مەرداس ئىدى ئۇنىڭ مۇبارەك نامى، ئېھسان ياخشىلىققا تولغان دىل-جامى. سۈت بەرگۈچى ئىدى چارۋىسى ئۇنىڭ، كۈندىن-كۈنگە ئاشار بايلىقى ئۇنىڭ. شۇنىڭدەك قوي، تۆگە، ئۆچكە پادىسن، چوپانلارغا بېرىپ قويغان ئۇ پاكدىن. سۈتلۈك قارا ماللار تولا ھەرياندا، ئېسىل ئارغىماقلار تولۇق ھەرياندا. كىمدە ئەگەر سۈتكە بولسا ئېھتىياج، ئۇلار خالىغانچە پۇلسىز، بىخىراج. بىر ئوغلى بار ئىدى پۈتۈنلەي زەردە، مىھرۇ مۇھەببەتتىن دىلى بىبەھرە. دۇنيا ئىزدەر ئىدى نامىدۇر زەھھاك، دادىل ۋە بەك تەنتەك ئىدى كۆپ ناپاك. بېۋەرەسىپ دەپ ئاتىشاتتى ئۇنى، پەھلەۋى تىلىبۇ نېمە دېگىنى؟ «بېۋەر» پەھلەۋىچە بولسا قۇلاق، كۆز، ئونمىڭ دېگىنىدۇر دەرىدە بۇ سۆز. توسۇن ئاتلىرى بولغاچقا ئون مىڭ، نامىمۇ بېۋەرەسىپ بولغانتى ئۇنىڭ. تۈنۈگۈن توقۇقلۇق ئۈچتىن ئىككىسى، جەڭ ئەمەس، شۆھرەت دەپ تۇرار يىلقىسى. بىر كۈنى پاك نىيەت بىر ئىنسان سۈپەت، دەرگاھىغا كەلدى ئىبلىس كاساپەت. گۆدەك دىلىنى ئازدۇردى يولدىن، سۆز بىلەن باشنى ئايلاندۇردى جىن. ئىبلىس سۆزى ئاڭا بەكمۇ خۇش ياقتى، يامان ئوينى بىلمەي، ئېچىلىپ باقتى. ئىبلىسقا ئەقلىنى تۇتقۇزۇپ زەھھاك، ئۆز ئەزىز بېشىغا چاپتى قارا خاك. كۆڭۈل بەرگىنىنى بىلگەچكە ئىبلىس، شادلىنىپ ئەۋجىگە چىقتى ئۇ كۇس-كۇس. ئۆز ئىشىن قىلاتتى ئىبلىس جاۋرەشى، ئىلىمگە يات ئىدى زەھھاكنىڭ بېشى. دېدى: «بار ساڭا ئېيتقىلى سۆزۈم، ئۇنى ھېچكىم بىلمەس، بىلىمەن ئۆزۈم.» يىگىت دېدى: «تېزرەك ئېيت، بايان قىل قىسقا، مېنى ھەممە سىردىن قىلارسەن ئاگاھ.» ئاڭا دېدى: «ئاۋۋال قىلغىن سەن قەسەم، كېيىن توغرا كېلەر راستىنى دېسەم.» دىلى پاك ئۇ گۆدەك قىلدى قەسەميات، ئىبلىس ئېيتقانلىرىنى ئىجرا قىلىپ پات. دېدى: «سۆزلىرىڭگە سالىمەن قۇلاق، لېكىن ئېغىز ئاچماسمەن ھېچكىم، ھېۋاق.» ئىبلىس دېدى: «ئەي ئاقىل پەھلىۋان، نېمىشقا تەختتە باشقا بىر ئىنسان؟ سېنىڭدەك ئوغۇلغا ئاتا نى ھاجەت. قۇلاق سال سۆزۈمگە ئېيتاي بىر ھېكمەت. ئەتىلا بۇ چالدىن خالىيدۇر زامان، سەن بولساڭ قۇدرەتكە تولغان نەۋقىران. بۇ دەرگاھ تىزگىنىن ئالغىن قولۇڭغا، مېنىڭ سۆزۈم ئاڭلاپ قىلساڭلا ۋاپا. بولۇرسەن جاھانغا يېگانە پادىشاھ.» ياخشى-يامانلىقتا پەرزەنتكە ئەسلا، سوغۇق شامالنىمۇ كۆرمەيتتى راۋا. ئۆستۈرگەنتى ئاتا تارتىپ قانچە رەنج، ئوغلىدىن خشۇ بولۇپ خەجلەپ بايلىق گەنج. يامانلىققا ماڭدى پەرزەنتى ئۇنىڭ، نومۇسىنى ئۇنتۇدى ۋارىسى ئۇنىڭ. ئاتىشى قېنىغا بۇلغاندى يۈزى، ئەسكە چۈتى دانا قېرىنىڭ سۆزى: «پەرزەنت بولسا ھەكمى شىر كەبى گۇشنا، ئاتىسى قېنىغا بولمىغاي تەشنا. ئەگەر باشقىچىرەك بولۇپ چىقسا ئىش، سىرنى ئانىسىدىن كېرەكتۇر بىلىش.» تەكتى پەس ئادالەت بىلمىەن زەھھاك، تەختكە چىقتى ئاتا قەلبىنى قىلىپ چاك. بېشىغا قوندۇردى ئەرەبچە تاجىن، كۆزلەپ يۇرت، ئىنقىراز ياكى راۋاجىن. ئىبلىس كۆرۈپ ئۇ ناپاك ئىشىنى، يەنە ھېلە ئويلاپ تاپتى سوڭىنى. ئىبلىسى زەھھاكقا دېدى: «مەن تامان چېچىپ، يەتتىڭ بۇ جاھاندا مەقسىتىڭ تېپىپ. ئەگەر مەن بىلەن يەنە قىلساڭ ئەھد-پەيمان، سۆزۈمدىن باش تارتماي، ئەيلىسەڭ پەرمان. بولۇرسەن پۈتۈنلەي جاھانغا پادىشاھ، قۇش، چۈمۈلۈ، ھايۋان، ئىنسانغا پادىشاھ.» شۇنى دەپ قوزغالدى باشقا بىر تامان، باشقىچە ئىش تۇتۇپ كەتتى ئۇ شۇئان ئىبلىسنىڭ ئاشپەزلىك قىلغانلىقى يىگىتكە ئايلاندى ئىبلىس بىر پاك تەن، زېرەك ۋە ھۇشيار دىل، سۆزگىمۇ چېچەن. بىردىن پەيدا بولدى زەھھاك يېنىدا، ماختاشتىن باشقا سۆز يوقتى ئاغزىدا. دېدى: «ياراپ قالسام شاھىم خىزمەتكە، داستىخنىڭ تولۇر شەرۋەت-لەززەتكە.» زەھھاك بۇنداق سۆزنى ئاڭلىغان زامان، ئاشخانا سېلىنسۇن، دەپ قىلدى پەرمان. ئاشخانا ئاقۇچىنى ئىبلىسقا بەردى، پەقەت ئۇ پىشۇرغان تاماقنى يېىدى. ئۇ چاغ ئادەم ئۆزىنى قىلىپ پەرۋىش، يوق ئىدى جاندار گۆشىنى يېيىش. پەقەت مېۋە –چىۋە يەيتتى ئادەم، يەنە يەردىن چىققان كۆكتات-ئاشنى ھەم. ۋاقىت ئۆتكۈزۈپ بەدنىيەت ئەھرەمەن، جاندار گۆشى ئىشقى جاي ئالدى دىلدىن. ئىبلىس ئاشپەز تۈرلۈك قۇش بىلەن ھايۋان، گۆشىدىن پىشۇردى مەززىلىك تائام. قان ئىچكەن شىر ئوخشاش كۈنسېرى پادىشاھ، كۈچكە تولسۇن قىلىچى دەيتتى لاۋا. ئاشپەز نېمە دېسە خوپ دېدى دەرھال، ئىبلىسقا دىلىنى گۆرۈ قىپ ئاۋۋال. ئاۋۋال باقتى تۇخۇم سېرىقى بىلەن، ئۇندىن قۇۋۋەت ئالدى قول، ئاياغ، بەدەن. پادىشاھقا ياراپ مۇشۇنداق تائام، ئاشپەزگە ئاپىرىن ئېيتاتتى دائىم. ئاڭا شۇنداق دەيتتى ئىبلىس نەيرەڭۋاز: «ئەبەدى ئامان بول، شاھىم قىپ پەرۋاز. ئەتىگە پىشۇراي شۇنداق بىر تائام، ئۇنىڭدىن تاپىدۇ تېنىڭ خوپ ئارام.» قايتىپ تۈن بويى خىيالغا تولدى، ئەتە نېمە قىلسام، دەپ ئويلىنىپ قالدى. ئەتە تاڭ، سۈپسۈزۈك قوينىدىن ئاسمان، ياقۇتىن چىقىرىپ كۆرسەتكەن زامان. كەكلىك، قىرغاۋۇلدىن پىشۇرۇپ تائام، ئۈمىد بىلەن كىرىپ ئەيلىدى سالام. قولىنى تائامغا سوزۇش بىلەن شاھ، ئەقىلسىزلىك قىلىپ دېدى پاھ-پاھ. ئۈچىنچى كۈنى ئىبلىس قۇش ۋە قوزىدىن، تاماق قىلدى بېزەپ كۆكتات، سەۋزىدىن. تۆتىنچى كۈنى شاھقا سېلىپ داستىخان، بوقا گۆشىدىن تاماق كەلتۈردى چاققان. خۇرۇچىغا بەردى زەپىرەڭ گۇلاپ، يېنىدا كۆپ يىللىق ياقۇترەڭ شاراب. شاھ تاماقتىن ئېلىپ تېتىغانسېرى، ئەقىل -ھۇشىن قىلدى ئەسىر ئاشپەز ھۈنىرى. ئاڭا دېدى: «ئارزۇيۇڭ نە؟ قېنى ئېيتقىن، نېمە ئارزۇيۇڭ بولسا ھازىر قىلايىن.» ئاشپەز ئاڭا پىچىرلىدى: «ئەي پادىشاھ، ئەبەدىي ياشاۋەر شاد، پەرمانراۋا. ئاجىز يۈرىكىمدە مېھرىڭ تولۇقتۇر. پەقەت مېھرىڭ بىلەن تېنىم بولۇقتۇر. شاھتىن پەقەت بىرلا تىلىكىم باردۇر، تىلەك بەجا بولسا، ئامەت ماڭا ياردۇر. پەرمان قىلساڭ دەرھال ئورنۇمدىن قوپۇپ كۆزگە سۈرسەم ئىككى قولۇڭنى سۆيۈپ.» زەھھاك ئاڭلاپلا بۇنداق گەپ-سۆزنىڭ تېگىگە يەتمەستىن بۇنداق سودىنىڭ، دېدى: «مەن بېرەي كامىڭنى سېنىڭ، ئاسمانغا كۆتۈرەي نامىڭنى سېنىڭ.» پەرمان قىلدى ئىبلىس جۈپتىدەك كېلىپ، ئىككى قولىنى سۆيدى شادلىقتىن كۈلۈپ. سۆيدىيۇ شۇ ھامان بولدى ئۇ غايىب، كۆرگەن بارمۇ بۇنداق ئىشنى غارايىب. ئىككى مۆرۈسىدە ئىككى ئەجدىھا، شاھ چارە تاپالماي قىلىپ نالە-زار. قىلىچتا ئىككىسىنى چېپىپ تاشلىدى، بىراق ئەجدىھالار يەنە ئۆسكىلى تۇردى. دەرەخ شېخى ئوخشاش تەۋرىنىپ تۇرار، مۈرىلەردە ئىككى قاپقارا ئەجدەر. دانىشمەن تېۋىپلار توپلىشىپ كەلدى، چارە تېپىشالماي ھەر ياققا چاپتى. تۈرلۈك نەيرەڭلەرمۇ قىلىپ كۆرۈشتى، ئىلاج تاپالمىدى بولدى قىلىشتى. ئىبلىس يەنە كەلدى شاھ ھوزۇرىغا، بۇ قېتىم تېۋىپ بولۇپ چىقتى تۆرگە. دېدى: «بولغىنىچە بوپتۇ ئىش، ھازىرلىماق كېرەك ئۇلارغا يېمىش. تىنجىتقىن ۋاقتىدا بېرىپ ئاش – تائام، باشقا ھېچ چارە يوق تاپمايسەن ئارام. ئىنسان مېڭىسىدىن تاماق بەر پەقەت، ئۆزگە تاماق يېمەك ئەمەستۇر ئادەت.» دېۋە نېمە مەقسەتنى كۆزلەيدۇ قارا، قانداق مەقسەتتىكى ئىزدىنىش –چارە. يا ئىنساندىن خالىي قالاي دەپ جاھان، چارە كۆرگىنىمۇ بۇ ھەممىدىن نىھان. بۇ يازمىنى ئاخىرىدا muhammadbarhan تەھرىرلىگەن. ۋاقتى 2012-6-7 09:05

muhammadbarhan · ۋاقتى: 2012-6-7 09:14:28


	جەمشىد پادىشاھلىقىنىڭ ھالاك بولغانلىقى ئىراندا نېمە گەپ؟ ھەر ياقتا يۈرۈش، ھەر تەرەپنى بېسىپ كەتتى جەڭگۇ ئۇرۇش. جەمشىد يورۇق كۈنى بولغانتى قارا، ئۇنى تاشلاپ كەتكەن ئالىم ئۆمەرا. ئەزىد شەۋكىتى ئەمدى نۇر چاچماس بىزە، تەتۈرى، دەر، ئەقلى بولغانمۇ خىرە؟ ھەر تەرەپتىن چىقار يېڭى يېڭى شاھ، ھەر قەبىلە بېشى تۈزە بىر سىپاھ. ھىر بىرى جەڭ قىلدى، يا لەشكەر تۈزدى، ھەممىسى جەمشىدتىن مېھرىنى ئۈزدى. ئىراندىن ئەسكەرلەر چىقىپ كەلدى مول، ئەرەب شاھى تەرەپكە ھەممە ئالدى يول. بار ئىكەنمىش ئۇندا بىر ئۇلۇغ زات، ھەممە ھېيىقارمىش ئەجىھا سۈپەت. شاھ ئىزدەپ يۈرگەن ئىران سىپاھى، زەھھاك ياققا چۈشتى ئۇلارنىڭ رايى. ھەممە ئاڭا بېرىپ «ئاپىرىن» دېدى، «ساڭا بولسۇن ئېران بۇ زېمىن» دېدى. ئەجدىھا سۈپەتلىك شاھ تېز كەلدى يۈرۈپ، شاھلىق تاجىن كىيدى ئىرانغا كېلىپ. ئىراندىن، ئەرەبتىن يىغدى چوڭ لەشكەر، پالۋان ئەۋەتىشتى ئاڭا ھەر كىشۋەر. جەمشىد تەختى ياققا ئۇ يولغا چۈشتى، دۇنيانى جەمشىدكە ئۈزۈكتەك قىستى. جەمشىدتىن يۈزىنى ئۆرىدى بەختى، چارە يوق قولىدىن چىقماقتا تەختى. چېكىندى زەھھاكقا قالدى تاج-كۇلاھ، ئۇلۇغلۇق، شان -سەۋكەت، خەزىنە، سىپاھ. بېكىندى ھاياتى بولدى قاپقارا، زەھھاكقا بۇرۇلدى تەختۇ تاج- كۇلاھ. يۈز يىلچە يوقالدى، كۆرمىدى ئىنسان، ھەممىنىڭ كۆزىدىن بولغانتى نىھان. يۈزىنچى يىل چىن دەرياسى ياقتا، تېپىلغانمىش جەمشىد، قېرىغان چاغدا. زەھھاك ئۇنى قولغا چۈشۈرگەن ناگاھ، بىر دەم ئارام بەرمەي ئاڭا ناپاك شاھ. ھەرە بىلەن قىپتۇ قاق ئىككى بۆلەك، جاھان ئۇندىن خالىي ئۆچ ئالار پەلەك. يوشۇرۇنۇپتۇ چۈشۈپئەجدىھا دامىغا، تاپالماپتۇ ئمانلىق يولىنى ئەمما. شاھلىق دۆلىتىنى تارتىۋالدى زامان، ساماندەك سارغايدى يۈزى زەپىران. تەختتە ئۇندىن ئارتۇق ئولتۇرغان كىم بار؟ ئەمگىكى بولدىمۇ قېنى ئاڭا يار. يەتتە يۈز يىل بولدى جەمشىد ھۆكۈمران، بېشىدىن كەچۈردى كۆپ ياخشى يامان. نە كېرەك جاھاندا ئۇزاق ياشىماق، بۇيرىمىسا دۇنيا سىرىنى ئاچماق؟! پەرۋىشلەر قىلىپ گاھ بېرىپ قەنت-شېكەر، بىر-بىرىگە ئېيتىشار شېرىن گەپ-سۆزلەر. «بەخت يار بولدى» دەپ قىلىسەن خىيال، «بەخت يۈز كۆرسىتەر» دەيسەن ئېھتىمال. شادلىنىپ كېتىسەن، بۇ شادلىق چېغىڭ، يۈرەك سىرىڭدەك ئوچۇق قۇچىقىڭ. بىر ئويۇن كۆرسىتەر بىۋاپا پەلەك، دىلىڭ خۇن، شادلىقىڭ ئۇچار خازاندەك. بەش كۈنلۈك دۇنياغا ئىشەنچىم بەربات، خۇدايا، بۇ جاپادىن تېزرەك قىل ئازاد. زەھھاك چىقىپ تەختكە زەھھاك، بولۇپ شەھرىيار، دەۋر سۈردى مىڭ يىل بەكمۇ بەىتىيار. بويسۇندى ئاڭا تامامىي جاھان، شۇ ئەھۋالدا ئۆتتى ئۇزۇن بىر زامان. تۇتۇپ ھەر تەرەپنى قارا دېۋە-جىن، تۈگەپ ياخشى ئادەت، ئېلىپ ئەۋج كىن. ھۈنەر خارۇ، جادۇ بولۇپ ئەر جەمەند، ئادالەت تۈگىدى، يامانلىق بەلەند. ئۇزاردى ياۋۇزلۇق ــ ئەھرەمەن قولى، چىن سۆزگە قىسىلدى ئىنسانلار تىلى. ئىككى قىز بار ئىدى جەم ئەۋلادىدىن، گۈزەل ئىككى قىزكى، لەرزان ئىككى تەن. ئىككىسى جەمشىدكە ئۆز سىڭىل ئىدى، ئاياللار تاجى ھەم پاك كۆڭۈل ئىدى. چۈمبەللىك گۈزلنىڭ بىر شەھرىناز، يەنە بىر ئىسمى ئىدى ئەرناۋاز. ھەيدەپ كەلتۈرۈپ زەھھاك يېنىغا، تاپشۇردى ئەجدىھا ئاچ كانىيىغا. يامانلار قولىدا كۆرۈپ ئۆزىنى، تەشۋىشلەر قاپلىدى قىزلار قەلبىنى. ئەجدىھا شاھ ئىشىدۇر يامانلىق، قىرىش، ئۇرۇش، قەتلە ھەم تالان - تاراج قىلىش. ئەجدىھالارغا ھەر كۈن تاماق ئىككى ياش، ھەر كەچ ئىككى تۇتقۇن كۆزلىرىدە ياش. مەيلى مىسكىن، ئاجىز ياكى پەھلىۋان، ھەممىسىن تۇتۇپ كېلەر بېرىپ شاھقا جان. كېسىپ بېشىنى ھەم چېقىپ مېڭىسىن، ھازىرلايدۇ تائام ئەجدىھا ئۈچۈن. بار ئىدى بۇ ئەلدە ئىككى ھۇشيار، ئەقىل، شاپائەتلىك ۋە دىيانەتكار. بىرىنىڭ ئىسمى ئەرمايىل پاكدىن، يەنە بىرى بولسا، گەرمايىل پېشبېن. ئۇچرىشىپ ئاندىنۇ، بۇندىن سۆزلىشىپ، زەھھاك شاھ زۇلمىدىن قاقشاپ-زارلىشىپ، بىرى دېدى: « بارساق ئاشۇ دەرگاھقا، ئاشپەزلىك قىلساق ئۇ زالىم شاھقا. بىر پىلان تۈزەرمىز قىلارمىز ئىلاج، ئىلاج تېپىلسا، قالار قانلىق تاج. قىلارمىز بۇيەردە بىز خالاسكارلىق، ئەگەر چارە تاپساق، كېتىدۇ خارلىق. ھەر كۈن ئىككى نەپەر بولسا گەر ئەسىر، بىرىنى قۇتقۇچالىساق، بۇ ئىشمۇ خەير.» ئاستا بېرىشتى قانلىق دەرگاھقا، ئاجايىپ تاماقلار قىلىپ پادىشاھقا. ياللىنىپ ئاشپەز بولۇپ قېلىشتى، خالاسكارلىق پىكىرىنى دىلغا سېلىشتى. كەپ قالدى يەنە قان تۆكۈش پۇرسىتى، قارا ئىدى ئىككى غېرىپ قىسمىتى. ئىككىسىنىڭ قولىنى باغلاپ جاللات، ئەزىز ئۆمرىنى قىلماق بولدى بەربات. ئاشپەزلەر ئالدىغا ئېلىپ كېلىشتى، ئۈستۈنكى تۆشۈكتىن تىك تاشلاشتى. بۇ ئىشتىن ئاشپەزلەر دىلىدا ئەلەم، كۆزى لىق ئىسسىق ياش، دىلىدا چىدام. شاھنىڭ قىلمىشىدىن ئۆرلىدى غەزەپ، ئەمما بىر بىرىگە جىمغىنا قاراپ. ئەسىرلەردىن بىرىنى ساقلاپ قېلىشتى، نە چارە بىرىنى تۇتۇپ سويۇشتى. بىرى ئورنىغا قوي مېڭىسىنى تېپىپ، قورۇدى ئۈستىگە ئوتياشلار سېلىپ. بىرىگە ئەركىنلىك بېرىپ، دەپ: «يىگىت، كۆرۈنمە، ئۆزۈڭنى ئەك كۆزىدىن بېكىت! شەھەر، قىشلاق ياققا ئالغىن سەن يول، سېنىڭ ئۆيۈڭ بولۇر ئەمدى تاغۇ چۆل.» چېقىپ قوي ۋە ئۆچكە مېڭىسن، تاماقلار ئېتىشتى ئەقدىھا ئۈچۈن. ھەر ئاي تىرىك قالدى ئوتتۇزچە كىشى، ئۇلارنى يوشۇرۇش ئاشپەزلەر ئىشى. يىغىلغاچ ئۇلار يېتىپ ئىككى يۈزگە، ھىچكىمگە بىلدۈرمەي كەتتى تاغ تەرەپكە. قوي، ئۆچكىگە چۇپان قىلىپ ھەممىسىن، ئەۋەتىپ تۇردى تاغ ئىچرە ئاپىرىن. شۇنداق كۇرت ئەھلىگە بولدى ئۇلار ئەجداد، شەھەرنى ھېچقاچان قىلىشمايدۇ ياد. كىگىز ئۆي ماكانى، چۆل ۋە تاغ يولى، خۇدادىن ھېيقماس ئۇلارنىڭ دىلى. زەھھاكنىڭ يەنە بىر ياۋۇز خاھىشى، يۇرتتا بولسا ئەگەر مەشھۇر ھەر كىشى. تۇتۇپ كەلتۈرەر مەيلى سەرۋىناز، پالۋانۇ باھادىر، مەيلى جىلۋىساز. كېسەر بېشىنى بولسا ئۇ پالۋان، ياكى ئەل ئىچىدە مەشھۇر بىر ئىنسان. ئەگەر ياش گۈزەل بولسا كېنىزەك قىلار، يا شەھ رەسمى، يا ئەل ماقالىن بىلەر. زەھھاكنىڭ چۈشىدە فەرىدۇننى كۆرگەنلىكى ھاياتىدىن يەنە قالغاندا قىرىق يىل، نېمىلەر كەلدى بېشىغا، ئەمدى بىل. گۈزەل قەسىر ئىچرە ياتار، ئۇيقۇ ساز، قوينىدا نازلىنىپ ياتار ئەرنەۋاز. ئۇيقۇ ئارا كۆردى بىر قورقۇنۇشلۇق چۈش، قىلار قەستىدە ئۈچۈ باھادىر ئۇرۇش. ئىككىسى قېرىمىش، بىرى ياشراق، شاھانە چېھرىدە كۆزلىرى چىراق. بېلىنى باغلاپ شاھ مىسالى پالۋان، قولىدا ئۆكۈز باش گۈرزىسى راۋان. كېلەر ئىدى زاىم بېشىغا شىغاپ، ئۇراتتى زەھھاكنى ئايىماي ساۋاپ. نەۋقىران باتۇر كېلىپ ئۈستىدىن، قالدۇرماي شىلىپ ئالدى تېرىسىدىن. كېيىن ئىككى قولىن كېسىپ باغلىشىپ، بوينىدا تاقاق، تاغ يولىن بويلىشىپ. كىشەن سېلىپ قىيناپ ئۇنى خارۇزار، قىلىپ ئاۋارە ئۇ كىچىك شەھرىيار، ئەجدىھا شاھنى سۆرەپ، بەرمەستىن ئارام، يۈردى ئۇ دېماۋەند چوققىسى تامان. جىنايەتچى زەھھاك ئىڭراپ شۇ زامان، جىگەر قېنى تەپتى بېشىغا شۇ ئان. چۆچۈپ ئويغىنىپ شاھ، تارتتى ئوتلۇق ئاھ، كەلدى لەرزىگە يۈز تۈۋرۈكلۈك دەرگاھ. ئاۋازىدىن چۆچۈپ ئويغاندى شۇدەم، سۈت ئۇيقۇدا ياتقان ئەرنەۋاز سەنەم. ئىڭرىغان زەھھاڭقا دېدى ئەرنەۋاز: «ئەي شاھىم نېمە بولدى، سىر ئېچىپ قىل سۆز! تىپتىنچ ياتاتتىڭ پەي يوتقاندا خۇش. نېمە پەيدا بولدى كۆردۈڭ قانداق چۈش؟ سېنىڭ ھۆكمىڭدە بۈگۈن كەڭ جاھان، قۇش، يىرتقۇچ، دىۋە ـ جىن ساڭا پاسىبان. بۇ يەتتە ئىقلىمغا سۆزۈڭ شاھىنشاھ، بېلىقتىن ئايغىچە سەن پۇشتى پاناھ. نېمىشقا چۆچۈدىڭ شېرىن ئۇيقۇدىن، سۆزلەپ بەرگىن، شاھىم، سەۋەب نېمىكىن؟» ئاي يۈزلۈك گۈزەلگە دەر شاھى جاھان: «لازىمدۇر بۇ چۈشنى تۇتۇشۇم پىنھان! بۇ چۈشۈم مەزمۇنىن ئاڭلىساڭ ئەگەر، جېنىمدىن ئۈمۈدىڭ پۈتۈن ئۈزۈلەر.» شۇ ئان جاھان شاھقا دېدى ئەرەۋاز: «جېنىڭ بىزگە ئەزىز، قىلسىر ئېچىپ سۆز! جاھاندا ھېچ ئىش يوق تېپىلماس تەدبىر، بىر چارە تاپىمىز سۆزلىسەڭ بىر بىر.» يۈرەك سۆزىنى شاھ ئېچىپ تاشلىدى: چۈشىنى سۆزلىدى، دىلنى غەشلىدى. شۇندا پادىشاھقا دېدى ئاي جامال: «بۇنى شۇنداق قويما قىلغىن بىر ئاما، ئۈزۈكۈڭ مھرىدە جاھان قىسمىتى، قۇش-ھايۋان، ھۆر-دىۋە، ئادەم قىسمىتى. ھەر ئۆلكە ئەۋەتسۇن ئالىمۇ دانا، تەبىرچى، مۇبەدلار بېرىشسۇن پەتىۋا. ئۇلارغا چۈشۈڭنى ئېيت، ئىزدە چارە، بۇندا نېمە سىر بار، نېمىشقا دىل پارە. ئەقلىڭ تارتماقچى كىم، بىلىپ ئالغىن، ئادەم نەسلىدىنمۇ، پەرى ياكى جىن؟ ئالدىن بىلىۋېلىپ ئاندىن تاپ ئامال، قورقۇشتىن خۇش كۆڭلۈڭ بولمىسۇن مالال.» نېمە دېسۇن سەرۋى قەد چاچلىرى سۇمبۇل، بۇ ئەندىشە شاھقا بولغانتى مەقبۇل. قاغا قانىتىدەك جاھان ھەم شۇ چاغ، تاغ كەينىدىن ئاستا كۆرسەتتى چىراغ. سۈپسۈزۈك ئاسمانغا گوياكى قۇياش، زەر چېچىپ ئەيلىدى ياقۇتقا رەڭداش. نەدە بولسا ئەگەر ئالىم ئۆلىما، بىلىمدان دىل - زېھنى ئويغاق دانا. ھەممىنى ھوزۇرىغا چاقىردى پادىشاھ، مۇدھىش چۈشى بىلەن ئەيلىدى ئاشنا. ھەممىنى سۆزلىدى پادىشاھى جاھان، ئۇلاردىن ئىزدىدى دەردىگە دەرمان. ۋە دېدى: «سىردىن تېز ئاگاھ قىلىڭلار، توغرا يولغا مېنى ھەمراھ قىلىڭلار.» ئۇلاردىن چۈش سىرىن تەلەپ ئەيلىدى، ياخشىمۇ، يامانمۇ، سوراپ سۈيلىدى: «ئېيتىڭ، قاچان، قانداق، بولغۇسى بەختىم، كىمگە نىسىپ بولۇر بۇ تاجۇ-تەختىم؟ يا بۇ سىرنى ماڭا ئېچىپ بېرىسىز، يا خار بولۇپ بۇندا باشسىز قالىسىز!» مۇبەدلەر يۈزى ھۆل، لېۋى قۇپقۇرۇق، پىچىر-پىچىر سۆزنى ئاڭلايدۇ قۇلار: «ئەگەر راستتىن ئېيتساق، بۇمۇ بىر بالا، جېنىمىز بىر پەقەت، ھايات بىباھا. يوۇرۇن مەنىنى قىلمىساڭ ئىزھار، ھاياتتىن قول يۇيۇپ قولتۇقۇڭغا ئۇر!» ھېچكىممۇ سۆزىنى ئېيتالماي ئاشكار، ئۈچ كۈن ئۆتۈپ كەتتى قانداق چارە بار؟ مۇبەدلەرگە شااھنىڭ غەزەپ ئۇچقۇنى، يالقۇنجاپلا كەتتى تۆتىنچى كۈنى. دېدى: «قىلمىساڭلار چۈش سىرىنى ئاشكار، ھەممىڭگە يەتكۈدەك ياسىتىمەن دار.» مۇبەدلەر باش ئەگكەن چىقمايتى بىر ئۈن، دىل ئىككى بۆلۈنگەن كۆزدىن ئاقار خۇن. بار ئىدى دانالار ئارا بىر قېرى، ئەس-ھۇشى جايىدا سەمىمىي دىلى. بىلىمدە، ئەقىلدە ھەممىدىن بەردەم، دانا، زىرەك تۇردى ئورنىدىن شۇدەم. دىل جۇش ئۇرۇپ قەدەم تاشلىدى بىباك، دانا ئۇدۇلىدا تۇراتتى زەھھاك. دېدى: «يامانلىقنى تاشلا شەھرىيار، تۇغۇلۇشنىڭ ئاجىز ئۆلۈمى ھەم بار. سەندىن ئاۋۋال قانچە جاھاندار ئۆتتى، ئۇلۇغ تەخت ساھىبى خوپ بىسيار ئۆتتى. غەمۇ شادلىق كۈنىنى كۆرۈپ ھەر بىرى، ئۇزۇن ئۆمرى تامام بولدى ئاخىرى. نامىنى سورىساڭ فەرىدۇن بولۇر، يەر يۈزى ئۇ بىلەن ئىزىغا چۈشۈر. ئاندىن ئۇ تېخى تۇغۇلانچە يوق، تېخى سېنىڭ بەختىڭ بوغۇلغانچە يوق. ئۇ قاچان ئانىدىن تۇغۇلدى، شۇئان مېۋىلىك دەرەختەك ئۇلغىيار يوغان. مەردلىك بىلەن بېشى ئايغا يېتىدۇ، تاجۇ تەختى كەمەر ئىزدە كېتىدۇ. چىناردەك قامىتى، بويى نەق ئاسمان، مۈرىسىدە گۈرزى، باھاسى ئاسمان. ئۆكۈز باش گۈرزىسى چۈشۈر بېشىڭغا، تەختتىن ئاغدۇرار باقامي يېشىڭغا.» ناپاك زەھھاك ئاڭا بەردى سوئال: «نېمىشقا ئۇ ماڭا بولدى ياۋ قاتىل؟» باتۇر دېدىكىم: »بولسا ئەش - ھۇشى، سەۋەبسىز يامانلىق ئىزدىمەس كىشى. ئۆچ ۋە ئاداۋىتى سەۋەب بولغۇسى، دەستىڭدىن ئاتىسى بىر كۈن ئۆلگۈسى. ئاتىسىنى قىلارسەن قولۇڭدا ھالاك، شۇندىن ئۇ ياۋ بولۇر دىلى چاك-چاك. بىر ئىنەك كېلىدۇ ئۇنى باققىلى، كىندىك ئانا بولۇپ باغىر ياققىلى. فەرىدۇنغا كېلۇر مۇقەددەس كالا، سۈتىدىن پەرۋىش تاپار ئۇ بالا. دەستىڭدىن مۇقەددەس ئىنەكمۇ ئۆلەر، ئۆكۈز باشلىق گۈرزە نېسىۋەڭ بولار.» زەھھاك خەۋەر تېپىپ پەلەك ئىشىدىن، تەختىدىن يىقىلدى كەتتى ھۇشىدىن. زېرەك چال كۆردى-دە، بۇ دەھشەتنى، قوپۇپ قاچتى تاتلىق بىلىنىپ جېنى. بولدى قايتىپ كەلگەچ پادىشاھ ھوشى، شاھانە تەختكە چىقماقلىق ئىشى. ئالەمدە فەرىدۇن زاتىدىن نىشان، كېچە-كۈندۈز ئىزدەر ئاشكارۇ نىھان. ئارامىن يوقاتتى، ئۆتمەيدۇ يېمىش، كۈندۈزى بولدى كېچە، كۆپ تەشۋىش. فەرىدۇننىڭ تۇغۇلغانلىقى ئۇزۇن، قارا يىللار چېكىگە يەتتى، ئەجدىھا پادىشاھنىڭ ھاياتى پۈتتى. فەرىدۇن ھاياتقا قويدىيۇ قەدەم، يورۇپلا كەتكەندەك بولدى بۇ ئالەم. ئۆسەر قامىتى، تىك بىر سەرۋى راۋان، چېھرىدە شاھلىق مۆھرى نامايان. ئۇلۇغلۇق بابىدا مىسلى بىر جەمشىد، نۇر چېچىشتا خۇددى كۆكتىكى خۇرشىد. جاھانغا يامغۇردەك خۇش ياقار ئىدى، بىر كامال تاپقان بىر مۆتىۋەر ئىدى. فەرىدۇندا ئىدى پەلەك مۆھرىمۇ، لۇتفى ئېھسانىمۇ، سۆيگۈ سېھرىمۇ. كۆرۈندى بەرمايە ئىسىمىك كالا، ئىنەكلەر ئىچىدە ئۇ بىر بىباھا. مىسالىي يېڭىلا تۇغۇلغان تاۋۇس، تاۋلىنار ھەر پەيدە ئۆزگىچە بىر تۈس. مۇبەدلەر يىغىلدى، ئاقىل ۋە تادان، مۇنەججىملەرمۇ ھەم قىلدى كۆپ پاراڭ. بۇنداق ئىنەكنى ھېچ كۆرمىگەن ئالەم، يا بىر قىر دالادىن ئۇچراتماس ئادەم. بۇ ھەقتە ھەر تامان تارقالدى مىش-مىش. شۇم زەھھاك «ئىزدەڭ» دەپ بەردى پەرمايىش. فەرىدۇن ئاتىسى نامى ئاتىبىن، ئاتىبىنغىمۇ تۈن بولدى بۇ زېمىن. قېچىپ يۈرۈش ئاڭا كۈچ كەلدى ئاخىر، ئەجدىھانىڭ دامىغا دۇچ كەلدى ئاخىر. ئەجدىھا شاھنىڭ شۇم كىشىلىرى، ئىزدىشەر تۈنۇكۈن، شۇملۇق ئىشلىرى. ئاتىبىننى تۇتۇپ باغلىشىپ ناپاك، زەھھاكقا يوللىدى ئەيلىدى ھالاك. ئۆز جۈپى بېشىغا چۈشۈپ بۇ ئەلەم، فەرىدۇن ئانىسى ــ فەرانەك شۇدەم. بالايۇ ئاپەتتىن ئاگاھ بولدى ھەم، ئوغلىن قوغدىماققا ئويلاپ تاپتى پەم. ئوغلىن يوشۇرۇپ ئەقىللىك خوتۇن، توقايلىققا كەتتى كۆزدىن ئاقار خۇن. شۆھرەتلىك بەرمايە شۇ يەردە ئىدى، فەرىدۇر رىزقى شۇ ئىنەكتە ئىدى. فەرانەك چارۋىچى يېنىغا باردى، جىگەرۇ باغرى خۇن- دەردىنى ئېيتتى. دېدى: «سۈتكە تويماي قالار بۇ گۆدەك، بىر مۇددەت سەن بېقىپ بېرىشىڭ كېرەك. بەرمايە سۈتىدە قىلىپ پەرۋەرىش، كۆرسەتكەن بىر مۇددەت ئاتىلارچە ئىش. ئەگەر ھەق ئىزدىسەڭ تىككەنمەن جېنىم، شۇنىڭغا ئاتالغاندۇر بۇ جانۇمانىم.» يايلاق ۋە توقايلار ئېگىسى مالدار، پاك دىللىق ئايالغا خىزمەتكە تەييار. دېدى: «قالسۇن سېنىڭ پەرزەنتىڭ، ئېقىتماي ئورۇنداي پەند-نەسىھىتىڭ.» فەرانەك ئاڭ تاپشۇرۇپ ئاڭا فەرزەنتىن، بىر سۆزلىدى پەند-نەسىھىتىن. مېھرى بىلەن باقتى ئۈچ يىلمۇ توشتى، مۇقەددەس ئىنەكنىڭ سۈتىن ئىچۈردى. تېخىچە ئىزدەشتىن يانمىغان زەھھاك، ياۋۇز نېيىتىگە قانمىغان زەھھاك. ئالەمگە يېيىلىپ كەتكەنتى مىش-مىش، «پالانچىدا مۇقەددەس ئىنەك بارمىش!» فەرانەك يايلاققا يۈگۈرۈپ كەلدى، چارۋىچى ئېنەككە يۈگۈرۈپ كەلدى. دېدى: «تەڭرى سالدى دىلىمغا ئەندىش، بىرەر كۈن توختىماس بۇ ئالەمنى تىنتىش. ئوغلۇم بۇ دۇنيادا كۆز قاراقىمدۇر، ئوغلۇمدىن ئايرىلىش ماڭا ئۆلۈمدۇر. چارە ئىزدەي خالىي قالسۇن جادۇدىن، ئوغلۇمنى ئېلىپ قالاي چوڭ ئاپەتتىن. كۆزدىن غايىپ بولۇپ كەتكىنىم چېغى، ماكانىمىز بولغاي ئەلبۇرۇس تېغى.» يۈگۈرۈك كىيىكتەك ئانا ھەم بالا، تاغ تامان يۈرۈشتى نەق ئەزان چاغدا. تاغ ئارا ياشايتتى تەقۋادار كىشى، ئىبادەتتىن باشقا يوق ئىدى ئىشى. فەرانەك بوۋايغا دېدى: «ئەي پاك دىن، مەن غېرىپ بىر ئانا مۇشۇ ئىراندىن. بۇ ئوغۇلدۇر مېنىڭ قىممەتلىك بالام، بۇڭا تەۋە بولۇر بىر كۈنى ئالەم. كېسەر ئۇ زەھھاكنىڭ ئىپلاس بېشىنى، تۇپراققا تىقىدۇ سېسىق تېنىنى. سەن بولساڭ بالىغا ئىللىق، مېھرىبان، باغرىڭدا بىر مۇددەت تۇرسىكەن ئۇ جان.» پاك كىشى بالىنى باغرىغا ئالدى، شامالمۇ تەگكۈزمەي پەرۋىش ئەيلىدى. زەھھاك شۇ يايلاقتىن تاپقانتى خەۋەر، مۇقەددەس ئىنەكتىن تاپقاندى خەەر. كېيىن بار قوتاننى ئەيلىدى يەكسان، نە ئۇندا مال قالدى، نە ئۇندا پادىچى چۇپان. فەرىدۇن ئۆيىگە ماڭدى ئالدىراش، بىرەر زات تاپالماي بولدى كۆڭلى غەش. ئەلەمدىن ئوت قويۇپ قىلدى تامام كۈل، سارايلار خارابە بولدى مىسلى چۆل. فەرىدۇننىڭ ئانىسىدىن ئۆز ئەجدادلىرىنى سورىغانلىقى ئون ئالتىگە كىرگەچ فەرىدۇن يېشى، تاغدىن پەسكە چۈشتى تۈگەپ پەردىشى. ئانىسىنى ئىزلەپ تېپىپ، ئاڭا دېدى: «يوشۇرۇن سىرىڭنى سۆزلەپ بەر ئەمدى. ئەجدادلىرىم كىم، ئېيت كىم پەدەرىم، قايسى تۇخۇمدىنمەن، نېمە گۆھىرىم؟ ھېكايە قىلىپ بەر ئەسلىلمدىن كىم مەن؟ سورىسا خالايىق نېمىلەر دەيمەن؟» فەرانەك دېدى ئاڭا: «نامدار بالام، سۆزلەم بېرەي دىلدىن كۆتۈۈلسۇن غەم. سەن دۇنياغا كەلگەن شۇ ئىران زېمىن، ئۇندا ياشار ئىدى مەشھۇر ئاتىبىن. پادىشاھ تۇخۇمىدىن ئىدى ئۇ ھۇشيار، دانىشمەن، قەھرىمان ئەمما بىئازار. قەھرىمان تەھمۇراس ئاڭادۇر ئەجداد، ئاتا-بوۋىلىرىن قىلار ئىدى ياد. ساڭا ئاتا، ماڭار – جانانە، ئۇسىز كېچە –كۈنۈم نۇردىن بىگانە. ئەجدىھا شاھ زاھھاك، جادۇگەر، جېنىڭغا قەست قىلىپ، ئېزىلدى جىگەر. مەن يۈردۈم سەرسانە، سېنى يوشۇرۇپ، دىل ئوتىن سۇندۇرۇپ، كۆزدىن ياش تۆكۈپ. سېنى دەپ نەۋقىران باھادىر ئاتاڭ، ئېزىز جاندىن قالدى ئاجرا، يۈز ئەتتەڭ. زەھھاك دۈمبىسىدە ئىككى ئەجدىھا، ئىرانلىق بېشىغا ئۈنگەن بىر كالا. ئاتاڭ مېڭىسىنى ئېلىپ بىتاقەت، ئەجدىھاغا ئوتۇن قىلىشتى نېمەت. مەن سېنى ئالدىمدە قاچتىم توقايغا، يوشۇرۇن يەتكۈزدۈم ئادەمسىز جايغا. بىر ئېنەك ئۇچراتتىم ئالا چىپار رەڭ، باھاردەك گۈگلا ھەم باھاردەك ئۇز رەڭ. ئىنەكنىڭ ئېگىسى خوپ ئەزىمەت ئىكەن، پاراسەتلىك باتۇر مەرد ئىكەن. سېنى ئاڭا بەردىم نەچچە يىل ئۆتتى، ساڭا نېمەت بەردى، تەربىيە ئەتتى. تاۋۇس رەڭ ئېنەكنىڭ سۈتىدىن ئۆزۈڭ، ئىچىپ تېز ئۆستۈڭ مىسلى بىر لەھەڭ. يايلاق ۋە ئېنەكتىن شاھ تاپتى خەۋەر، ئۆمرۈڭگە قەست سالدى يەنە جادۇگەر. ئۇندىن ئېلىپ قاچتىم سېنى بەك چاققان، ئېران قالدى، قالدى پۈتۈن خانۇمان. كېلىپ قىرىپتۇ شاھ ئۇندا ھەممىنى، زۇۋانسىز ئىنىكئاناڭ ئىنەك مۆمىننى. كېيىن ئۆيىمىزگە سېلىپ شۇم جاڭگال، قارا گۆر قىلىپتۇ چىقىرىپ شامال. فەرىدۇن قۇلىقىغا بۇ سۆزلەر يەتتى، قېنى قىزىپ، بىرىن ئاچچىقلاپ كەتتى. قەلبىدە قىساسۇ يالقۇنلۇق غەزەپ، قاپىقى تۈرۈلگەن كۆزگە خۇن تولۇپ.» فەرىدۇن ئەيلىدى جاۋاب ئانىغا: «چېنىقماس پەھلىۋان كىرمەي ئۇرۇشقا. جادۇگەر شۇملۇقنى قىلار سەھەر-كەچ، ئەمدى ئىنتىقامغا مەن ئالاي قىلىچ. تەڭرى قوللىغاي باراي ئۇ يەرگە، زەھھاك تەختى كۈلىن سورايمەن كۆككە!» ئانا ئاستا سۆزلەر جان جىگىرىگە: «قۇلاق سال ئەزىزىم ئاناڭ پەندىگە. زەھھاكنىڭ قولىغا تەۋەدۇر جاھان، لەكمىڭ سىپاھ ئۇندىن كۈتىدۇ پەرمان. ھەر ئۆلكىدە مىڭلاپ جوشۇن مۇھەييا، جەڭ سۈيلەپ كىشىلەر قىلسا بىر ئىما. بۇنداق ئەمەس ئادالەت ئىنتىقام يولى، كۆۈڭنى توسمىسۇن ياشلىقنىڭ گۈلى. كىم ياشلىقنىڭ مەيىنى ئىچسا چىمەندە، ئۆزىدىن باشقىنى بىلمەس ئەرزەندە. شۇ مەستلىكتە كىرىپ بىرەر شامالغا، ئەزىزىم ياش ئۆمرۈڭ تۇتما زاۋالغا. جان ئوغلۇم، ئەزىز تۇت ئاناڭ پەندىنى، كېڭەش بىلەن ئىچ جاھان ەنتىنى.» زەھھاك بىلەن تۆمۈرچى كاۋە داستانى ئەجدىھا شاھ دەھشەتتە كۈن تۈن، تىنماي تەكرارلايتتى: «نەدە فەرىدۇ؟» تاجۇتەخت ئېگىسى، ھېسابسىز قۇدرەت، لېك فەرىدۇن نامى سالاتتى دەھشەت. بېشىغا كىيىبان فىرۇزىلىك تاج، پىل سۆڭەك تەخت ئۈزرە ئىزدىنىپ ئىلاج. ئۇلۇغلارنى چىللاپ ھەممە تاماندىن، شاھلىقىغا پاناھ ئىزلەپ ھەرياندىن. مۇبەدلەرگە دېدىكىم: «ئەي، نامدارلار، سىلەرگە مەلۇمدۇر ھەممە-بار ھۈنەر. بار ماڭا يوشۇرۇن خەۋپلىك دۈشمەن، بۇ گەپ دانالارغا كۈندىن روشەن: ياۋنى كىچىك بىلىپ كۈتمە ئامانلىق، كۈنۈڭ تۈگەر، تەقدىر قىلسا يامانلىق. شۇنىڭچۈن بىھىساپ لەشكەر قىلدىم جەم، ئۇندا ئادەممۇ بار دېۋە پەرى ھەم. بىر لەشكەر توپلايمەن، دېۋە ۋە ئاۋام بىرلىشىپ قىلسۇنكى ياۋلارنى گۇمران. بۇ ئىشتا سىز ماڭا بولغايسىز تايانچ، بولمىسا خەتەردىن ئەھۋالىم ئايانچ. خەلققە قاراپ بۈگۈن يېزىپ بىر نىدا: ئىزگۈلۈك ئۇرۇقىنى چاچار پادىشاھ، سۆزلىگەن سۆزلىرى چىنلىقتۇر پەقەت، ھۆكۈمدار مۈلكىدە ھاكىم ئادالەت!» ئەجدىھا شاھ بولسىمۇ قانچە يىرگىنچ، قاتتىلار قورقۇنۇشتىن بولۇشتى تايانچ. ماختاش يارلىقىغا ئىمزا قويۇشتى، قېرى-ياش دىلىغا غەشلىك تېرىشتى. شۇ ھامان ئىشىكتىن پەرياد دەپ كىردى، بىر كىشى دات دەيتتى، ئادالەت دەيتتى. ئۇنى يېقىن تارتىپ شھ ھوزۇرىغا، ئۆتكۈزۈپ قويۇشتى ئوردا تۆرىگە. شاھ ئاڭا يۈزلەندى تۈرۈلۈپ قاپاق: «كىم زۇلۇم قىلدى؟»دەپ باشلىدى سوراق. قولىنى بېشىغا ئۇرۇپ، دېدى: «شاھ، مېنىڭ نامىم كاۋە، ئادالەت، داد خاھ. سەندىن زۇۇلۇم كۆردۈم سەندىدۇر راۋا، ئادىل بولساڭ قىلغىن دەردىمگە داۋا. ئادالەت كۆرسەتمەك بولسا كار -بارىڭ، بەلكى بۇ دۇنيادا ئاشار قىممىتىڭ. ماڭا سەندىن يەتتى زۇلۇم ھەم تەشۋىش، جېنىمغا ئارقا-ئارقىدىن سانجىۋەردىڭ نىش. گەر ماڭا زۇلۇم قىلماق بومىسا ئىشىڭ، نېمە پەرزەنتلىرىم تارتىپ ئېلىشىڭ؟! ئون سەككىز ئوغلۇمدىن تولغانتى جاھان، شۇلاردىن بىرىلا قالمىش بۇ زامان. ئاشۇ بىرىنىمۇ قويمىساڭ ئەگەر، دىلىمدا ئوت يالقۇن، ئىزىلەر جىگەر. ئەي شاھاىم گۇناھىم نېمىكىن كەچۈر، بولمىسا ئىزلىمە باھانە يا كىر. ئەي تاجىدار قىلغىن دەردىمگە داۋا، كەلتۈرمىگەن يەنە بېشىمغا بالا. تەقدىر مېنىش شۇنداق ئېزىپ تاشلىدى، دىل نا ئۈمىد، ھەسرەت كۆزۈم ياشلىدى. ياشلىقىم ئۆتتىيۇ قالمىدى پەرزەنت، جاھاندا پەرەنتتىن ئۆزگە يوق پەيۋەد. زۇلۇمنىڭمۇ چەك-چىگرىسى باردۇر، ھەر زۇلۇم، ھەر ئىشقا باھانە باردۇر. قېنى كەلتۈر، قاراي، قانداق باھانەڭ، تەقدىردۇر مەن بىلەن قىلغان قاتتىق جەڭ. مەن بىر تۆمۈرچىمەن بىئازار، بىغەش، سەن شاھتىن بېشىمغا ياغدى بۇ ئاتەش. سەن شاھسەن، بولساڭمۇ ئەجدىھا پەيكەر، شاھ بولۇشى كېرەك ئادالەتپەرۋەر. ئەگەر يەتتە ئىقلىم شاھلىقىڭدا جەم،

م.تىلىۋالدى · ۋاقتى: 2012-6-7 10:07:38


	داۋامىنى كۆرۈش نىسىپ بولغاي...

ئايبۈۋى · ۋاقتى: 2012-6-8 09:30:55


	يەنە بىر كۆرۈپ خوش بولدوم، ئەجرىڭىزگە رەخمەت.