ئەنۋەر جۇلا(ت): پەلسەپەنىڭ باشلىنىشى

پەلسەپىنىڭ باشلىنىشى

پەلسەپە دۇنيا قاراش ھەققىدىكى تەلىمات، تەبىئەت بىلىملىرى، جەمئىيەت بىلىملىرى، تەپەككۈر بىلىملىرىنىڭ يىغىنچاقلاشتۇرىلىشى ۋە يەكۈنلىنىشى، شۇنداقلا ماددى مەنىۋىيلىك ۋە مەنىۋىي مەدەنىيلىكنىڭ توپلىنىشى، تەرەققى قىلىشى ۋە ئورتاق رولىنىڭ نەتىجىسى، ماددىي مەدەنىيلىكنىڭ توپلىنىپ تەرەققى قىلىشى ئىجتىمائىي ئۆزگۈرۈشلەرگە ئىشلەپچىقىرىش كۈچى شارائىتى بىلەن تەمىنلەيدۇ؛ مەنىۋىي مەدەنىيلىكنىڭ توپلىنىپ تەرەققى قىلىشى ئىجتىمائىي ئۆزگۈرۈشلەر ئۈچۈن ئىدىيە، نەزەرىيە بىلەن تەمىنلەيدۇ، شۇنداقلا ئىدىيە، نەزەرىيەنىڭ ئەڭ ئالى جەۋھىرى ـــــــ پەلسەپىدۇر.

پەلسەپىنىڭ ئىپتىداسى ــــــ كۈللى شەيئىلەرنىڭ ئەسلى مەنبەسىنى تېپىش
      
بارلىق مەۋجۇداتلار ئۇ (ئەسلى مەنبە) بولغانلىقى ئۈچۈن مەۋجۇتتۇر، ئۇلار ئەڭ دەسلەپتە ئۇنىڭدىن شەكىللىنىدۇ، يوقالغاندىن كېيىن يەنە ئۇنىڭغا قايتىدۇ، شەيئىلەر گەرچە تۈرلۈك-تۈمەن ئۆزگىرىپ تۇرسىمۇ، ئەمما ئۇلار باشتىن-ئاخىر بىردۇر.
                                                  ـــــــــــ ئارىستوتېل
  
     پەلسەپە ئەسلى مەنبەنى ئىزدەيدىغان بىر تەلىماتتۇر، ئۇ كىشىلىك ھاياتتىكى ئەقىل-پاراسەتنى ئىزدەپلا قالماي يەنە دۇنيانىڭ ئەسلى مەنبەسى، ئادەمنىڭ ئەسلى مەنبەسى، ماددىنىڭ ئەسلى مەنبەسى ۋە مەۋجۇتلۇقنىڭ ئەسلى مەنبەسىنى تەتقىق قىلىدۇ.
     پەلسەپىنىڭ بىردىن-بىر باشلىنىش مەنبەسى يوق، ئەگەر پەلسەپە ئىدىيىلىرىنى مۆجىزىلەرچە دۇنيانىڭ ھەرقايسى جايلىرىدا تۇغۇلغان دەپ ئېيتقىلى بولسا ئۇنداقتا بۇ ئىنتايىن سەمىمىلىك بولىدۇ. ئەگەر تارىخىي خاتىرىلەر قالدۇرۇلغانلىقىنى كۆزدە تۇتساق، ئەڭ قەدىمقى پەلسەپىنىڭ باشلىنىش مەنبەسى دەل قەدىمقى يۇنان پەلسەپىسىدۇر.
     قەدىمقى يۇناندا ئىزچىل مۇنداق بىر تەپەككۈر مەۋجۇت بولغان، ئۇ بولسىمۇ، كۈللى شەيئىلەرنىڭ ئەسلى مەنبەسىنى تېپىش. يۇنانلىقلار مۇنداق قارايتتى، قارىماققا دۇنيادىكى بارچە شەيئىلەر ئۆزگىرىپ تۇرىدۇ، پەقەت ئۇنىڭ ئىچىدىكى بىر نەرسىلا ھەممىنى بەلگىلەيدۇ، ئۇ بولسىمۇ چوقۇم بىر مەۋجۇتلۇق بار، ئۇ كۈللى شەيئىلەرنىڭ مەنبەسى، شەيئىلەرنىڭ ھەممىسى ئۇنىڭدىن كەلگەن، ئەڭ ئاخىرىدا شەيئىلەرنىڭ ھەممىسى ئۇنىڭغا قايتىدۇ. مەۋجۇتلۇققا بولغان بۇنداق ئىزدىنىش دەل پەلسەپىنىڭ تۇغۇلىشىدىكى مەنبەلەرنىڭ بىرىدۇر.
     قەدىمقى يۇنان پەلسەپە ئىدىيىسى ئارىسىدا، تەبىئەت پەيلاسوپى تالىس شەيئىلەرنىڭ مەنبەسىنى، مۇنداقچە ئېيتقاندا باشلىنىشىنى سۇ، ھاياتلىق ۋە روھنىڭ ھەممىسى ماددىدىن ئايرىلىپ مەۋجۇت بولمايدۇ دەپ قارىغان، بىراق ئۇنىڭ شاگىرتى ئاناكسىماندىر ئۇنىڭ ئەكسىچە دۇنيانىڭ مەنبەسىنى چەكسىزلىك دەپ قارىغان، ئۇنىڭ قارىشىچە، چەكسىزلىك ئىچكى قىسمىدا يەنە قارىمۇ-قارشى تەرەپلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ ھەمدە ئۇلار مەڭگۈ ھەرىكەت ئىچىدە تۇرىدۇ. ئاناكسىماندىرنىڭ ئوقۇغۇچىسى ئاناكسىمېنىس تالىس بىلەن ئاناكسىماندىرنىڭ ئىدىيەسىنى بىرلەشتۈرۈپ شەيئىلەرنىڭ مەنبەسىنى گاز، گازلارنىڭ شالاڭلىشىشى ۋە قويۇقلىشىشى ماددىلارنى شەكىللەندۈرىدۇ، دەپ قارىغان.
     بىراق ئەڭ دەسلەپكى پەيلاسوپلارنىڭ «ماددىلارنى تەشكىل قىلغۇچى تۈپكى ئېلېمېنت»قا بولغان چۈشەندۈرۈشلىرى ئىنتايىن ئابىستراكىت بولغانلىقتىن كىشىلەرنى قايىل قىلالمىغان ئىدى. شۇنىڭ بىلەن شۇ دەۋردىكى كىشىلەر دۇنيانىڭ مەۋجۇتلۇق قانۇنىيىتى مەسىلىلىرىگە قايتىدىن دىققەت قىلىشقا باشلىدى. پەيلاسوپ پىتوگوراسنىڭ جاۋابى ئۆز ئالدىغا يېڭى يول ئاچتى، ئۇ ساز تارىسىنى چېكىش ئارقىلىق ساز پەدىسىدىكى ئاۋاز دەرىجىسىنىڭ بەلگىلىك سانلىق نىسبەت قانۇنىيىتىگە بويسۇنىدىغانلىقىنى بايقىدى. شۇنىڭ بىلەن پىتوگوراس بۇ بايقىشىنى كەڭ تارقىتىپ، دۇنيادىكى ماددىلار ماتېماتىكىلىق ئۇسۇل بىلەن مەۋجۇت بولىدۇ، دەپ قارىدى. قەدىمقى يۇناندىكى ئەسلى مەنبە ھەققىدىكى ئىزدىنىش كائىناتتىكى ماددىلارنىڭ ئارقىسىغا يوشۇرۇنغان لوگوس (logos) نى تېپىش، يەنى «ھەقىقەت»نى ئېيتىش ئۈچۈندۇر. ئۇلارنىڭ دۇنيانى تونۇش ئۇسۇلى توغرا ياكى خاتا بولۇشىدىن قەتئىنەزەر، بىراق ئۇلارنىڭ قارىشىدا ئاللىقاچان خۇراپاتلىق ساقلانغان بولۇپ، شۇ يەردىن پەلسەپىنىڭ مۇھاكىمە دائىرىسى تۇرغۇزۇلغان. قەدىمقى يۇنان دەۋرىدىكى بۇ تەبىئەت پەيلاسوپلىرى غەرپنىڭ ئەڭ دەسلەپكى پەيلاسوپلىرىغا ئايلانغان.
     بۇ دەل ئەڭ دەسلەپكى پەلسەپە. كىشىلەرنىڭ دۇنياغا بولغان تونۇشى مۇشۇنداق قەدەممۇ-قەدەم ئىلگىرىلەش جەريانىدا تەرەققى قىلغان. ئابىستراكىتلىقتىن كونكىرېتلىققىچە، يەنە كونكىرېتلىقتىن ئابىستراكىتلىققىچە ئوخشىمىغان ئىدىيەلەر بىلەن سوقۇلۇپ ۋە تالاش-تارتىش قىلىنىپ، ئەگرى-بۈگرىلىكتىن ئاستا-ئاستا ھەقىقەتكە يېقىنلاشقان.
     دەرىسخانىدىكى ھاسىلات:
     پەلسەپىنى چوقۇم ئۆگىنىشىمىزدىكى سەۋەپ ھەرگىزمۇ ئۇنىڭ سۇئاللارغا ئەڭ توغرا جاۋاپ بېرەلەيدىغانلىقىدىن ئەمەس، بەلكى سۇئاللارنىڭ ئۆزىدە ئىكەنلىگىدە. پەلسەپە ئېتىقادقا بولغان ئەقلىي تەتقىقاتتۇر، ئادەم بىلەن تەبىئەت قانۇنىيىتىنى ئەقلىي يەكۈنلەشتۇر. شۇڭا، پەلسەپە ئۆگىنىش بىزنىڭ شەيئىلەرنى تونۇش ئىقتىدارىمىزنى تولۇقلايدۇ، روھىمىزنى بېيىتىدۇ، ھەمدە ئۆز-ئۆزىمىزگە قارىغۇلارچە ئىشىنىشىمىزنى ئازايتىدۇ. پەلسەپە، ئادەمنىڭ ئۆز-ئۆزىگە بىر خىل مەڭگۈلۈك ئورۇن بېكىتىدىغان قورالدۇر.


     «پەلسەپە»نىڭ گىرىكچە ئاتىلىشى Philosophia ــــــ «ئەقىل-پاراسەتلىك»، تېخىمۇ توغرىسى «ئەقىل-پاراسەتنى سۆيۈش».

     بۇ دۇنيادا قۇياش نۇرى، ھاۋا، سۇ ۋە كۈلكىدىن باشقا يەنە نېمىگە ئېھتىياجلىق بولغىدەكمىز!
                                                               ــــــــ سوقرات

پەلسەپە بىر خىل پىكىر قىلىشتۇر، بىر خىل تۇرمۇش پوزېتسىيىسىدۇر.
نۇرغۇن كىشىلەرنىڭ نەزىرىدە پەلسەپە تېگىگە يېتىپ بولمايدىغان چۈشىنىكسىز بىر سۆزدۇر، ئۇ تىلغا ئېلىنسىلا كىشىگە قول يەتمەس ئەقىل-پاراسەتتەك تۇيۇلۇپ كېتىدۇ. لېكىن، پەلسەپە ھەقىقەتەن شۇنچىلىك سۈرلۈكمۇ؟
ئاتالمىش «پەلسەپە»نىڭ ئەسلىدىكى مەنىسى «ئەقىل-پاراسەتنى سۆيۈش» ياكى «ئەقىل-پاراسەتكە مۇھەببەت باغلاشتۇر». پەلسەپىنىڭ ئېنگىلىزچە يېزىلىشى Philosophia بولۇپ گىرىكچىدىن كەلگەن. «Philo»نىڭ مەنىسى «مۇھەببەت»، «sophia»نىڭ مەنىسى «ئەقىل-پاراسەت» بولۇپ، ئىككىسى بىرلەشسە «ئەقىل-پاراسەتنى سۆيۈش» بولىدۇ. شۇڭلاشقا پەيلاسوپلارمۇ كۆپۈنچە ئەقىل-پاراسەتنى قىزغىن سۆيگۈچىلەر دەپ ئاتىلىدۇ، شۇنداقلا پەلسەپىمۇ كىشىگە ئەقىل-پاراسەت بېرىدىغان، كىشىنى ئەقىللىق قىلىدىغان ئىلىمدۇر.
ئىلگىرى ئىككى پەيلاسوپ بىلەن ئىككى ماتېماتىك بىر ئىلمىي يىغىنغا قاتنىشىشقا مېڭىپتۇ، ماتېماتىكلار پەيلاسوپلارنىڭ پەقەت بىر تال پويېز بېلىتى سېتىۋالغىنىنى بايقاپتۇ. شۇ ھامان ئىككى ماتېماتىك دەرگۇمانغا چۈشۈپتۇ، ئۇلار پويېزدا بېلەت تەكشۈرىدىغان ۋاقىتتا پەيلاسوپلارنىڭ قانداق قىلىدىغانلىقىنى بىلەلمەي قاپتۇ.
     پويېز يېرىم يولغا كەلگەندە پويېز خادىملىرى بېلەت تەكشۈرۈشكە باشلاپتۇ، بۇ چاغدا ماتېماتىكلار ئىككى پەيلاسوپنىڭ بىرلىكتە تازىلىق بۆلمىسىگە كىرىپ كەتكەنلىگىنى كۆرۈپتۇ. ئۇزۇن ئۆتمەي، پويېز خادىملىرى تازىلىق بۆلمىسىنىڭ ئىشىگىنى چەككەن ئىكەن، ئىشىك قىيا ئېچىلىپ، ئىچىدىن بىر تال بېلەت سۇنۇپ بېرىلىپتۇ-دە، ئارقىدىن ئىشىك يېپىلىپتۇ. پويېز خادىملىرى بېلەتنى تەكشۈرۈپ بولۇپ ئىشىكنى قايتا چېكىپ بېلەتنى ئىچىگە سۇنۇپ بېرىپتۇ. تازىلىق بۆلمىسىنىڭ ئىشىگى يەنە تاقىلىپتۇ. شۇنداق قىلىپ، بۇ ۋاگوندىكى بېلەت تەكشۈرۈش ئاخىرلىشىپتۇ. شۇنداقلا ئىككى پەيلاسوپمۇ ھاجەتخانىدىن چىقىپ يەنە ئۆز ئورنىغا قايتىپ كەپتۇ.
     ئىلمىي يىغىن ئاخىرلاشقاندىن كېيىن، بۇ تۆتەيلەن يەنە بىرلىكتە قايتىپتۇ. شۇنىڭ بىلەن ئىككى ماتېماتىكمۇ پەيلاسوپلاردىن ئۆگىنىپ پەقەت بىر تال پويېز بېلىتى سېتىۋاپتۇ. بىراق، ئۇلارنى ھەيران قالدۇرغىنى، بۇ قېتىم ئىككى پەيلاسوپ بىر تالمۇ بېلەت سېتىۋالماپتۇ.
     يولدا پويېز خادىملىرى يەنە بېلەت تەكشۈرۈشكە باشلاپتۇ، ئىككى ماتېماتىك دەرھال ھاجەتخانىغا كىرىۋاپتۇ. بۇ چاغدا، ئىككى پەيلاسوپ سىرىتتىكى بىرەيلەننىڭ ئىشىك چەككىنىنى ئاڭلاپتۇ، شۇنىڭ بىلەن ئۇلار ئىشىكنىڭ قىسىلچىقىدىن بىر تال بېلەتنى چىقىرىپ بېرىپتۇ. سەل ئۆتكەندىن كېيىن، ھاجەتخانىنىڭ ئىشىكى يەنە بىر قېتىم چېكىلىپتۇ، ماتېماتىكلار ئىشىكنىڭ قىسىلچىقىدىن بېلەتنى قايتۇرىۋالاي دەپ تۇرۇشىغا كىم بىلسۇن، پويېز خادىملىرى ئۈنلۈك توۋلاپتۇ:
ـ بېلىتىڭىزنى چقىرىڭ!
ئىككى ماتېماتىك پويېز بېلىتى بولمىغاچقا ئىنتايىن رەسۋا بولغىنىچە تازىلىق بۆلمىسىدىن چىقىپ پويېز بېلىتىنى تولۇقلاپ سېتىۋاپتۇ. ئۇلار قايتىپ كەلگەندە پەيلاسوپلار ئاللىقاچان ئۇلارنى ساقلاپ ئولتۇرغان ئىكەن.
     ئەسلىدە، پەيلاسوپلار ماتېماتىكلارنىڭ ھاجەتخانىغا كىرىپ كەتكىنىنى كۆرگەندىن كېيىن ئۇلار بېرىپ ئىشىكنى چەككەن ئىكەن، ھەمدە ماتېماتىكلار سۇنۇپ بەرگەن بېلەتنى ئالغاندىن كېيىن باشقا بىر ۋاگوندىكى تازىلىق بۆلمىسىگە مۆكۈۋالغان ئىكەن...
     كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇكى، پەيلاسوپلار ئەقىل ئىشلىتىشكە تېخىمۇ ماھىر، ئەڭ دەسلەپتە «ئەقىل-پاراسەتنى سۆيۈش» بىلەن «دانىشمەنلىكنى سۆيۈش» دېگەن بۇ ئىككى سۆزنى ئىشلەتكەن ئادەم پىتوگوراستۇر. پىتوگوراس پۇرئاسىيان ئىشغالىيەتچى ئەمىرى بىلەن سۆزلىشىۋاتقاندا مۇنداق ئېيتقان ئىكەن: «تۇرمۇشتا، بىر قىسىم قۇل مېجەز كىشىلەر تۇغۇلىشىدىن نام-مەنپەئەتنىڭ ئولجىسى بولىدۇ، ئەمما ئەقىل-پاراسەتنى سۆيگۈچىلەر بولسا ھەقىقەت تېپىش ئۈچۈن تۇغۇلىدۇ». بۇ دەل ئۇنىڭ تۇنجى قېتىم «ئەقىل-پاراسەتنى سۆيۈش» دېگەن بۇ سۆزنى ئىشلىتىشىدۇر، شۇنداقلا ئۆزىنى «ئەقىلنى سۆيگۈچى» دەپ ئاتىشىدۇر.
     ئەقىل-پاراسەت ئادەم سوبېكتىۋلىقىنىڭ ئالى ئىپادىسىدۇر، شۇنداقلا ئىنسانىيەتنىڭ ئەڭ ئالىي ھاياتلىق ئەھمىيىتىدۇر. شۇڭلاشقا پەلسەپىۋى مەسىلىلەر ئۈستىدە پىكىر قىلغاندا، بولۇپمۇ بۇنداق پىكىر يۈرگۈزۈشتە دۇنياغا، ئادەمنىڭ مەۋجۇتلىقىغا بولغان مەسىلىلەرگە يۈكسەلگەندە پەلسەپىۋى مەنىدىكى ئويلىنىش باشلانغان بولىدۇ.
     دەرىسخانىدىكى ھاسىلات:
     ھەممە كىشىدە ئەقىل-پاراسەت بولىدۇ. ئەمما ئەقىل-پاراسەتنى سۆيۈش ئەقىل-پاراسەتلىك بولغانلىق دېگەنلىك ئەمەس. ئەقىل-پاراسەتنى سۆيىدىغان قەلب بولمىسا تەبىئىلا ئەقىل-پاراسەتلىك ئادەم بولغىلى بولمايدۇ؛ ئەقىل-پاراسەتنى سۆيىدىغان قەلب بولسا تىرىشىپ ئۆگىنىش ئارقىلىق، ئاندىن ئەقىل-پاراسەتلىك ئادەمگە ئايلانغىلى بولىشى مۈمكىن.


پەيلاسوپلۇق ئالامىتى ۋە پەلسەپىنىڭ باشلىنىش نۇقتىسى ـــــــ ھەيرانلىق (thauma)
     پەلسەپە تاشقى دۇنياغا بولغان ھەيرانلىقتىن باشلىنىدۇ.
                                                          ـــــــ ئارېستوتېل

     پەلسەپە ھەيرانلىقتىن باشلىنىدۇ، شۇنداقلا بۇ ھەيرانلىق تەبىئەتتىكى تۈرلۈك شەيئىلەرگە بولغان ھەيرانلىقتىن باشلىنىدۇ.
     ئەپلاتون مۇنداق كۆرسەتكەن ئىدى:  «thauma» (ھەيرانلىق) پەيلاسوپلۇقنىڭ ئالامىتىدۇر، پەلسەپىنىڭ باشلىنىشىدۇر.
     ئەپلاتون چوڭقۇر مەنىلىك قىلىپ مۇنداق ئېيتقانىدى: «iris» (ھەسەن-ھۈسەن، ھەسەن-ھۈسەننىڭ قىزى، زىئوسنىڭ ئەلچىسى) بولسا «thauma»(ھەيرانلىق)نىڭ قىزىدۇر، ئۇلار شەك-شۈبھىسىز قانداشتۇر. «iris» (ھەسەن-ھۈسەن) كىشىلەرگە تەڭرىنىڭ ۋەھىسى بىلەن خۇشخەۋىرىنى يەتكۈزىدۇ، پەلسەپە ھەيرانلىقتىن تۇغۇلىدۇ. بۇ سىنچى نەزەر ئاستىدا كۈللى شەيئىلەر پانىي دۇنيانىڭ ھەرخىل چۈمبەردىسىدىن ئاجراپ، ھەقىقەتنى كۆرسىتىدۇ.
     مۇنداق بىر ھېكايە بار:
بىر كۈنى، بىر پىروفېسسور ئوقۇغۇچىلىرىنى تەجرىبىخانىغا باشلاپ كىرىپ ئۇلارغا بىر ئادەمنىڭ بەدىنىدىكى ماددىلارنى كۆرسىتىپتۇ. بۇ نەرسىلەر كۆرسەتمە كارتا چاپلىنىپ رەتلىك تىزىلغان ھىم بوتۇلكىلارنىڭ ئىچىگە قاچىلانغان ئىكەن.
ـ بۇ ئىلگىرى ئۆتكەن جون شىمىس ئىسىملىك بىر ئادەمنىڭ بارلىق ماددىلىرى- دەپتۇ پىروفېسسور.
     شۇنىڭ بىلەن ئوقۇغۇچىلار بوتۇلكىغا چاپلانغان بارلىق كۆرسەتمىلەرنى خاتىرىلىۋاپتۇ:
-        بىر 10 گاللونلۇق چېلەككە لىق تولغۇدەك سۇ؛
-        7 پارچە كىر سوپۇنى ياسىغىلى بولغۇدەك ياغ؛
-        9000 دانە قېرىنداش قەلەم ياسىغىلى بولغۇدەك كاربون؛
-        2000 تال سەرەڭگە ياسىغىلى بولغۇدەك گۈڭگۈرت؛
-        2 تال مىخ ياسىغىلى بولغۇدەك تۆمۈر؛
-        بىر تال توخۇ كاتىكىنى سۇۋاشقا يەتكۈدەك ھاك؛
-        ئاز مىقداردا ماگنىي ۋە سۇلفۇر.
بىراق، بىر ئوقۇغۇچى خاتىرىلەپ بولغاندىن كېيىن سەل تەئەججۈپلىنىپ دەپتۇ:
-بۇلارنىڭ ھەممىسى بەك قىزىقارلىق ئىكەن، لېكىن جون شىمىس ئەپەندى
قەيەردە؟
     پىروفېسسور يېنىك تەبەسسۈم قىلغىنىچە ئوقۇغۇچىسىغا شۇنداق دەپتۇ:
ـ بۇ سۇئالغا جاۋاپ بېرىش دەل پەيلاسوپلارنىڭ ئىشى.
دېمىسىمۇ ئۇ دەل پەيلاسوپلار پىكىر يۈرگۈزىدىغان مەسىلە ــــــ جون شىمىس ئەپەندى قەيەردە؟
ئۇ بوۋاقلىقتىن بالىلىققىچە، بالىلىقتىن ئۆسمۈرلۈككىچە، ئۆسمۈرلۈكتىن قىرانلىققىچە، قىرانلىقتىن قېرىلىققىچە ئۇنىڭ چىرايى، بەدەن شەكلى، مېجەز-خۇلقىنىڭ ھەممىسىدە ئۆزگۈرۈش يۈز بېرىدۇ. بىراق شىمىس ئەپەندى يەنىلا شىمىس ئەپەندى ئىكەنكى، ھەرگىزمۇ باشقا بىر ئادەم ئەمەس، ئۇ پەقەت بىرلا. ئۇنداقتا قانداق بىر نەرسە شىمىس ئەپەندىنى شىمىس ئەپەندى قىلىپ تۇرىدۇ؟
مۇنداقچە ئېيتقاندا، شىمىس ئەپەندىنىڭ ماھىيىتى نېمە؟ سۇمۇ؟ ياق. ياغمۇ؟ ئۇمۇ ئەمەس. ئەلۋەتتە، ئۇ يەنە ھەرگىزمۇ كاربون، گۈڭگۈرت، تۆمۈر، ھاك ياكى سۇلفۇر ئەمەس. ئۇنداقتا ئۇ زادى نېمە؟
مۇبارەك بولسۇن سىزگە! سىز مۇشۇ مەسىلىلەرنى ئويلاندىڭىزمۇ بولدى، ئۇنداقتا سىز پەلسەپىگە كىرىپ بولدىڭىز.
ئارىستوتېل «مېتافىزىكا»ناملىق كىتاۋىدا مۇنداق ئېيتقان ئىدى: «قەدىمدىن بۈگۈنگىچە كىشىلەر پەلسەپىۋى ئىزدىنىشىنى باشلىغان ھامان كۈللى شەيئىلەرگە ھەيران قالاتتى». تەبىئەتتىكى شەيئىلەر تۈرلۈك-تۈمەن بولۇپ، ھالىتىمۇ ھەرخىل، كىشىگە ئۈزلۈكسىز ئۆزگىرىپ تۇرىۋاتقاندەك تۇيۇلىدۇ-دە، شۇنىڭ بىلەن كىشىلەرنىڭ قىزىقىشى قوزغىلىپ، ئۇنىڭ ئىچىدىكى سىرنى تەتقىق قىلىپ بېقىشقا ئۇرۇنىدۇ. بۇ ئىزدىنىشلەر كىشىلەرگە تەبىئەتكە مۇناسىۋەتلىك بىلىملەرنى ئېلىپ كېلىدۇ، بۇ بىلىملەرنىڭ بەزىلىرى تالانتلىق چۈشىنىشتىن كەلگەن بولسا يەنە بەزىلىرى پەقەتلا قالايمىقان پەرەزلەردۇر. لېكىن، مەيلى ئېنىق چۈشەنچە بولسۇن ياكى پەرەزلەر بولسۇن، بۇ بىلىملەرنىڭ ھەممىسى چوقۇم پىكىر يۈرگۈزۈش ئارقىلىق ئېرىشىلگەن، شۇنداقلا بۇنداق پىكىر يۈرگۈزۈشمۇ پەلسەپىۋى پىكىر يۈرگۈزۈشتۇر.
مانا بۇ پەلسەپىنىڭ باشلىنىشى.
ھەيرانلىق بىزنى پەلسەپىۋى ئويغا ئورۇنلاشتۇرىۋاتقاندا، پەلسەپىۋى ئىدىيە ھەيرانلىق ئىچىدىن گەۋدىلىنىپ چىقىدۇ. ھەيرانلىق گويا بىر دەستە نۇردۇر، ئىدىيە ئۇ بولغاچقىلا يورۇيدۇ. شۇڭا، ھەيرانلىق چوڭقۇر پىكىرنى ئويغىتىدىغان بىر كۈچ، ئۇ بىزنى شەيئىلەرنىڭ مەۋجۇتلۇق ئۆزلىكىگە باشلاپ بارىدۇ، ياكى ئېيتقاندا، شەيئىلەرنىڭ ئۆز-ئۆزىدىن نامايەن بولۇپ بولىدۇ،شۇ يەردىن ئۇنىڭ يېپ-يېڭى بىر سەھىپىسى ئېچىلىدۇ، شۇنداقلا بۇ دەل پەلسەپىنىڭ ئەركىن سەھىپىسىدۇر.
ھەيرانلىق ئىدىيەدۇر، ئىدىيە ھەيرانلىقتۇر. ھەيرانلىق مۇشۇنداق بىر خىل قۇدرەتلىك ۋە سىرلىق كۈچ، شۇنداقلا پەلسەپە ئۇنىڭ سىرلىق ئىزىدۇر. ھەيرانلىق يېتىپ كەلگەندە ئۇزاق ۋە چوڭقۇر پىكىرگە چۆمۈلىمىز، تاكى ھەيرانلىقىمىز ئۇنىڭ تەكتىگە يەتكۈچە.
دەرسخانا ھاسىلاتى:
كىشىلەر نىشانلىق، ئەھمىيەتلىك تۇرمۇش كەچۈرۈشنى كۆزلەيدۇ، تۇرمۇشنى ئەھمىيەتلىك ئۆتكۈزۈش ئۈچۈن بىز ئۆزىمىز تۇرىۋاتقان بۇ دۇنيانى كۈزىتىشىمىز ۋە ئۇ ھەققىدە پىكىر يۈرگۈزىشىمىز كېرەك. شۇنىڭ ئۈچۈن، بىز يالغۇز كونكىرېت ئىلىم-پەن بىلىملىرىگە مۇھتاج بولۇپلا قالماي يەنە پەلسەپە بىلىملىرىگىمۇ مۇھتاجمىز.



ھايات چەكلىك، لېكىن بىلىش چەكسىزدۇر ــــــ ھەقىقەت ئىزدەش بارلىق كىشىلەرنىڭ ماھىيىتى

باشقىلاردىن كۆپرەك بىلىدىغىنىم ئۆزەمنىڭ بىلمەيدىغانلىقىنى بىلىشتۇر.
                                                            ــــــ سوقرات.

   پەلسەپىنىڭ مۇقەددەسلىگى قەيەردە؟ پەلسەپە ئادەمنى ئادەم قىلىپلا قالماي يەنە ئادەمنى مۇقەددەسلىككە باشلايدۇ. پەلسەپە بىردىن-بىر ئەركىن ئىلىم، پەلسەپىنىڭ تۈرلۈك شەيئىلەرنىڭ سەۋەبىنى ئىزدىشى دەل ئۇنىڭ شەيئىلەرنىڭ ئىلاھىنى ئىزدىشىدۇر، پەلسەپىنىڭ ئىلاھنى ئىزدىشىدىكى سەۋەپ پەلسەپە ئادەتتىكى ئادەملەرنىڭ ئىلاھىدىن ھالقىپ كەتكەن.
نۇرغۇن كىشى دائىم بۇ مەسىلىنى سورايدۇ: پەلسەپە زادى نېمىگە ئىشلەيدۇ؟ بۇ سۇئالغا جاۋاپ بېرىش ھەقىقەتەن تەس.
بىر يىگىت سوقراتنىڭ ئالدىغا كەپتۇ.
-        سوقرات، سەندىن پەلسەپە ئۆگىنەي دەيمەن.
سوقرات ئۇنىڭدىن سوراپتۇ:
- سەن زادى نېمىنى ئۆگەنمەكچى؟ قانۇن ئۆگەنسەڭ دەۋا ماھارىتىنى ئۆگىنەلەيسەن؛ ياغاچچىلىقنى ئۆگەنسەڭ ئائىلە سايمانلىرىنى ياسىيالايسەن؛ سودىنى ئۆگەنسەڭ پۇل تاپالايسەن. ئۇنداقتا پەلسەپە ئۆگەنسەڭ كەلگۈسىدە نىمىش قىلالايسەن؟
     يىگىت جاۋاپ بېرەلمەپتۇ.
سوقرات ئۇ يىگىتكە پەلسەپىنىڭ ئەمىلىي قوللىنىشچانلىقىنىڭ يوقلىقىنى بىلدۈرمەكچى ئىكەن.
يەنە مۇنداق بىر ھېكايە بار:
بىر پەيلاسوپ كېمە ئۈستىدە كېمىچى بىلەن پاراڭلىشىپ قاپتۇ.
-پەلسەپە بىلەمسىز؟
- بىلمەيمەن.
- ئۇنداقتا سىز ئاز دېگەندىمۇ يېرىم ھاياتىڭىزنى يوقىتىپ بوپسىز. ماتېماتىكا بىلەمسىز؟
- بىلمەيمەن.
- ئۇنداقتا سەكسەن پېرسەنت ھاياتىڭىزنى يوقىتىپ بوپسىز.
تۇساتتىن، بىر زور دولقۇن كېلىپ كېمىنى ئاغدۇرىۋېتىپتۇ، پەيلاسوپ بىلەن كېمىچى تەڭلا سۇغا چۈشۈپ كېتىپتۇ.
پەيلاسوپنىڭ سۇ ئىچىدە جان تالىشىپ پالاقشىۋاتقىنىنى كۆرگەن كېمىچى پەيلاسوپتىن سوراپتۇ:
-        سۇ ئۈزۈشنى بىلەمسىز؟
-        يا....ق...
-        ئۇنداقتا سىز ھاياتىڭىزنى يۈز پېرسەنت يوقىتىپ بوپسىز.
     بۇ ئىككى ھېكايىدىن قارىغاندا، پەلسەپىنىڭ دەرۋەقە ھېچقانداق كېرىگى يوق، ھالقىلىق پەيتلەردە ھاياتنىمۇ قۇتقۇزالمىدى، كارغا كېلىدىغان بىرەر ھۈنەرنى ئۆگىنىپ قويغانغا تېخىمۇ يەتمەيدۇ. خۇددى ھايدېگېرنىڭ ئېيتقىنىدەك: «ئەگەر پەلسەپىنىڭ نېمىگە ئىشلەيدىغانلىقىنى بىركىم سورىمىغان تەقدىردىمۇ شۇنداق جاۋاپ بېرىشنى خالىغان بولاتتىم: پەلسەپە كارغا كەلمەيدۇ.
     ئەمىلىيەتتە پەلسەپىنى كارغا كەلمەيدۇ دېيىشمۇ توغرا ئەمەس، بەلكى ئۇ «كارغا كەلمەيدىغاننىڭ كارغا كېلىشى» بولۇپ، «كارغا كېلىدىغاننىڭ كارغا كېلىشى» ئەمەس. چۈنكى، پەلسەپە روھنى تەڭشەيدۇ، ھەرگىزمۇ ماددىنى ئىدارە قىلمايدۇ، ئۇ ئىدىيال ئامىلكى، ھەرگىزمۇ تېخنىكىلىق ئامىل ئەمەس. خۇددى ئارىستوتېل ئېيتقاندەك:«ھەقىقەت ئىزدەش ئادەمنىڭ ماھىيىتى، كىشىلەر بىلىم ئىزدەش ئۈچۈن بىلىم ئىزدەيدۇ، ئەقىل-پارسەت ئۈچۈن ئەقىل-پاراسەت ئىزدەيدۇ».
     ئارىستوتېل «مىتافىزىكا» كىتاۋىنىڭ تۇنجى جۈملىسىنى مۇنداق يازغان: «ھەممە ئادەم ئۆز ماھىيىتىدىن چىقىپ بىلىم ئىزدەشنى ئويلايدۇ».
ئارېستوتېل يۇقارقى ھېكمەتلىك سۆزى ئارقىلىق پەلسەپىنىڭ باشلىنىش مەنبەسىنى چۈشەندۈرگەن.
ئارىستوتېل شۇنداق چۈشەندۈرىدۇ: «كىشىلەر ھەيران قېلىش سەۋەبىدىن پەلسەپىۋى تەپەككۈر قىلىشقا باشلايدۇ، دەسلەپتە ئەتراپىدىكى چۈشەنمىگەن نەرسىلىرىدىن ھەيران قالسا كېيىن پەيدىن-پەي ئىلگىرىلەپ تېخىمۇ زور ئىشلاردىن ھەيران قالىدۇ. مەسىلەن، ئاي تۈسىنىڭ ئۆزگۈرىشى، قۇياش ۋە يۇلتۇزلارنىڭ ئۆزگۈرىشى ھەمدە تۈرلۈك ماددىلارنىڭ شەكىللىنىشى قاتارلىقلاردىن. بىر گاڭگىرىغان ۋە ھەيرانلىققا پاتقان كىشى ئۆزىنى ھېچنېمە بىلمەيدىغاندەك ھېس قىلىدۇ.
     پەيلاسوپ باكۇن مۇنداق ئېيتقان ئىدى:«بىلىم كۈچ دېمەكتۇر». بۇ سۆز نەچچە ئەۋلاد كىشىلەرگە ئىلھام بېغىشلاپ كەلگەن. بىلىم ئىزدەش ئادەمنىڭ ماھىيىتى، شۇڭلاشقا كىشىلەر ئالدى بىلەن مەلۇم بىر ئىلىمنى كارغا كېلەمدۇ-كەلمەمدۇ، دەپ ئويلانغاندىن كېيىن ئاندىن ئۇنى داۋاملىق تەتقىق قىلىش-قىلماسلىق ھەققىدە قارار چىقىرىپ ئولتۇرمايدۇ. ئوخشاشلا پەلسەپىمۇ «كارغا كېلىدىغان» ياكى «كارغا كەلمەيدىغان»لىقى ئۈچۈن كىشىلەر تەرىپىدىن قوبۇل قىلىنمايدۇ ياكى تاشلىۋېتىلمەيدۇ، كىشىلەرمۇ ھەرگىزمۇ نوقۇل پەلسەپىۋى پىكىر ئارىسىدىنلا باشقا نەرسىلەرگە ئېرىشىشنى خىيال قىلىپ ئولتۇرمايدۇ.پەلسەپە شۇنىڭ ئۈچۈن كارغا كېلىدۇكى، چۈنكى ئۇ بارلىق ئىلىملەرنىڭ ئومۇملاشتۇرغۇچى ئىلمى، پەلسەپە شۇنىڭ ئۈچۈن «كارغا كەلمەيدۇ»كى، چۈنكى ئۇ كونكىرېت مەسىلىلەرنى بىۋاستە قول تىقىپ ھەل قىلمايدۇ. ئەمىلىيەتتە كىشىلەر ھەر سائەت، ھەر دەقىقە پەلسەپە ئىچىدە تۇرمۇش كەچۈرىدۇ، ئادەم دېمەك «پەلسەپىۋى» مەۋجۇتلۇقتۇر. شۇڭا ئېيتىمىزكى، پەلسەپە مەڭگۈ يوقالمايدۇ، چۈنكى ئادەملەر ئۆز ماھىيىتىنى ئىنكار قىلمايدۇ.
      دەرسخانىدىكى ھاسىلات:
     قانداق نەرسىلەر بىلىم بولالايدۇ؟ كارغا كېلىدىغان بىلىم. يۈزەكىي قارىغاندا پەلسەپە كارغا كەلمەيدىغاندەك كۆرۈنىدۇ، باشقا پەنلەرگە ئوخشىمايدۇ. ئەمىلىيەتتە پەلسەپىنىڭ كىشىلىك ھاياتقا بولغان ئەھمىيىتى ناھىيىتى زوردۇر. چۈنكى تۇرمۇشنىڭ ئۆزى پەلسەپە، بىز قانداق تۇرمۇش كەچۈرىشىمىز كېرەك، قانداق ئۆزىمىز بولىشىمىز كېرەك، مانا بۇ بىر خىل پەلسەپىدۇر.

دۇنيا دېگەن نېمە ـــــ پەلسەپە دۇنيا قاراش ھەققىدىكى ئىلىمدۇر
   
دۇنيا قاراشنىڭ ماھىيىتى دۇنيانىڭ ماھىيىتى ۋە ھەرىكەت مەنبەسىنى تۈپتىن بېرىپ چۈشىنىشتۇر، ھەل قىلىدىغىنى بولسا «دۇنيا دېگەن نېمە» دېگەن سۇئالدۇر.
                                                                   - ئېيىس

     كىشىلەرنىڭ ئىجتىمائىي ئورنىنىڭ ئوخشىماسلىقى سەۋەبىدىن مەسىلىلەرنى كۈزىتىش بۇلۇڭىمۇ ئوخشىمايدۇ، شۇڭا شەكىللىنىدىغان دۇنيا قاراشمۇ ئوخشىمايدۇ.
پەلسەپە دۇنيا قاراش توغرىسىدىكى ئىلىمدۇر،نەزەرىيەلەشكەن، سىستېمىلاشقان بىر خىل دۇنيا قاراشتۇر. ئۇ ھەر بىر شەخسنىڭ دۇنيا قارىشىنى پىششىقلاپ ئىشلەش، رەتلەش ئاساسىدا شەكىللىنىدۇ، شۇڭلاشقا پەلسەپە پارچە-پۇرات دۇنيا قاراش ئەمەستۇر.
     دۇنيانىڭ ئۆز ئىچىگە ئالىدىغىنى يالغۇزلا يەر-زېمىن ئەمەس، ئۇ يەنە تارىخ، ھازىر ۋە كەلگۈسىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. «世»  ۋاقىت بولسا «界»  بوشلۇقتۇر. دۇنيا 4 ئۆلچەملىك بولۇپ ئۇلار ئۇزۇنلۇق، كەڭرىلىك، ئېگىزلىك ۋە ۋاقىتتىن ئىبارەت. شۇڭا دۇنيا قاراش دېگىنىمىزدە ئادەم قانداق بىر ئورۇندا تۇرىدۇ، شەيئىلەرگە قانداق بىر زامان نەزىرىدە قارايدۇ ۋە ئۇنى تەھلىل قىلىدۇ، دېگەندەك ئادەمنىڭ شەيئىلەرگە ھۆكۈم قىلىدىغان ئىنكاسى كۆزدە تۇتۇلىدۇ.
     چارلى ئاخىرى خىزمەت بېسىمىنى چۆرۈپ تاشلىدى، ئۇ ھەركۈنى سەھەردە تاقىتى-تاق ھالدا گولف توپ مەيدانىغا چاپاتتى، 19-ئۆرەككە توپ ئۇرۇپ كىرگۈزۈپ بولغاندىن كېيىن ئارام ئېلىپ بىرنەچچە ئىستاكان ئۇسسۇزلۇق ئىچەتتى، ئاندىن دەرھال ئۆيىگە قايتىپ بېرىپ «ۋال كوچىسى گېزىتى»نى ۋاراقلىغاچ بىردەم مۈگدىۋالاتتى. چۈشتىن كېيىن سائەت 5 تە چارلى كىيىم ئىشكابىدىن بىر يۈرۈش سارغۇچ يېشىل رەڭلىك تەنھەركەت چاپىنى بىلەن تەنھەركەت ئىشتىنىنى ئالاتتى. بۇ بىر يۈرۈش كىيىمنى ئۇ، يەرلىكتىكى ئىنتايىن قىممەت باھالىق ئەرلەر كىيىم-كېچەك ماگىزىنىدىن سېتىۋالغان ئىدى. چارلى ئەمدى سىزىقلىق تۈز ئىشتاننى كىيمەيتتى! ئاندىن ۋاقىت توشقاندىن كېيىن ئۆيدىن چىقىپ قوشنىسى يەرلىكتىكى كۇلۇپتا ئۆتكۈزگەن كۆكتېل ھارىقى زىياپىتىگە قاتنىشاتتى.
     ھەركۈنى ئاخشىمى ئۇنىڭ ئوخشىمىغان قوشنىلىرى نۆۋەت بىلەن كۆكتېل ھارىقى زىياپىتى ئۆتكۈزۈپ تۇراتتى، چارلى ئۆيدە بولمىسىلا كۇلۇپقا بارغان بولاتتى. تەخمىنەن 6 ھەپتىدە بىر ئايلىنىش ئاياقلىشىپ، يەنە بىر ئايلىنىش يېتىپ كېلەتتى-دە، ئاندىن يەنە بىر ئايلانما كۆكتېل ھارىقى زىياپىتى باشلىناتتى. بىر نەچچە ئايلىنىشتىن كېيىن چارلى كۆپچىلىكنىڭ پاراڭ تېمىسىدا يېڭىلىق قالمىغانلىقىنى بايقىدى. كىشىلەر باج تۈزۈمىگە نارازىلىق بىلدۈرۈپ غۇدۇرىشاتتى، يېڭى قوشنىسىنىڭ غەيۋىتىنى قىلىشاتتى، باغۋەن بىلەن مانتيوردىن ئاغرىنىشاتتى، بىر-بىرسىنىڭ داچىلىرىنى سېلىشتۇراتتى...ئەلۋەتتە، ھاۋانىڭ قانداقلىقى ھەققىدىمۇ سۆزلىشىپ قوياتتى:
-        ھەي چارلى، بۈگۈن ھاۋا پەيزى-ھە؟
-        شۇنى دەيمەن، بىراق بارغانسېرى دېمىق بوپ كېتىۋاتىدۇ-يا!
چارلى ھەتتا گولف توپقا بولغان قىزغىنلىقىنىڭمۇ سۇسلىشىپ قالغانلىقىنى بايقىدى! بۇ ھەقىقەتەن غەلىتە بىر ئىش ئىدى، چۈنكى ئۇ ئىزچىل گولف توپقا ئامراق بولۇپ كەلگەن ئىدى. ئۇ «ۋال كوچىسى گېزىتى»نى ئوقىۋاتقان چېغىدا تۇيۇقسىز ئۆتكەن ئىشلارنى،  بۇرۇنقى ئۇنى چوقۇم ئوقۇيدىغان ئاشۇ گۈزەل چاغلىرىنى سېغىنىپ قالدى. ئۇ چاغدا «ۋال كوچىسى گېزىتى» ئۇنىڭ نۇتۇقلىرىنىڭ يېتەكچىسى ئىدى. ئۇ ئاشۇ چاغلارنى، ھەركۈنى ئەتىگىنى دۈمبەس قەدەم بىلەن ئىشخانىسىغا كىرىپ يېڭى بىر كۈننى باشلىۋېتىدىغان ۋاقتىنى ئەسلىدى.
چارلى ئەمدى كىتاپلار ۋە خەۋەرلەرگە قىزىقماس بولۇپ قالدى: تايىنى يوق، مەزىسىز كۆكتېل زىياپىتى پاراڭلىرى ئۇنىڭ مېڭىسىنى قۇرۇقداپ قويغان ئىدى. ئۇندىن باشقا، ئۇ نۇرغۇن ھاراقلارنى ئىچىۋەتكەن بولغاچقا ئەستە تۇتۇش ئىقتىدارىمۇ بارغانسېرى چېكىنىپ كېتىۋاتاتتى. ئۇ قوپال، ئاسان ئاچچىقلىنىدىغان بولۇپ قالدى، تېخنىكىسى گالراق كەلگەن سۇ-توك رېمۇنتچىسى بىلەن باغۋەن ئۇنىڭ ئاسانلا غەزەپلىنىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىراتتى. مەلۇم بىر كىشى ئۇنىڭ يېڭى ئالغان بېنىز ماشىنىسى توغرىلىق ئاغزى بېسىقماي سۆزلەۋاتقىنىدا ئۇ تولىمۇ مەيۈسلىنىپ كەتكەن ئىدى. ئۇ ئۆلۈپ كېتىشتىن بۇرۇن يەنە قانچە مەيدان گولف توپ ئوينىيالايدىغانلىقى ھەققىدە ئويلىنىپ قېلىشقا باشلىدى. ئەمىلىيەتتە بۇنداق خىياللار يېرىم كېچىدە ئۇنىڭ كاللىسىغا كىرىۋېلىپ ئۇنى سەگىتىشكە باشلىدى.
چارلىنىڭ تۇرمۇشى نىمىشقا بۇنداق ئۆزگۈرۈپ كەتتى؟ چۈنكى ئۇنىڭ دۇنيا قارىشى مۇشۇنداق بولغاچقا، ئۇنىڭ دۇنيا قارىشى ئۇنىڭ تۇرمۇشىنى بەلگىلەۋاتاتتى.
دۇنيا قاراش كىشىلەرنىڭ پۈتكۈل دۇنياغا ھەمدە ئادەم بىلەن دۇنيانىڭ مۇناسىۋىتىگە بولغان ئومۇمى قارىشى ۋە تۈپكى نۇقتىئىنەزىرىدىن ئىبارەت. بۇ خىل نۇقتىئىنەزەر دەل تۇرمۇش ئەمىلىيىتىدىن كېلىدۇ، ئادەتتىكى ئادەملەردە بولسا كۆپۈنچە ئۆزلىكىدىن شەكىللىنىپ مۇتەپەككۈرلەرنىڭ ئاڭلىق يىغىنچاقلاپ ۋە يەكۈنلەپ بېرىشىگە ھەمدە نەزەرىيەلىك ئىسپاتلاپ بېرىشىگە مۇھتاج بولىدۇ، مانا بۇ ئاندىن پەلسەپىگە ئايلىنىدۇ.
قىسقىسى، دۇنيا قاراشنىڭ ماھىيىتى شۇكى، ئۇ دۇنيانىڭ ماھىيىتى ۋە ھەرىكەت مەنبەسىنى تۈپتىن بېرىپ چۈشىنىدۇ، ھەل قىلىدىغىنى بولسا دۇنيا دېگەن نېمە، دېگەن مەسىلىدىن ئىبارەت. شۇنداقلا پەلسەپە دۇنيا قاراش توغرىسىدىكى نەزەرىيەنىڭ ئىپادىلىنىش شەكلىدۇر.
دەرسخانىدىكى ھاسىلات:
كىشىلەر ئۇزاق ۋاقىتقىچە تاشقى دۇنيانى ئىچكى دۇنيادىن مۇھىم بىلىپ، ماددىي راھەت-پاراغەت قوغلىشىشنى مەنىۋى تەلەپتىن ئۈستۈن كۆرۈپ كەلدى. ھەمىشە، تېز ئاستىدىن ياخشى، يۇقۇرى تۆۋەندىن ئەلا دەپ قاراپ كەلدى...ئەمما ئاقىۋەت كىشىلەر شۇنى بايقىدىكى، ئادەم ئۆزىنىڭ ئىچكى دۇنياسىنى يوقىتىپ قويسا ئۇ پۈتۈن دۇنياغا ئېرىشكەن تەقدىردىمۇ يەنىلا ئۆزىنى ھېچنېمىسى يوقتەك ھېس قىلىدىكەن!


ئابىستىراكىتلىق ـــــــ پەلسەپىنىڭ تۈپكى ئالاھىدىلىگى

ئېيتقىلى بولمايدىغان نەرسىگە سۈكۈت قىل.
                                            ــــــ ۋېتنىگىستىن

      پەلسەپە دېگەن نېمە؟ ئۇ ھېچنېمە ئەمەس، ئۇ پەقەت پەلسەپە!
      ئابىستىراكىتلىق پەلسەپىنىڭ تۈپكى ئالاھىدىلىگى، پەلسەپە نېمە ئۈچۈن ئابىستىراكىت بولىدۇ؟ چۈنكى پەلسەپە دېگەن نەزەرىيە، ئۇنى كۆرگىلى بولمايدۇ.
     ئابىستىراكىتلىق دېگىنىمىز نۇرغۇن نەرسىلەر ئىچىدىن ئۇنىڭ ئورتاق، ماھىيەتلىك ئالاھىدىلىكلىرىنى تېپىپ چىقىپ، ماھىيەتلىك بولمىغان ئالاھىدىلىكلىرىنى چىقىرىپ تاشلاشتۇر. مەسىلەن، ئالما، بانان، نەشپۈت، ئۈزۈم، شاپتۇل قاتارلىقلارنىڭ ئورتاق ئالاھىدىلىگى بولسا مېۋە. مېۋە ئۇقۇمىغا ئېرىشىش جەريانى بولسا بىر ئابىستىراكىت جەرياندۇر.
     ئۇنۋېرسىتېتنىڭ پەلسەپە فاكولتېتىدا ئوقىغان مەلۇم بىر ئوقۇغۇچى ئوقۇشىنى پۈتتۈرۈپ ئۆيىگە قايتقاندىن كېيىن دادىسى توخۇ ئۆلتۈرۈپ كۈتىۋاپتۇ. تاماق يەۋاتقاندا ئۇ ئوغلىدىن سوراپتۇ:
     ـ ئالى مەكتەپتە ئۆگەنگىنىڭ نېمە؟
- پەلسەپە.
ـ ئۇنى ئۆگەنسەڭ نېمىگە ئىشلەيدۇ؟
ئوغلى دەپتۇ:
- پەلسەپە ئۆگەنگەنلەر مەسىلىلەرگە باشقىلارغا ئوخشىمايدىغان قارايدۇ. مەسىلەن، ئۈستىلىمىزدىكى ماۋۇ توخۇنى ئېلىپ ئېيتساق ئادەتتىكى كىشىلەر قارىسا ئۇ بىر توخۇ، يەنى بىر كونكىرېت توخۇ. ئەمما بىزدەك پەلسەپە ئۆگەنگەنلەر قارىساق ئۇ ئىككى توخۇدۇر، يەنى بىر كونكىرېت توخۇدىن باشقا يەنە بىر ئابىستىراكىت توخۇدۇر.
باشتىن-ئاخىر بۇ پاراڭغا قۇلاق سېلىپ تۇرغان سىڭلىسى تۇساتتىن پاساڭ قىستۇرۇپتۇ:
ـ ئۇنداقتا ياخشى، دادام بىلەن ئىككىمىز ماۋۇ كونكىرېتنى توخۇنى يەيلى، سەن ئۆزۈڭ يالغۇز ئاۋۇ ئابىستىراكىت توخۇڭنى يە!
مەزكۇر ستودېنتنىڭ ئېيتقىنى خاتا ئەمەس. پەلسەپەنىڭ تەتقىقات ئوبيېكتى دەل ئاۋۇ «كونكىرېت توخۇ»! يەنە كېلىپ، سىز ئاۋۇ كۆرۈنۈپ تۇرغان توخۇنى نەچچە پارچە قىلىۋەتسىڭىزمۇ ماۋۇ «ئابىستىراكىت توخۇ»نى تاپالمايسىز. بۇ خۇددى گېرمان پەيلاسوپى گېگىلنىڭ بىر كەلتۈرگەن مىسالىغا ئوخشايدۇ: «مۇبادا سىز پىيازنىڭ پوستىنى سويۇپ ئۇنىڭ ماھىيىتىنىڭ نېمىلىگىنى بىلمەكچى بولسىڭىز چوقۇم ئىنتايىن ئۈمىتسىزلىنىسىز. چۈنكى سىز پىيازنىڭ ھەممە پوستىنى سويىۋەتكەن تەقدىردىمۇ پىيازنىڭ ماھىيىتىنى كۆرەلمەيسىز».
لېكىن، كۆرگىلى بولمايدىغان نەرسىنى يەنە نېمە دەپ تەتقىق قىلىمىز؟
سەۋەبى شۇ يەردىكى، ئادەتتىكى كىشىلەرنىڭ نەزىرىدە، پەلسەپە تەتقىق قىلىدىغان نەرسىلەر پۈتۈنلەي خىيالىي نەرسىلەر بولۇپ بۇلۇت بىلەن تۇمان ئارىسىدا تۇرۇپ قايسىسىنىڭ بۇلۇت ئىكەنلىكىنى بىلەلمىگەندەك بىر ئىش. شۇڭىمۇ بەزى كىشىلەر مازاق قىلىپ: پەيلاسوپنىڭ قىلىدىغان ئىشى ناھىيىتى شۇ قاراڭغۇ ھوجرا ئىچىدىن ھېچقانداق مەۋجۇت بولمىغان بىر قارا مۈشۈكنى تېپىشتۇر» دەيدۇ. بىر قىسىم شۆپەك ئېغىز كىشىلەر تېخىمۇ گەپ تېپىپ پەيلاسوپلارنى ئىككى تۈرگە ئايرىغان: بىر خىلدىكىلەر ئىشلار قانچە كۆپەيگەنسېرى بىلىدىغىنى شۇنچە ئازلاپ كېتىدۇ، تاكى ئۇلار ھېچقانداق نەرسىنى بىلمەيدىغان بولغانغا قەدەر؛ يەنە بىر خىلدىكىلەر بولسا ئىشلار قانچە ئازايغانسېرى بىلىدىغىنى شۇنچە كۆپىيىپ كېتىدۇ، تاكى ئۇلار تۇخۇمدىن تۈك ئۈندۈرگەنگە قەدەر.
پەلسەپە مۇشۇنداق نەرسە، پەلسەپە بارلىق مەۋجۇتلۇقلار ئارىسىدىكى ئۆز-ئارا مۇناسىۋەتلەرنى تەتقىق قىلىدىغان پەن. چۈنكى بارلىق مەۋجۇتلۇقلار ئارىسىدا ھامان ئابىستىراكىت ئورتاقلىق بار. ئابىستىراكىتلىقنىڭ بۇنداق ئورتاقلىقى دەل ئىچكى تۈزۈلۈشتىكى ئابىستىراكىتلىقنىڭ ئورتاقلىقى بىلەن تاشقى مۇناسىۋەتلەردىكى ئابىستىراكىتلىقنىڭ ئورتاقلىقىدۇر. بىز دەل ئابىستىراكىتلىقنىڭ بۇ خىل ئورتاقلىقىنى ئاساس قىلىپ تۇرۇپ بارلىق مەۋجۇتلۇقنىڭ مەۋجۇتلىقىنى ھېس قىلالىشىمىز مۈمكىن. پەلسەپىنىڭ قىلىدىغىنىمۇ دەل ئابىستىراكىتلىقنىڭ بۇ خىل ئورتاقلىق مەزمۇنىنى چۈشەندۈرۈشتۇر.
ئابىستىراكىت ئۇقۇم دەل كونكىرېت ئۇقۇمدىن ئۇنىڭ «ئورتاق خۇسۇسىيىتى»نى تېپىش ئارقىلىق تۇغۇلىدۇ، كونكىرېت ئۇقۇمنىڭ نۇرغۇن ئىندىۋىدۇئاللىقىنى چىقىرىپ تاشلاپ ئۇنىڭ «ئورتاقلىقى»نى تەسۋىرلىگەندە بىر ئابىستىراكىت ئۇقۇم مەيدانغا كېلىدۇ، ھەرگىزمۇ ھادىسىنى خاتىرىلەش بىلەن ئەمەس. شۇڭا پەلسەپە تارىخ ئەمەس، پەلسەپە ھەم كۈندىلىك خاتىرىمۇ ئەمەس، پەلسەپە رېئال مەۋجۇتلۇقنى لوگىكىلىق سىستېما بىلەن رەتلەش جەريانىدۇر.
پەلسەپىنىڭ ئابىستىراكىتلىقى دېگىنىمىز مەۋجۇتلۇقنى تەبىئەت، جەمئىيەت، ھاياتلىق، ماددا، روھ دېگەندەك تۈرلەر بىلەن ئايرىپ، بۇ تۈرلەرنىڭ قانداق مۇناسىۋەتلىشىپ ۋە ئۆزگىرىپ، بۇ خىل ئۆزگۈرۈشلەرنىڭ قانداق ئومۇمىيلىق ھەرىكەتنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغانلىقىغا قاراشتۇر. شۇنداق بولغاندا، پەلسەپە تاسادىپىي ئېرىشىش بولۇپلا قالماي يەنە مۇقەررەر ئېرىشىشتۇر؛ ئالاھىدە ئېرىشىش بولۇپلا قالماي يەنە ئادەتتىكىچە ئېرىشىشتۇر. ئۇنىڭ ئەڭ ئاخىرى ئادەتتىكى ئېرىشىش ئىچىدىن ئەڭ زور چەكتىكى ئورتاقلىقنى تېپىشتۇر.
شۇڭلاشقا، پەلسەپە شۇنىڭ ئۈچۈن كارغا كېلىدۇكى، چۈنكى ئۇ بارلىق ئىلىملەرنى ئومۇملاشتۇرىدىغان ئىلىم؛ پەلسەپە شۇنىڭ ئۈچۈن كارغا كەلمەيدۇكى، چۈنكى ئۇ كونكىرېتنى مەسىلىلەرنى بىۋاستە قول تىقىپ ھەل قىلمايدۇ.
دەرسخانا ھاسىلاتى:
پەلسەپە ئۇنىڭدىكى چۈشىنىكسىزلىك، مۇرەككەپلىك تۈپەيلى يۈكسەك كەسپلەشكەن ئىلمىي پائالىيەتكە ئايلىنىپ، «ئىلاھىي ساھە»دىن ئۈستۈن ئورۇن ئالغان. بىراق بىز پەلسەپە بىلەن تۇرمۇشنىڭ سۇ بىلەن سۈت قوشۇلغاندەك مۇناسىۋىتىنى كۆرىشىمىز، ئازادە، خوشال كەيپىيات بىلەن ئۇنى قوبۇل قىلىشىمىز ۋە ئۇنىڭغا يېقىنلىشىشىمىز لازىم.



     پەلسەپىنىڭ ۋەزىپىسى ـــــ پەلسەپە بىر شىپالىق دورا

پەيلاسوپلار چوقۇم ھېسسىي دۇنياسىنىڭ «ئۆڭكۈرى»دىن ئەقلىي دۇنياغا چىقىشى كېرەك. پەيلاسوپلارنىڭ ئەقلىي دۇنياغا چىقىشى ئۇنىڭ زېمىنغا چىققىنىغا باراۋەردۇر.
                                                       ـــــــ ئەپلاتون.

پەلسەپە دۇنيا قاراش ۋە مىتودولوگىيىنىڭ بىرلىككە كېلىشى ھەم گۈزەل تۇرمۇشنىڭ يېتەكچىسىدۇر. ئادەتتە كىشىلىك ھاياتتىكى مەسىلىلەرنى تەتقىق قىلغاندا ماھىئىيەتتىن ئويلىنىپ تۈپتىن ھەل قىلىشنى تېپىش لازىم، بۇنداق ئىلىم پەلسەپە دەپ ئاتىلىدۇ. شۇنداقلا پەلسەپىنىڭ ئاساسلىق ۋەزىپىسى كىشىلەرنىڭ تۇرمۇشىدىكى ئەمىلىي مەسىلىلەرنى ھەقىقىي ھەل قىلىشتۇر، پەقەت مەسىلىلەرنى ھەقىقىي ھەل قىلغاندىلا ئاندىن ئۇنىڭ ھەقىقەتلىگى يېتەرلىك ئىسپاتلىنىدۇ.
بىر چوكان ئەمچەك راكىنىڭ ئاخىرقى باسقۇچىغا بېرىپ قالغان ئانىسىغا تەسەللى بەرمەكتە. بىر قىران ئەر كەسپ ئالماشتۇرۇش مەسىلىسى ھەققىدە باش قاتۇرماقتا. مۇۋەپپىقىيەت قازانغان بىر كارخانا باشقۇرۇش خادىمى توي قىلغىنىغا يىگىرمە يىلدىن ئاشقان ئايالى بىلەن ئاجرىشىپ كېتىش ياكى ئاجراشماسلىق ھەققىدىكى زىددىيەتلىك تاللاشقا دۇچ كەلمەكتە. بىر چوكان ئېرى بىلەن بەختلىك ئۆتىۋاتاتتى، لېكىن بۇ ئىككىسىنىڭ بىرىنىڭ بالا ئالغۇسى بار. تۆت بالىسىنى بېقىۋاتقان بىر قۇرۇلۇش ئۇستىسى يۇقۇرى بېسىملىق ئېلېكتىر قۇرۇلىشىغا ئىشلىگەن لاھىيەسىنىڭ كەمچىلىكى ئاشكارىلىنىپ كېتىپ ئىشسىز قېلىشىدىن دەككە-دۈككىگە چۈشتى. ئېرىشىمەن دېگىنىنىڭ (سۆيۈملۈك ئېرى، بالىسى، چىرايلىق ئۆي، يۇقۇرى كىرىملىك خىزمەت) ھەممىسىگە ئېرىشكەن بىر ئايال ھېچقانداق نىشانى بولمىغان بۇنداق تۇرمۇشتىن ئاللىقاچان زېرىكتى، ئۇ ھەمىشە ئۆزىدىن مۇنداق سورايتتى:«ئەجىبا، بۇلار مەن ئېرىشمەكچى بولغان ھەممىمۇ؟»
ئەمىلىيەتتە، بۇ كىشىلەرنىڭ ھەممىسى كەسپىي جەھەتتىن ياردەم ئىزدەپ ئۇلارنىڭ ئۆزلىرىنىڭ ئىچكى دۇنياسىنى بېسىپ تۇرغان مەسىلىلىرىنى ھەل قىلىۋېتىشىنى ئۈمىد قىلغان ئىدى. ئۇلار ئېھتىمال مەلۇم بىر كۈنى پىسخولوگ، روھىي كېسەللىكلەر مۇتەخەسىسى، مەھەللە مۇلازىمەتچىسى، نىكاھ ئىشلىرى مەسلىھەتچىسى، ھەتتا خۇسۇسى دوختۇرنىڭ ئىشخانىسىغا بېرىپ ياردەم تەلەپ قىلغان ۋە پىسخىك كېسىلىنى داۋالاتقان بولىشى مۈمكىن. بۇلارنىڭ ئىچىدىكى بەزىلىرى بىر قىسىم ياردەمگە ئېرىشكەن بولىشىمۇ مۈمكىن. ئەمما يەنە بىر قىسىملىرى ئۇلارنىڭ بالىلىق ۋاقتىدىكى ئىشلىرىنى كوچىلاشلىرىغا، ھەرىكەت ئۇسۇلىنى تەھلىل قىلىشلىرىغا، چۈشكۈنلىشىشكە قارشى رېتسىپ يېزىپ بېرىشلىرىگە، رەزىل ماھىيىتىنى زاكۇنلاشلىرىغا چىداۋاتقان بولىشى مۈمكىن. لېكىن بۇ خىل ئۇسۇللار ئۇلارنىڭ يادرولۇق مەسىلىلىرىنى ئىنتايىن ئاز ھەل قىلالايدۇ. بۇنداقتا ئۇلار ئۇزاققا سوزۇلغان مۇددەتسىز داۋالىنىش جەريانىغا تۇتۇلىدۇ. داۋالاشنىڭ مۇھىم نۇقتىسى كېسەلگە دېئاگنوز قويۇشتۇر، خۇددى ئۆسمىنى تېپىپ كېسىپ ئېلىۋەتكەندەك، كېسەللىكنى تېپىپ چىقىپ دورا بىلەن تېزگىنلىگەندەك.
ھازىر بۇنداق پىسخىك تۇسالغۇ ۋە روھى كېسەللىكلەرنى داۋالىتىشقا رازى بولمىغانلار ياكى ئۇنىڭغا قارشى تۇرىدىغانلارنىڭ باشقا تاللىشى بار. ئۇ بولسىمۇ پەلسەپە ئۆگىنىش. پىسخولوگىيە بىلەن روھى كېسەللىكلەر ئىلمى كىشىلىك تۇرمۇشنىڭ تەدبىقلىنىش دائىرىسىدىن ھالقىپ كېتىپ پايدىدىن زىيان چوڭ بولۇپ كەتكەن ۋاقىتتا نۇرغۇن كىشىلەر پەلسەپىۋىي قاراشنىڭ نۇقتىئىنەزەر، لوگىكا، ئەخلاقىي قائىدىلەر، قىممەت قاراش، ئەھمىيەت، ئەقلىيلىق، زىددىيەت ياكى خەتەر ئىچىدە قارار چىقىرىش ھەمدە كىشىلىك ھايات ئالاھىدىلىكلىرىنى گەۋدىلەندۈرىدىغان بارلىق مۇرەككەپ ئىشلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدىغانلىقىنى بارا-بارا ھېس قىلدى.
ئادەم بۇ خىل مەسىلىلەرگە يولۇققان ۋاقىتتا قەلبىدىكى جاراھەتنى ئەتراپلىق چۈشىنىشكە مۇھتاج بولىدۇ. بۇرۇن ئۇلار ئۇلۇغ مۇتەپپەككۈرلەرنىڭ ياردىمىدە ئۆزلىرىنىڭ ھايات پەلسەپىسىنى شەكىللەندۈرەلەيتتى، جاھاندارچىلىق يوللىرىنى ئۆگىنىپ، مەسىلىلەرگە دۇچ كەلگەندە ئۇنىڭغا قانداق تاقابىل تۇرۇشنى بىلىپ، كېيىنكى قەدەمنى تېخىمۇ پۇختا ئالاتتى. شۇڭا ئۇلارنىڭ مۇھتاج بولىدىغىنى پەلسەپە بىلەن دېئالوگلىشىش بولاتتىكى، ھەرگىزمۇ دېئاگنوزغا ئېھتىياجى چۈشمەيتتى. خۇددى ھېنرى دېۋىي سۇرو ئېيتقاندەك «پەيلاسوپ بولۇش ئۈچۈن يالغۇز ئۆتكۈر تەپەككۈرى بولۇشلا كۇپايە قىلمايدۇ، شۇنداقلا بىر ئېقىم يارىتىشمۇ كۇپايە قىلمايدۇ...بەلكى كىشىلىك ھاياتتىكى ئەمىلىي مەسىلىلەرنى ھەل قىلىش كېرەك». پەلسەپە ئۇستازى ئاۋگۇستىن مۇنداق ئېيتقان ئىدى: «ماڭا نىسبەتەن كىشىلەرنى ئەركىن پەلسەپىۋىيلىك پىكىر قىلدۇرالايدىغان پۇرسەتلا كىشىگە پايدىلىق، پەلسەپىلىك تۇرمۇشتىن باشقا تىپتىكى تۇرمۇشنىڭ ھەممىسى بەختسىزدۇر». پەلسەپە دەل ئەقىل-پاراسەتنى دېرەكلەيدۇ، ئىشلارنىڭ ئومۇمىي قۇرۇلمىسىنى ئىگىلەپلا قالماي يەنە ئۇنىڭ ئىنچىكە تەپسىلاتلىرىنىمۇ ئىگىلەيدۇ، ئەڭ ئاخىرىدا كەلگۈسى نىشاننىمۇ توغرا پەرەز قىلالايدۇ. پەلسەپە ئەقىل-پاراسەتنى توختىماي ئىزدەيدۇكى، ئەمما ھېچقاچان ئۆزىنى ئەقىل-پاراسەتنىڭ ئۆزى دەپ قارىمايدۇ، بەلكى ئۆزىنى ئەقىل-پاراسەتكە بولغان سۆيگۈ، ھەم شۇ خىل پەللىگە يېتىشتىكى جەريان دەپ قاراپ كەلگەن. شۇڭا بىز ئەقىل-پاراسەت ئىزدەش جەريانىدىن ئىنتايىن خۇشال بولىمىز. ئۇندىن باشقا پەلسەپە تۇرمۇش دۇنياسى بىلەن مۇناسىۋەتلەشكەندىلا ئاندىن ئۆزىنىڭ رولىنى تاپىدۇ، ئادەم پەقەت ئاشۇ نەرسىلەرنى ھەقىقىي ئۆگەنگەندىلا ئاندىن ھەقىقىي پەلسەپىنى بايقايدۇ.
شۇڭا، پەلسەپىنى قوللىنىپ مەسىلە ھەل قىلىشتىن بۇرۇن، چوقۇم بۇ خىل بىر تەرەپ قىلىش ئۇسۇلىنى ئۆزىنىڭ ئەھۋالىغا بىرلەشتۈرۈشكە كاپالەتلىك قىلىش كېرەك. ئەگەر ئايىقىڭىزنىڭ ئىچىدە تاش بولۇپ ئۇ سىزنى بىئارام قىلغان بولسا قانداق ھەل قىلىشنى باشقىلاردىن سورىشىڭىزنىڭ ھاجىتى يوق، پەقەت ئايىقىڭىزنىڭ ئىچىدىكى تاشنى ئېلىۋەتسىڭىزلا بولغىنى.

دەرسخانىدىكى ھاسىلات: پەلسەپە كارغا يارىماسنىڭ چوڭ كارغا يارىشى. كىشىلەر پەلسەپە دۇنياسىغا ھەقىقىي كىرگەندىلا ئاندىن روھىيەتنىڭ ھەقىقىي خۇشاللىقىنى ھېس قىلالايدۇ، پەلسەپە ھەققىدە توختىلىش بىر خىل مەنىۋىي ھوزۇردۇر.

بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   Erchin تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2015-9-29 13:06  

دېمۇكراتىيە ساپاغا مۇھتاج

ئەنۋەر جۇلا


1789- يىلى، بىر توپ ئامېرىكىلىق فېلادىلفىيە شەھىرىدىكى بىر ئۆيدە كېچە-كۈندۈز توختىماي مۇنازىرە قىلىۋاتاتتى. ئۇلار كەلگۈسى ئەۋلاتلار ئۈچۈن بەخت يارىتىدىغان بىر ئىشنى قىلماقتا ئىدى. يەنى، يېڭىدىن دۇنياغا كەلگەن ئامېرىكا قوشما شتاتلىرى ئۈچۈن ئاساسى قانۇن لاھىيەلىمەكتە ئىدى.
دەرۋەقە، ئۇلارنىڭ خىزمىتى ئىنتايىن نۇسرەتلىك بولدى. چۈنكى بۈگۈنگىچە بولغان ئازغىنە كەم 230يىلدىن بۇيان بۇ ئاساسىي قانۇندا ھېچقانداق چوڭ ئۆزگىرىش بولمىدى، ئامېرىكىنىڭ تۈزۈمىمۇ دۇنيادىكى نۇرغۇن دۆلەتلەر دورايدىغان ئۈلگىگە ئايلاندى.
ھالقىلىق يېرى ئۇلارنىڭ زاستادىللىق تۈزۈمىدۇر.
ئامېرىكىنىڭ زاستادىللىق تۈزۈمى ئەنگىلىيەنىڭكىگە ۋارىسلىق قىلىنغان بولۇپ تارىخىمۇ قىسقا ئەمەس ئەمەس، لېكىن بىز قارىساق ھەقىقەتەن ناھىيىتى غەلىتە كۆرىنىدۇ. ئالدى بىلەن 陪审团 دېگەن مۇشۇ خاتا ئۆزلىشىپ قالغان تەرجىمىنىڭ ئەسلى ئېنگىلىزچە تېكىستىدە «陪»(يانداقچى)دېگەن بۇنداق مەنە يوق بولۇپ، ئەسلى مەنىسى تەخمىنەن «ۋاقىتلىق ھۆكۈم چىقىرىش ھەيئىتى» دېگەنگە يېقىن. سوتتا زاستادىللار ھۆكۈم چىقىرىشنىڭ ئاساسى رولىنى ئۆتەيدۇ، سوتچى بولسا يانداقچى رول ئويناپ قانۇننى چۈشەندۈرۈش، سوت تەرتىپىنى باشقۇرۇش دېگەندەك مۇلازىمەتلەردە بولىدۇ.
بىز تېخىمۇ چۈشىنەلمەيدىغان بىر ئىش، ئامېرىكىدا زاستادىللار ئاددى پۇقرالاردىن تەشكىل تاپىدۇ. سوت ئۇلارنىڭ ئوقۇش تارىخى، قانۇن بىلىمىگە ھېچقانداق تەلەپ قويمايدۇ. بىر باشلانغۇچ مەكتەپ سەۋىيىسىگە ئىگە، ھېچقانداق قانۇن ئۆگەنمىگەن ئادەممۇ جىنايەت گۇماندارىنىڭ جىنايەت ئۆتكۈزگەن- ئۆتكۈزمىگەنلىكىگە ھۆكۈم قىلالايدۇ.
شۇڭا ئامېرىكىدا بىر مىليونېرنىڭ ۋەيران بولۇش ياكى ۋەيران بولماسلىق تەقدىرى بەزىدە كىتاپ ئوقۇش، پىكىر قىلىش بىلەن خوشى يوق، كۈنبويى قاۋاقخانىلاردا پىۋە ئىچىپ يالىڭاچ ئۈسۇل ئوينايدىغان نازىنىنلارغا قاراپ كۈن ئۆتكۈزىدىغان كۆك ياقىلىق ئىشچىنىڭ ئالقىنىغا چۈشۈپ قېلىشىمۇ مۈمكىن.
بىراق ئامېرىكىلىقلارنىڭ نەزىرىدە بۇ تۈزۈمنىڭ ئىنتايىن زور ئەۋزەللىگى بار، يەنى ھەر بىر دېلوغا چىقىرىلغان ھۆكۈم كەڭ ئاۋامنىڭ ئەخلاق قارىشىغا ئۇيغۇن كېلىدۇ. ئۇ يەنە قانۇن خادىملىرىنىڭ كەسپىي سەۋىيە ئۈستۈنلىگى بىلەن قانۇن ماددىلىرى بىلەن ئوينىشىپ ئاۋام رايىغا قارشى رەزگى ھۆكۈمنى چىقىرىپ قېلىشنىڭ ئالدىنى ئالىدۇ. شۇڭا، بۈگۈنگىچە كۆپ سانلىق ئامېرىكىلىق زاستادىللىق تۈزۈمىنى قوللاپ كېلىۋاتىدۇ.
لېكىن، بۇ تۈزۈم بىلەنلا ئادالەت ئورنىتىلىپ كەتمەيدۇ، سوقراتنىڭ دارغا ئېسىلغان ھېكايىسىنى ئاڭلىساقلا بۇنىڭغا جاۋاپ چىقىدۇ.
سوقرات ئافېنادىكى زاستادىللار ئۆمىكى تەرىپىدىن ئۆلۈمگە ھۆكۈم قىلىنغان.
دىققەت، مەزكۇر ئافېنا زاستادىللار ئۆمىكى ئاقسۆڭەكلەر ياكى دىندارلاردىن تەشكىللەنگەن ئەمەس، بەلكى ھەقىقىي خەلق ئاممىسىدىن تەشكىللەنگەندۇر.ئەزالارغا بولغان تەلەپتە، چوقۇم ئەرلەردىن بولۇش دېگەننى ھېساپقا ئالمىغاندا، باشقا شەرتلىرى ئامېرىكىنىڭ بۈگۈنكى زاستادىللىرىغا ئوخشايدۇ: ئاددى پۇقرالاردىن چەك تارتىپ تەشكىللەنگەن، كەسپى، ئوقۇش تارىخى، ئەمەل-مەنسىپىنىڭ قانداق بولىشىدىن قەتئىنەزەر پەقەت قورامىغا يەتكەن ئافېنا پۇقراسى بولسىلا بولغان.
چۈشىنىش قىيىن ئەمەسكى، نەزىرىيە جەھەتتىن زاستادىللار قانچە كۆپ بولسا چىقىرىلغان ھۆكۈم شۇنچە ئوبيېكتىپ بولىدۇ. ئامېرىكا سوت تەننەرقىنى ئويلىشىپ پەقەت 12ئادەمنى زاستادىللىققا قويغان.
سوقراتقا ھۆكۈم قىلغان زاستادىللار ئۆمىكىدە قانچە ئادەم بار؟
    500 ئادەم.
سوقراتقا ئۆلۈم ھۆكۈم قىلغىنىچۇ؟
    140 بېلەتكە قارشى 360 بېلەت. دېمەك، يۇقۇرى ئاۋاز بىلەن كۈچكە ئىگە بولغان.
سوقراتنىڭ دېلوسى ھەمىشە كىشىلەر تەرىپىدىن «دېمۇكراتىيىنىڭ زوراۋانلىقى» سۈپىتىدە تىلغا ئېلىنىدۇ. يەنى، كۆپ سانلىق كىشىلەرنىڭ دېمۇكراتىيىسىمۇ خاتا يېتەكچىلىك ئاستىدا ناچار ھۆكۈمنى چىقىرىپ سالىدۇ.
لېكىن بۇ يەردە دىققەتكە ئەرزىيدىغىنى، سوت سوقراتقا يېتەرلىك ئۆزىنى ئاقلاش پۇرسىتى بەرگەن.
خېنوپون ۋە ئەپلاتونلارنىڭ خاتىرىلىشىچە، سوقرات سوتتا ھەر بىر ئۆزىگە ئارتىلغان جىنايەتكە بىرمۇ-بىر رەددىيە بەرگەن، ئۇنىڭ نۇتقى مۇنازىرە تەلەپ قىلغۇسىز، ئۆتكۈر ۋە ئىنتايىن چۈشۈنۈشلۈك بولۇپ ئەينى ۋاقىتتىكى گىرېتسىيەلىكلەرنىلا ئەمەس، نەچچە مىڭ يىل ئۆتكەن بۈگۈنكى كۈندىمۇ ئۇنى ئوقىغان ھەرقانداق ئادەمنى قايىل قىلماي قالمايدۇ.
خەلق پەقەت ئۇنىڭ سۇئال سورىشىدىن قورققانلىقى ئۈچۈنلا ئۇنى ئۆلتۈرۈشنى خالىغان.
سوقراتنىڭ گۇناھى زادى نېمە؟
كېيىنكىلەرنىڭ خاتىرىلىشىچە، سوقراتنىڭ بىر ئۆمۈر ئەڭ كۆپ قىلغان ئىشى باشقىلاردىن سۇئال سوراش بولغان. ئەلۋەتتە، ئۇ ئادەتتىكى سۇئاللار ئەمەس. ئۇ ھەمىشە باشقىلارنىڭ سۆزىدىكى يوچۇقنى تۇتىۋالاتتى، قارشى تەرەپ بولسا كاللىسى قالايمىقانلىشىپ جېلە بولاتتى.
مەسىلەن ئېيتساق، ئۇ بىراۋدىن «ئادالەت دېگەن نېمە؟» دەپ سورىسا بىروۋ ئۇنىڭغا بىر جاۋاپنى بەرگەندىن كېيىن ئۇ رازى بولمايتتى ۋە ئۇنىڭدىن توختىماي سۇئال سورايتتى. پەقەت بىروۋ پۈتۈنلەي مات بولغاندىلا ئاندىن سۇئال سوراشنى توختىتاتتى.
ئەمىلىيەتتە سوقراتنىڭ ئىز قوغلاپ سۇئال سوراش ئۇسۇلى پەلسەپىۋىلىك پىكىر يۈرگۈزۈشنىڭ پۈتكۈل ئامىللىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان. ئەگەر سوقراتنىڭ ئىز قوغلاپ سۇئال سوراش ئوبيېكتى باشقىلار بولماي پەقەت ئۆزىلا بولسا ئۇنداقتا ئۇنىڭ ئەنئەنىۋى مەنىدىكى پەلسەپە بىلەن ھېچقانداق پەرقى بولمىغان بولاتتى. سوقراتنىڭ پەلسەپە ئىدىيىسىنى باشقىلارنىڭ پىكىر قىلىشىغا ياردەم بېرىش دېگەن مۇشۇ بىر جۈملە سۆزگە يىغىنچاقلاشقا بولىدۇ.
بىراق، ئىلگىرى ئۇنىڭ سۇئاللىرى ئالدىدا بىر-بىرلەپ مات بولغان زاستادىللار ئۇنىڭ ئۆلۈشىنى خالىغان.
ئەڭ ئاخىرقى سوت جەريانىدا ئافېنا زاستادىل ئۆمىكىدىكىلەر ئەمىلىيەتتە سوقراتقا ئىككى قېتىم ھۆكۈم چىقارغان. تۇنجى قېتىملىق بېلەتنىڭ نەتىجىسى 220گە قارشى 280 بېلەت بىلەن سوقراتنىڭ جىنايىتى بېكىتىلگەن. مۇنداقچە ئېيتقاندا، بىرىنچى قېتىملىق ھۆكۈمدە تېخى نۇرغۇن كىشى سوقراتنى جىنايەتسىز دەپ قارىغان ھەمدە شۇ نەتىجە بىلەن ئۆلۈم جازاسى بېرىش-بەرمەسلىك ھەققىدە قايتا كېڭىشىش پۇرسىتى يارىتىلغان. ئافېنا قانۇنىغا ئاساسەن سوقراتقا جەرىمانە قويسىمۇ ئىش تۈگەيتتى.
پۇل بىلەن جان قۇتقۇزىدىغان بۇنداق ياخشى ئىشقا كىممۇ ماقۇل دېمىسۇن. سوقراتتا پۇل كەم ئەمەس ئىدى، ئۇ ئۆزى نامرات بولغىنى بىلەن ئەمما شاگىرتلىرى بىلەن دوستلىرىدا پۇل بار ئىدى ھەم تەشەببۇسكارلىق بىلەن پۇل تاپشۇرۇشقا تەييارلىنىپ تۇراتتى. بىراق سوقرات زىيالىيلارچە جاھىللىق بىلەن ئۆزىدە پۇل يوقلۇقىنى باھانە قىلىپ زاستادىللار ئۆمىكىگە ئىنتايىن تۆۋەن بولغان جىنايىتىنى كەچۈرۈم قىلىش باھاسىنى ئوتتۇرىغا قويغان. ئۇنىڭ ئۈستىگە بويۇن ئېگىش تۈگۈل سوت ھۆكۈمى چىقىشتىن بۇرۇن زاستادىللار بىلەن زوكۇنلاشقان.
-مېنىڭ كىملىگىمنى بىلەمسىلەر؟ مەن تەڭرى تەرىپىدىن سىلەرنىڭ ئەقلىڭلارنى ئېچىشقا كەلگەن، سىلەر مېنى جازالامسىلەر تېخى؟ سىلەر نېمىدېگەن نادان!ئافېناغا قوشقان تۆھپەم ئۈچۈن سىلەر مېنى جازالاش ئەمەس، بىر ئۆمۈر بېقىشىڭلار كېرەك.
زاستادىللار بۇ گەپنى ئاڭلىغاندىن كېيىن «قارا پوچىلىقىنى. بىزگە يالۋۇرۇش تۈگۈل تېخى بىزنى تىز پۈك دەۋاتىدۇ » دەپ ئۇنىڭ تەقدىرى توغرىلىق دەرھال قايتىدىن بېلەت تاشلىغان، بۇ قېتىمقى بېلەتنىڭ نەتىجىسى 140قا قارشى 360 بېلەت ئىدى، شۇنىڭ بىلەن سوقرات ئۆلۈمگە ھۆكۈم قىلىنغان.
سوقراتنىڭ ئەسلىدە قېچىپ كېتىش پۇرسىتى بار ئىدى، گۇندىپايلارغىمۇ ئۇنىڭ ئوقۇغۇچىلىرى پارا بېرىپ ئىشنى ئەپلەپ بولغان ئىدى، لېكىن سوقرات قېچىشتىن ئاخىرغىچە چىڭ تۇرۇشنى ئەلا بىلدى.
-سىلەر مېنى ئۆلتۈرمەكچى ئەمەسمىدىڭلار؟ بوۋاڭلار مانا، قول سېلىڭلار!
  .....
مانا بۇ سوقراتنىڭ قانداق ئۆلگەنلىگى توغرىسىدىكى ھەقىقىي ھېكايە. پەلسەپە ۋە پەيلاسوپ شۇندىن كېيىن ئىككى قاشقا بۆلۈندى. بىرسى سوقراتچە دېمۇكراتىيىنى ياقىلايدىغان دېمۇكراتىيە يۆنىلىشىدىكى پەيلاسوپ ۋە پەلسەپە؛ يەنە بىرسى ئەپلاتون يۆنۈلىشىدىكى ھاكىممۇتلەقلىقنى تەرغىپ قىلىپ، ئەركىنلىكنى باستۇرىدىغان پەيلاسوپلار ۋە پەلسەپىلەر.
ئەپلاتون سوقراتنىڭ شاگىرتى بولۇپ ئۇ ئۇستازىنىڭ ساپاسىز خەلقنىڭ دېمۇكراتىيىسى تۈپەيلىدىن ئۆلگەنلىگىنى ئۆز كۆزى بىلەن كۆرگەنلىگى ئۈچۈن ئۆمۈر بويى دېمۇكراتىيە ۋە ئەركىنلىككە قارشى پەلسەپە ئەسەرلىرىنى يېزىش بىلەن شۇغۇللانغان. ئۇنىڭ «ئوتوپىيە» (غايىۋى دۆلەت) ناملىق ئەسىرى دەل مۇشۇنداق ئەسەر.
«ھەممە ئادەم بىر داھىنىڭ گېپىنى ئاڭلىشى شەرت، داھىينىڭ رۇخسىتىنى ئالغاندىن كېيىن ئاندىن خەلق ئۇيقۇدىن ئويغىنىپ يۈزىنى يۇيىشى، تاماق يىيىشى كېرەك». «بالا تۇغۇلغاندىن كېيىن 18 ياشقا كىرگۈچە قاتتىق مەشقلەندۈرىلىشى، داھىنىڭ بۇيرۇقىنى كەمكۈتىسىز ئىجرا قىلىدىغان ئەسكەر(پۇقرا) بولۇشى كېرەك. مەشقتىن ئۆتەلمىگەنلەرنى ئۆلتۈرۈش كېرەك»...مانا بۇلار ئەپلاتوننىڭ ئوتوپىيەسىنىڭ ئاساسلىق مەزمۇنلىرىدىن بىرى.
كىشىلەر ئەركىنلىكنى سۆيىدۇ. سوقراتچە ئەركىنلىك ۋە دېمۇكراتىيە تۈزۈملەرنىڭ ئەڭ ياخشىسىدۇر. ئەمما خەلقمۇ دېمۇكراتىيىگە لايىق ساپاغا ئىگە بولۇشى كېرەك. دېمۇكراتىيە كىشىلەرنىڭ ساپاسىغا مۇھتاج. ساپاسىز كىشىلەرنىڭ دېمۇكراتىيىسى كۆپۈنچە زوراۋانلىقتىن ئىبارەت ئانتى ئاقىۋەتلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. شۇنىڭ بىلەن دېمۇكراتىيىگە قارشى مۇستەبىتلەرگە پۇرسەت يارىتىلىدۇ. شۇڭا، ئۆزىمىزگە بېرىلگەن دېمۇكراتىك ھوقۇقلارنى ياخشى ساپا بىلەن يۈرگۈزەيلى، ئۇنى ساپاسىز تىل-ھاقارەتلەرنى تۆكىدىغان دەستەك قىلىۋالمايلى.

ئالاقىنىڭ توسۇلىشى ـــــ تىل مۇكەممەل قورالمۇ

ئۆزەڭگە تەمەننا قويىۋەر، سەن دۇنيانى ھەرگىز ئۆزگەرتەلمەيسەن. ناھىيىتى زور تىرىشچانلىق كۆرسەتكىنىڭدىلا ئاندىن چەكلىك مەۋجۇتلۇقىڭنى بىلەلەيسەن.
   ــــــ ئوللېر

پەلسەپىۋىي ئويلىنىش بىلەن تىل مەسىلىسى ھەرگىز ئايرىلالمايدۇ، ئىككىسىنىڭ مۇناسىۋىتى ۋە باغلىنىشى ئەلمىساقتىن داۋاملىشىپ كەلگەن.
رۇسسۇ شۇنداق ئېيتقانىدى: «تىل يەنە نەپەس ئېلىش، قان ئايلىنىش، جىنىسقا ئايرىلىش ۋە چاقماق چېقىشتەك سىرلىقلىقنى ھەمرا قىلىدىغان باشقا شەيئىلەرگە ئوخشاشلا ئىنسانىيەت ئىدىيەنى خاتىرىلەشكە باشلىغاندىن تارتىپ كىشىلەرنىڭ ئىزچىل خۇراپىي نەزەردە قارىشىغا نائىل بولۇپ كەلگەن».
ئىنسانىيەتنىڭ تىلى ئالاقىگە ئىشلىتىلسىمۇ، ئەمىلىيەتتە ئۇ مۇكەممەل ئەمەس. ئادەمنىڭ ئىدىيىسى تىل ئارقىلىق ئىپادىلىنىدۇ، سۆز تىڭشاۋاتقان ئادەم سۆزلەۋاتقان ئادەمنى تىڭشاپلا قالماي يەنە ئاڭلىغان سۆزى ئاساسىدا يېڭى بىر ئىدىيىنى شەكىللەندۈرىدۇ. بۇ جەريانغا ھەرخىل خاتا تونۇش ۋە مۈجىمەللىك سىغىپ كېتىدۇ.
مەسىلەن، موللېرنىڭ دىراممىسىدىكى «ئاسلان ئۆلدى» دېگەن بىر سۆز بىر ھادىسىۋىي ئوبيېكتىپ ئۇچۇرنىڭ ئەڭ زور ئېھتىماللىقىنى يەتكۈزگەن.  بۇ ئۇچۇرنىڭ ھېچقانداق مۈجىمەل يېرى يوق. بىراق، تەسەۋۋۇر قىلساق بۇ سۆز بىزدە ئاسلاننىڭ ئۆلۈشىدىنمۇ ئېغىر بولغان تەبىئەت ئېكىلوگىيىسىگە بولغان ئەنسىزلىگىمىزنى قوزغىۋېتىدۇ.
ئەمىلىيەتتە، ھەرقانداق جۈملە بىر ئىگە، بىر خەۋەر، بىر ھۆكۈملىگۈچىدىن ئىبارەت ئاددى شەكىلگە يىغىنچاقلانسىمۇ، پەقەت كونتېكست (ئوران) ۋە جۈملىنىڭ ئىپادىلىنىش ئۇسۇلى بىلەن ئويلانساقلا، ئۇ بىزگە ئۆزىدىن ھالقىغان ئۇچۇرنى يەتكۈزۈپ بېرەلەيدۇ.
جۈملە دەرۋەقە ئۇچۇرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ، لېكىن بىرلا ۋاقىتتا يەنە تىل-ئالاقىغە قاتنىشىدۇ، بۇنىڭغا ئەڭ ئاز دېگەندىمۇ ئىككى ئادەم لازىم بولۇپلا قالماي يەنە ئۇچۇر تارقاتقۇچى بىلەن ئۇچۇر قوبۇل قىلغۇچى بىر ۋاقىتتا تۇرۇش كېرەك. مۇنداقچە ئېيتقاندا، بىر سۆز پەقەت خاس كونتېكىست (ئوران) ئارىسىدا تۇرغاندىلا ئاندىن مەنە ئاڭلىتالايدۇ. ھالبۇكى، كونتېكىست (ئوران)نىڭ ئوخشاش بولىشى مۈمكىن ئەمەس، شۇڭا تىل ئالاقە قورالى بولۇش سۈپىتىدىمۇ مۇكەممەل ئەمەس.
«ئىنجىل. تەۋرات»تا خاتىرىلىنىشىچە، ئىنسانلارنىڭ ئەجدادلىرى ئەڭ دەسلەپتە ئوخشاش بىر تىلدا سۆزلەشكەنىكەن. ئۇلار تىكرىس دەرياسى بىلەن ئوفرات دەرياسى ئارىلىقىدىكى ئىنتايىن مۇنبەت بىر زېمىننى بايقىغاندىن كېيىن شۇ يەردە ئولتۇراقلىشىپ قاپتۇ ۋە سېپىل سوقۇپ ھەيۋەتلىك بابىلۇن شەھرىنى بەرپا قىپتۇ. كېيىن، كىشىلەرنىڭ تۇرمۇشى بارغانسېرى ياخشىلىنىپتۇ. ئۇلار ئۆزلىرىنىڭ شانۇ-شەۋكەتلىك نامىنى كېيىنكىلەرگە قالدۇرۇش، ھەمدە جاھاندىكى جىمى قەۋم-قېرىنداشلىرىغا بىر نىشانە بولۇپ قالسۇن ئۈچۈن بابىلۇن شەھىرىگە بىر ئاسمانغا تاقىشىدىغان مۇنار سالماقچى بوپتۇ. كۆپچىلىكنىڭ تىلى بىر بولغاچقا بىر نىيەتتە ھەمكارلىشىپ، پەلەمپەيلىك مۇنارنى ئىنتايىن ئوڭۇشلۇق ياساپ، بىر دەمدىلا ئۇنى ئاسمانغا تاقاشتۇرۇپتۇ.
تەڭرى بۇ ئىشنى بىلگەندىن كېيىن ئىنتايىن ھەيران قاپتۇ ھەم غەزەپلىنىپتۇ، ئۇ ئادەتتىكى كىشىلەرنىڭ ئۆزىنىڭ يۈكسەكلىكىگە يېتىۋېلىشىغا رۇخسەت قىلماي، بۇ تەلۋىلەرنى جازالىماقچى بوپتۇ. ئۇ كىشىلەرنىڭ بىر نىيەتتە ھەمكارلىشىپ ئىنتايىن قۇدرەتلىك بولۇپ كەتكىنىگە قاراپ ئويلىنىپتۇ: بەندىلەر تىلى ئوخشاش، ئىدىيىسى بىرلىككە كەلگەن بولغاچقا مۇشۇنداق ئېگىز مۇنارنى ياسىيالاپتۇ، بۇنداق كېتىۋەرسە بۇلار يەنە نېمىنى قىلالمايدۇ؟ شۇنىڭ بىلەن تەڭرى ئىنسانلارنىڭ تىلىنى قالايمىقان قىلىپ، ئۇلارنى ئۆز-ئارا ئالاقىلىشالمايدىغان قىلىپ قويۇپتۇ. كىشىلەر ئوخشىمىغان تىللاردا سۆزلەشكەنلىكتىن، ئۆز-ئارا تىل ئۇقۇشالمايدىغان، بىرەر ئىش قىلماقچى بولسىمۇ ھەمكارلىشالمايدىغان بوپتۇ. شۇنىڭ بىلەن ئاسمانغا تۇتىشىدىغان مۇنار قۇرۇلىشىمۇ يېرىم يولدا تاشلىنىپ، خارابىگە ئايلىنىپ كېتىپتۇ.
تىلنىڭ مۇكەممەلسىزلىگى دېگەندە دەل تىلنىڭ ئىپادىلەش قۇرالى سۈپىتىدە مەقسەتنى يۈزدە-يۈز ئىپادىلەپ بېرەلمەيدىغانلىقىغا قارىتىلغان، دەل مۇشۇ سەۋەپ تىلنىڭ مۇكەممەل ئىپادىلەپ بېرەلمەسلىگى ياكى خاتا ئىپادىلەپ قويىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. شۇڭلاشقا سۆھبەتلىشىۋاتقان ئىككى تەرەپنىڭ ئۆز-ئارا بۇ قىيىنچىلىقنى تونۇپ ۋە ئۇنى يېڭىپ، قارشى تەرەپنى ئۆزى دەۋاتقان سۆز ئارىسىدا قىيناپ قويماسلىقنى ئارزۇ قىلىشتىن باشقا بىرەر خىسلەتلىك دورا يوق.
دۇنيادا بىرمۇ مۇكەممەل تىل يوق، كىشىلەر ئېيتقان «تىلنىڭ كېلىپ چىقىشى» توغرىسىدىكى پاراڭغىمۇ نەچچە مىڭ يىل بولدى، لېكىن تا ھازىرغىچە ھېچكىممۇ تىلنىڭ ئۆزگۈرۈشى ھەققىدىكى پەرەزگە ئېنىق بىرنېمە دېيەلمەيدۇ، ئېتىراپ قىلماي ئامال يوقكى، بۇ دەرۋەقە يېشىش تەس بولغان بىر سىر. شۇنداق ئېيتىشقا بولىدۇكى، قانداق تىرىشچانلىق كۆرسۈتىشىمىزدىن قەتئىنەزەر، ھامان بىر قىسىم تىل تۈرى  ئارىسىدىكى مەنىنى يۈزدە-يۈز ئىپادىلەپ بېرەلمەيمىز، چۈنكى تىلنىڭ چېكى مەڭگۈ ساقلىنىدۇ. «ئاسمانغا تاقىشىدىغان مۇنار»(بابىل مۇنارىمۇ دېيىلىدۇ) ئاللىقاچان تارىخقا ئايلاندى، ئۇنداقتا بىز قانداق قىلىپ مۇكەممەل تىلنى قايتىدىن يارىتالايمىز؟ ھەربىر پەيلاسوپ ۋە ئالىمنىڭ كۆڭلىدە ھامان بىر ئۆزىنىڭ «بابېل مۇنار»ى بولىدىغانلىقىغا ئىشىنىڭ. ئۇنداقتا ئۇ زادى قەيەردە؟ بىز پەقەت تەقەززالىق بىلەن كۈتۈشنىلا بىلىمىز.  

پۈتۈن قوشۇننىڭ تارمار بولىشىنىڭ سەۋەبى ــــــ كوللېكتىپ ئېزىش

      پەقەت گۈزەل سۆھبەت ئېلىپ بارغاندىلا ئاندىن جەمئىيەتنى ئىتتىپاقلاشتۇرغىلى بولىدۇ، چۈنكى ئۇ بارلىق كىشىلەردە ئورتاق بار بولغان نەرسىلەرگە چېتىلىدۇ.
                                                  ــــــ شىللېر

     يوشۇرۇن بىشارەت بىر خىل ئومۇملاشقان پىسخىك ھالەت بولۇپ، ئۇنىڭ ئاكتىپ رولى بار، بەزى ۋاقىتتا يەنە پاسسىپ رولىمۇ بار.
كوللېكتىپ ئېزىش دېگىنىمىز كوللېكتىپ ئەزالىرىنىڭ كوللېكتىۋىزىملىق روھنىڭ چاقىرىقىدا كوللېكتىپنىڭ ئىناقلىقى بىلەن ئورتاق تونۇشنى ئاكتىپ قوغلىشىپ، كوللېكتىپنىڭ ھەقىقىي قارار چىقىرىش مەقسىدىگە سەل قاراپ يوشۇرۇن بىشارەت سەۋەبىدىن توغرا ھۆكۈم چىقىرىشقا ئامالسىز قالىدىغان بىر خىل پىكىر ئەندىزىسىنى كۆرسۈتىدۇ.
كوللېكتىپ ئېزىشقا دائىر تۆۋەندىكىدەك سېلىشتۇرما ئارخىپ مىسالى بار:
ئېيتىلىشىچە، بىر توپ جېنىدىن تويغان باندىت بىر قېتىملىق جەڭدە مەغلۇپ بولۇپ پۈتۈن كوللېكتىپ بويىچە جەڭگىۋارلىقىنى يوقىتىپتۇ، كېيىن باندىتلارنىڭ ئاتامانى قول ئاستىدىكىلىرىنىڭ جەڭگىۋارلىقىنى تېزدىن يۇقۇرى كۆتۈرۈش ئۈچۈن بانكا بۇلۇشنى قارار قىپتۇ.
ئاتامان ناھىيىتى ئابرويلۇق بىر بۇيرۇقپەرەس ئادەم بولغاچقا پۈتكۈل قوشۇندىكىلەرگە رىغبەت بېرىپ ئۇلارنىڭ جاسارىتىنى دولقۇنلىتىۋېتىپتۇ، نۇرغۇن كىشىلەر ئۇنىڭ بۇ پىلانىنى كەمكۈتىسىز، مۇكەممەل بىر پىلان بوپتۇ دەپ ماختىشىپ كېتىپتۇ، ئەمىلىيەتتە پىلان ھەرگىز ئەتراپلىق ئەمەسكەن، بەزى باندىتلارنىڭ كۆڭلىدە گۇمان پەيدا بوپتۇ.
باندىت A مۇنداق ئويلاپتۇ: چوقۇم نۇرغۇن ماشىنا سەپلەش كېرەك، بۇنداقتا ساقچى دائىرىلىرىنىڭ كۆزىنى غەلەت قىلغىلى بولىدۇ. بىراق ئۇ، ئاتامان بۇنى چوقۇم ئويلىدى، مەن دېسەم-دېمىسەم بەرىبىرغۇ، دەپ ئويلاپتۇ-دە، داۋاملىق ئويلاشتىن ۋاز كېچىپ كۆپچىلىكنىڭ تەنتەنىسىگە قارىغۇلارچە قوشۇلۇپ كېتىپتۇ.
باندىت B مۇنداق ئويلاپتۇ: مەشغۇلات ھالقىلىرىنى يەنىمۇ مۇكەممەللەشتۈرۈپ ۋەزىيەتنى تېزگىنلەشنى قولدىن بېرىپ قويۇشتىن ساقلىنىش كېرەك. باندىت  Bپىكرىنى ئەمدىلا ئوتتۇرىغا قويۇشىغا كۆپچىلىكنىڭ مەسخىرىسىگە ئۇچراپتۇ، ھەمدە كۆپچىلىكنىڭ كەيپىياتىمىزغا سوغۇق سۇ سەپتىڭ دېگەن ئەيىپلىشىگە ئۇچراپتۇ.  شۇنىڭ بىلەن ئۇمۇ مۇرەسسەگە چۈشۈپتۇ.
باندىت C دەسلەپتىلا پىلاندا نۇرغۇن يوچۇقلارنىڭ بارلىقىنى سەزگەن ئىكەن. بىراق ئۇ ھاياجىنى پەلەككە يەتكەن بۇ بىر توپ ھاماقەتلەرگە قاراپ ئۇلار بىلەن گەپ تالىشىپ يۈرمەي دەپ سۈكۈت قىپتۇ.
باندىت D بانكا بۇلايدىغان ئاشۇ كۈنى سىرتقى ئۆلكىدىكى بىر رەھبەرنىڭ بۇ يەرگە تەكشۈرۈشكە كېلىدىغانلىقىنى، شۇڭا ساقچى كۈچلىرىنىڭ باشقا كۈنلەردىكىدىن بىر ھەسسە كۆپ بولىدىغانلىقىنى بىلىدىكەن، بىراق ئۇمۇ ئاتاماننىڭ قارارىنى قوللاش ئۈچۈن ھېچنېمە دېمەپتۇ.
شۇنىڭ بىلەن بۇ باندىتلار كوللېكتىپ ئېزىشنىڭ قاينىمىدا قايناپتۇ. ئاقىۋەت شۇنداقلا ئويلاپ تاپقان بۇ پىلان ئىنتايىن خەتەرلىك بىر ھەرىكەت  سۈپىتىدە ئىجرا قىلىنىپتۇ. ئۇلار ساقچىلارنىڭ تولۇق قورشاۋىدا كوللېكتىپ يوقىتىلىپتۇ.
ئىنسانىيەت تەشكىلىنىڭ تۇغۇلىشى دەل ئىنسانىيەتنىڭ ئۆز نىشانىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇشنى ئۈمىد قىلىدىغانلىقىنىڭ نەتىجىسى. كوللېكتىپ قارار چىقىرىش جەريانىدا ئەزالار ئۆز كۆزقارىشىنىڭ كوللېكتىپ بىلەن بىردەك بولىشىنى قوغلىشىدىغانلىقى ئۈچۈن، پۈتكۈل كوللېكتىپتا ئوخشىمىغان كۆزقاراشلارنىڭ كەمچىل بولىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىپ، ئوبيېكتىپ تەھلىل ئېلىپ بېرىشقا ئامال بولماي قالىدۇ. شۇڭا، كوللېكتىپ ئېزىش كوللېكتىپنىڭ نامۇۋاپىق، ھەتتا ئىنتايىن خاتا قارار چىقىرىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. بىر قىسىم ئەزالار گەرچە كوللېكتىپنىڭ ئەڭ ئاخىرقى قارارىغا قوشۇلمىسىمۇ، ئەمما كوللېكتىپ ئېزىشنىڭ تەسىرى ئاستىدا كوللېكتىپقا بويسۇنىدۇ.
كوللېكتىپ ئېزىش ئاساسلىقى كوللېكتىپنىڭ باشقىچە پىكىردىكىلەرنى شەكىلسىز بېسىم بىلەن بېسىشىدىن كېلىپ چىقىدۇ. كوللېكتىپنىڭ ئوخشىمىغان پىكىر-قاراشلارنى ياقتۇرماسلىقى سەۋەپلىك كوللېكتىپنىڭ مەيدانى ۋە پىلانىنى ياقتۇرمىغان كىشىلەر ھەمىشە كوللېكتىپنىڭ شۇ ھامان زەربە بېرىشىگە ئۇچرايدۇ، يەنە كېلىپ ئاساس-پاكىتلىرى بار رەددىيىگە ئەمەس، بەلكى مەسخىرىلىك ھۇجۇمغا ئۇچرايدۇ. شۇڭا ئەزالار مەسىلىلەرگە گۇمان قىلغان ۋاقتىدا ھامان سۈكۈت قىلىپ ئۆزىدە تۇغۇلغان گۇمانغا سەل قارايدۇ، ئۆزىدە كۆپچىلىكنىڭ قارارى ۋە ئەقىل-پاراسىتىگە قارشى تۇرغىدەك ھوقۇق يوق دەپ قارايدۇ. شۇڭا كوللېكتىپنىڭ ئېتىراپ قىلىشىغا ئېرىشىش ئۈچۈن نۇرغۇن كىشىلەر بۇ خىل مەسخىرىلەرگە يولۇققان ۋاقىتتا مۇستەقىل قارىشى يوق ھالدا كوللېكتىپ بىلەن بىرلىكتە سۈكۈتنى ساقلايدۇ.
كوللېكتىپنىڭ مەۋجۇتلىقى سەۋەپلىك بىر قىسىم تالاش-تارتىشتىكى كۆزقاراشلار، ئىجادىي ۋە ئوبيېكتىپ پىكىرلەر باشقىلار تەرىپىدىن رەت قىلىنىدۇ، ياكى كۆزگە ئىلىنماي چەتكە قېقىلىشقا ئۇچرايدۇ. بۇ باشقىچە قاراشلارنى باسىدۇ، شۇنىڭ بىلەن كوللېكتىپنىڭ پىكرى بىريەردىن چىققاندەك كۆرۈنگەن بىلەن ئەمما شۇيەردىن كوللېكتىپنىڭ بىردەك خاتا تۇيغۇدا بولىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. يۈزەكىي بىردەكلىك يەنە كوللېكتىپ قارارنىڭ «توغرا»لىقىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ، بۇ خىل ئوخشىمىغان پىكىرلەرنىڭ كەم بولىشى تۈپەيلىدىن كېلىپ چىققان بىرلىككە كەلگەن خاتا تۇيغۇلار ھەتتا نۇرغۇن بىمەنىلىكلەر، جىنايى ھەرىكەتلەرنىڭ «توغرا»لىقىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
كوللېكتىپتا ھەمىشە كوللېكتىپ ئېزىش ئەھۋاللىرى كۆرۈلۈپ تۇرىدۇ، شۇڭا بۇ خىل ئەھۋال ئىنتايىن پاسسىپلىقتۇر. شۇڭلاشقا مەسىلىنى ئۈنۈملۈك ھەل قىلىش ئۈچۈن ھەرۋاقىت كوللېكتىپتىكى بىشارەتنىڭ سەلبىي تەسىرىدىن ئاگاھلىنىپ تۇرۇش كېرەك، مانا بۇنىڭدا توغرا قارار چىقارغىلى بولىدۇ.
ھاسىلات
كوللېكتىپنىڭ رەھبىرى بولغان ئادەم كوللېكتىپ تەپەككۈرنىڭ سەۋەبى ۋە ئاقىۋىتىنى چوقۇم چۈشىنىشى كېرەك، شۇڭا رەھبەرلەر ئادىللىقنى ساقلاپ بىر تەرەپكە ئاغماسلىقى لازىم. رەھبەرلەر چوقۇم ھەربىر ئەزانى ئوتتۇرىغا چۈشكەن پىكىرلەرنى باھالاشقا يېتەكلىشى، ئۇلارنىڭ قارشى پىكىر ۋە گۇماننى ئوتتۇرىغا قويىشىغا ئىلھام بېرىشى، چوقۇم بىر ياكى كۆپ سانلىق ئەزالارنى قارشى پىكىر بېرىدىغان رولغا چىقىرىپ، مەخسۇس قارشى پىكىر ئوتتۇرىغا قويدۇرۇش لازىم. شۇڭا دائىم گۇرۇپپىغا بۆلۈنۈپ مۇزاكىرە قىلىپ، ئۇلار ئايرىم-ئايرىم باش قوشۇپ تەخمىن يىغىن ئاچقاندىن كېيىن ئاندىن ئوخشىمىغان قاراشلارنى ئالماشتۇرۇش كېرەك. ئەگەر مەسىلە ئەجەللىك تەكلىپ بېرىشكە چېتىلسا يېتەرلىك ۋاقىت بىلەن بارلىق ئاگاھ بولۇشقا تېگىشلىك ماتېرىياللارنى تولۇق تەتقىق قىلىپ، خاتالىق چىقىرىپ تاشلانغاندىن كېيىنكى يولغا قويغىلى بولىدىغان تەدبىرلەرنى بېكىتىش كېرەك. شۇنداق قىلغاندىلا ئاندىن كوللېكتىپنىڭ مەنپەئەتى ۋە بىخەتەرلىكىگە كاپالەتلىك قىلغىلى بولىدۇ.

‏ئەمىلىيەتكە قايتقان ئەقىل
‏
تەكرار  تازىلىق قىلغان تازىلىق ئىشچىسى ۋە ئادىل ھۆكۈم قىلغان ئايال سوتچى
‏
‏تازىلىق ئىشچىسىدىن ئېلىنغان ئەقىل
‏
‏   لۇك بىر چوڭ دوختۇرخانىنىڭ تازىلىق ئىشچىسى، ئىلگىرى ئۇ بىر قىسىم ئىجتىمائىي پەن ئالىملىرىنىڭ زىيارىتىنى قوبۇل قىلغان. بۇ ئالىملار كىشىلەرنىڭ خىزمەت  ئۇسۇلىنىڭ شەكىللىنىشىنى چۈشۈنۈشنى ئۈمىت قىلغان. زىيارەت داۋامىدا، لۇك ئۇزۇن مۇددەتكىچە ھۇشسىز ياتقان بىر ياش بىمار ئۈچۈن ئىلگىرى ئىزچىل ھالدا ئۇنىڭ ياتىقىنى ئىككى قېتىمدىن سۈپۈرگەنلىكىنى تىلغا ئالغان. سەۋەبى، بىرىنچى قېتىم سۈپۈرگەن چاغدا، بىمارنىڭ دادىسى كۆرمەيدىكەن، شۇڭا ئۇ يەنە بىر قېتىم سۈپىرىدىكەن، تېخى مەمنۇنلۇق بىلەن. بۇنى ئۇ مۇنداق چۈشەندۈرىدۇ:
‏   مەن ئۇنىڭ ئوغلىنىڭ ئەھۋالىنى ئاز-تولا چۈشىنىمەن. ئۇنىڭ ئوغلى دوختۇرخانىدا ياتقىلى بەك ئۇزاق بولدى... باشقىلار جېدەلدە يارىلانغانلىقى سەۋەپلىك پالەچ بولۇپ قالغىنىنى ئېيتتى. ئۇ ئىزچىل ھۇشسىز ياتاتتى... ئاڭلىشىمچە ئۇ بىر قارا تەنلىك بىلەن مۇشتلىشىپ قاپتۇ، ئۇ قارا تەنلىك ئۇنى بەكلا ئۇرۇۋېتىپتۇ، بۇنى بىر قاراپلا بىلگىلى بولاتتى... مەن ئۇنىڭ ياتىقىنى سۈپۈرۈشكە مەسئۇل ئىدىم، ئۇنىڭ دادىسى ھەركۈنى شۇ چاغدا ياتاقتا ئۇنىڭغا ھەمرا بولاتتى، لېكىن بەزىدە سىرتقا تاماكا چەككىلى چىقىپ كېتەتتى. ئۇ كۈنى مەن ياتاقنى تازىلىۋاتقاندا ئۇ سىرتقا تاماكا چەككىلى چىقىپ كەتتى. مەن تازىلاپ بولۇپ چوڭ زالدا ئۇنىڭ بىلەن دوقۇرۇشۇپ قالدىم، ئۇ غەزەپلەنگەن ھالدا ماڭا ياتاقنى تازىلىماپسەن،  ھېچقانداق ئىش قىلماپسەن، دېدى. دەسلەپتە مەن ئۇنىڭغا رەددىيە بېرىپ زاكۇنلاشماقچى بولدۇم. لېكىن نىمىشقىدۇر بۇ نىيىتىمدىن يېنىپ:
‏   -كەچۈرۈڭ،مەن تازىلاي،- دېدىم.
‏    زىيارەت قىلغۇچى: سىز ياتاقنى قايتىدىن تازىلىدىڭىزمۇ؟
‏   لۇك: ھەئە، بۇنداقتا ئۇ مېنىڭ تازىلىق قىلغىنىمنى كۆرىدۇ... مەن ئۇنىڭ كۆڭلىنى چۈشىنىمەن، ئۇنىڭ ئوغلى بۇ يەردە ياتقىلى 6 ئاي بولدى، ئۇنىڭ كۆڭلى پاراكەندە، شۇڭا مەن يەنە بىر قېتىم تازىلىدىم، ئۇنىڭغا ئاچچىقلانمىدىم، مەن ئۇنى چۈشىنىمەن.
‏
   شۇنداقلا بىر قارىماققا، تازىلىق ئىشچىسى سالاھىيىتىدىكى لۇك ھېچقانداق ئەقىل-پاراسەتكە مۇھتاج ئەمەس. ھەقىقەتەن شۇنداق، بىز ئۇنىڭ خىزمەت تەسۋىرىگە قاراپ باقايلى:
‏   1.گېلەم ۋە ياتاق ئىچىدىكى بېزەك بۇيۇملىرىنى  تازىلاش ئۈسكىنىلىرى بىلەن مەشغۇلات قىلىدۇ
‏   2.ئەسۋاپ- ئۈسكىنىلەرنى تازىلاش، سۈرتۈش، يۇيۇش ئۈسكىنىلىرى بىلەن مەشغۇلات قىلىدۇ
‏  3.پولنى تازىلايدۇ ۋە موم يالىتىدۇ
‏   4. پاكىز سۈپۈرۈش، تۇز سېپىش ۋە  قىرىش قاتارلىق ئۇسۇللار بىلەن كىرىش ئېغىزى ئەتراپىنىڭ پاكىزە تۇرىشىنى قوغدايدۇ
‏   5. يەردىكى قەغەز پارچىلىرى ۋە ئەخلەتلەرنى تېرىيدۇ
‏  6. توسۇلۇپ قالغان ھاجەتخانا ۋە  ئەۋرەز يوللىرىنى راۋانلاشتۇرىدۇ، لېكىن ئۈسكىنىلەرنى سۆكۈپ يۆتكىمەيدۇ
7.‏ھۆل سۈرتكۈچ بىلەن پول ۋە پەلەمپەيلەرنى سۈرتىدۇ
‏   8.توپا-چاڭ سۈمۈرگۈچ ماشىنىسىنى ئىشلىتىدۇ
‏   9. ياتاق جاھازلىرى، ساندۇق ۋە ياتاق ئىچىدىكى تىزما ئۈسكىنىلەرنى تازىلايدۇ ھەمدە موم سۈركەيدۇ
‏   10. ئەينەك، سىرتقى دەرىزىنىڭ ئىچ تەرىپى ۋە ئىچ دەرىزىنىڭ ئىككى  تەرىپىنى تازىلايدۇ
‏   11. تازىلىق ئۆيى ۋە ئۇنىڭ ئىچىدىكى ئۈسكىنىلەرنى تازىلايدۇ
‏   12. تازىلىق ئۆيىنىڭ بۇيۇملىرىنى تولۇقلاپ قويىدۇ
‏قاپارتما دەرىزىنى سۈرتىدۇ، پەقەت يەر ئۈستىدىكى ياكى ئورۇندۇق قويسا قولى يەتكۈدەك ئېگىزلىك بىلەنلا چەكلىنىدۇ
‏   13. كېسەل كارىۋىتىنىڭ ئىككى تەرىپىدىكى ئۈسكىنىلەرنى تازىلايدۇ
‏   14. يوتقان-كۆرپىلەرنى رەتلەپ، كىرلىك ئالماشتۇرىدۇ
‏   15. تاشلاندۇقلارنى يىغىدۇ ياكى  مەركىزىي ئورۇنغا يوللاپ بېرىدۇ
‏   16. ھۆل سۈرتكۈچ بىلەن پول ۋە پەلەمپەينى كىچىك دائىرىدە سۈرتۈپ تۇرىدۇ، تۈكۈرۈك ۋە يېمەكلىك داغلىرىنى پاكىز تازىلايدۇ
17.‏ئاق لامپىنى ئالماشتۇرىدۇ
‏   18.‏ياتاق جاھازلىرى ۋە باشقا ئۈسكىنىلەرنى رەتلىك تىزىدۇ
‏   19. كىرلەشكەن كىرلىكلەرنى يىغىپ مەركىزىي ئورۇنغا يوللاپ بېرىدۇ
‏
‏   لۇكنىڭ خىزمەت تەسۋىرىدە بىمارغا مەسئۇل بولۇش ۋە ئۇنىڭغا كۆڭۈل بۆلۈش تۈرى يوق.  ئۇنىڭ خىزمەت مەسئۇلىيىتى خېلى كۆپ بولسىمۇ ئەمما ئادەمگە قارىتىلغان بىر تۈرمۇ يوق.  يالغۇز خىزمەت  تەسۋىرىدىن ھۆكۈم قىلغاندا،  لۇك دوختۇرخانىدا ئەمەس بىر ئاياق تىكىش زاۋۇتىدا ياكى جەسەت ساقلاش ئۆيىدە ئىشلىشى مۈمكىن. لۇكنىڭ خىزمەت تەسۋىرىگە ئاساسلانغاندا، ئۇنىڭ پۈتۈنلەي ئاۋۇ دادىغا ئۆزىنىڭ ياتاقنى ئاللىقاچان سۈپۈرۈپ بولغانلىقىنى چۈشەندۈرۈش يولى بار، ناۋادا ئۇ دادا يەنىلا ئۆكتەملىك قىلسا ئۇ مەسئۇل باشلىقنى تېپىپ مۇرەسسە قىلدۇرسىمۇ بولىدۇ. ئۇندىن باشقا لۇك ئۇ ئادەمگە پەرۋا قىلماي خىزمىتىنى داۋاملاشتۇرىۋەرسىمۇ بولىدۇ. ئەلۋەتتە، يەنە يولسىز تەلەپكە ئاچچىقلىنىپ تۇرۇپ‏  رەددىيە بەرسىمۇ بولىدۇ.
‏    لېكىن لۇك بۇنداق قىلمىغان. لۇكنىڭ ئىشى شۇنى چۈشەندۇرىدۇكى، ئۇنىڭ «بەلگىلىمە» دىكى خىزمەت مەسئۇلىيىتى پەقەت ئۇنىڭ ھەقىقىي خىزمىتىنىڭ بىر قىسمى، ئۇنىڭ قىلىدىغانلىرى يەنە بىمار ۋە ئۇنىڭ ئائىلىسىدىكىلەرگە ئازادىلىك بېغىشلاش، كۆڭلىگە تەسەللى بېرىش، ئۇلارنىڭ قەلب ساداسىنى ئاڭلاشنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. لۇكنىڭ مەقسىدى ئۇنىڭ ساپ مەنىدىكى تازىلىق خىزمىتىدىن ھالقىپ كەتكەن.
‏   لۇكنىڭ مەقسىدى چوقۇم ئارىستوتېلنىڭ دىققىتىنى قوزغايدۇ. ئارىستوتېل داۋالاش قاتارلىق ساھەلەرنىڭ ئەمىلىي مەقسىدىنىڭ مۇھىملىقىنى بەكمۇ تەكىتلەپ، ئۇنى ئاخىرقى مەقسەت دەپ ئاتىغان. داۋالاشنىڭ ئەمىلىي مەقسىدى ساغلاملىقنى ئاشۇرۇش،  كېسەللىكنى داۋالاش، كېسەل ئازاۋىنى يەڭگىللىتىشتە ئەمىلىيەت يۈز بېرىدىغان مىخاينىزىم ئىچىدە كونكىرتلىشىشنى تەلەپ قىلىشتۇر.  دوختۇرخاننىڭ باش مەقسىدى ساغلاملىقنى ئاشۇرۇش بولۇش كېرەك، ھەم ئۇمۇ بۇ يەردە جايلىشىدىغان روھ. ئەمىلىيەت يۈرگۈزگىچى دوختۇر- سىستېرالار بۇ مەقسەتنى ئېنىق بىلگەندە ھەمدە ئۇنىڭ بىلەن ئۆزىنى ئىلھاملاندۇرۇپ تۇرغاندا ئاندىن بۇ ئۇلارنىڭ مەقسىدىگە ئايلىنالايدۇ.  خىزمەت ۋاقتىدا ئاقىلانە تاللىيالايدىغان بولۇش ئۈچۈن،  ئەمىلىيەت يۈرگۈزگىچىلەرنىڭ مەقسىدى چوقۇم بىمارلارغا كۆيۈنۈش ھەمدە بۇ ئاساستا ئۆزىگە ئىلھام بېرىشكە قارارلىشىشى كېرەك،  خۇددى لۇكقا ئوخشاش.  مەقسەتنىڭ توغرىلىقى ئىشنى قانداق قىلىشنى بىلىش بىلەن  باراۋەر ئەمەس، يالغۇز مۇددىئا بولغانغىلا بولمايدۇ،  يەنە ئەمىلىي ماھارەت كېرەك.  لېكىن مەقسەت بولغاندىن كېيىن تاللاشنى تەمىنلەيدىغان پىكىر رامكىسى ۋە يېتەكچىلىك بولىدۇ-دە، دانا تاللاش پۇرسىتى يارىتىلىدۇ.
‏   تەتقىقاتچىلارنىڭ لۇك ۋە ئۇنىڭ نۇرغۇن خىزمەتداشلىرىنى تەتقىق قىلغاندىن كېيىن ھەيرانلىق بىلەن بايقىشىچە، ئۇلارنىڭ ھەممىسى ئۆزىنىڭ خىزمەت تەسۋىرىگە قىلچە ئالاقىسى بولمىغان ئۇ مەقسەتلەرنى چۈشىنىدىكەن ھەم ئۇنى ئۆزلىرىنىڭ ئىچكى خارەكتىرىگە ئۆزلەشتۈرگەن ئىكەن.  ئۇلارنىڭ ئەمىلىي شۇغۇللىنىدىغان خىزمىتى پۈتۈنلەي  دوختۇرخانىنىڭ باش مەقسىدىگە ئۇيغۇنلاشقان.‏  ‏يەنە بىر تازىلىق ئىشچىسى مىكنىڭ تەتقىقاتچىلارغا ئېيتىشىچە، ئۇ جونېس ئەپەندىنىڭ چوڭ زالدا ئۇياقتىن- بۇياققا مېڭىۋاتقانلىقىنى كۆرۈپ چوڭ زالنى تازىلاشنى توختىتىپتۇ.  چۈنكى ئۇ جونېس ئەپەندىنىڭ ھازىر چوڭ ئوپېراتسىيىدىن كېيىنكى ئەسلىگە كېلىش باسقۇچىدا بەزىبىر زۆرۈر چېنىقىشلارغا ئېھتىياجلىق ئىكەنلىگىنى بىلىدىكەن.  شارلايىننىڭ بايان قىلىشىچە،  ئۇ باشلىقنىڭ ئاگاھلاندۇرىشىغا قۇلاق سالماي چاڭ سۈمۈرگۈچنى ئىشلىتىپ ئائىلە- ئەزالىرى ئارامخانىسىنى  تازىلاپتۇ، چۈنكى بۇ يەردە ھەر كۈنى كېلىدىغان، كەلدىمۇ كۈنبويى مۈگدەيدىغان بەزى ئائىلە ئەزالىرى بار ئىكەن.  بۇ تازىلىق ئىشچىلىرىنىڭ قەلبىدە  خىزمەت چوقۇم دوختۇرخانىنىڭ باش مەقسىدىنى چۆرىدەپ قانات يېيىشى كېرەك. ئۇلار ھەرگىزمۇ ئاددىي مەنىدىكى دوختۇرخانا تازىلىق ئىشچىلىرى بولماستىن بەلكى مېھرىبان ئاق خالاتلىق پەرىشتىلەردۇر.  بىمارلارغا بەخت- سائادەت كەلتۈرۈشنى باش مەقسەت قىلغان بىر ئورگاننىڭ ئىچىدە ئۇلار مۇھىم رول ئوينايدۇ. شۇڭا لۇك ئاۋۇ ئۆكتەم دادىغا يولۇققان ۋاقىتتا چوقۇم  قارار چىقىرىشى كېرەك. ئۇنىڭ ئۈستىگە بۇ ۋاقىتتا خىزمەت تەسۋىرىنى ئىشلەتكىلى بولمايدۇ، چۈنكى خىزمەت تەسۋىرىدە بەلگىلەنگەن خىزمەت مەسئۇلىيىتى ئۇ خىل ئەھۋالغا پۈتۈنلەي ماس كەلمەيدۇ، ئۇنى يېتەكلەيدىغىنى دەل ئۇنىڭغا يۈكلەنگەن خىزمەت مەقسىدىدۇر.

‏قانۇن سىرتىدا كەڭچىللىك قىلىشتىكى ئەقىل
‏ئادىل ھۆكۈم چىقارغان ئايال سوتچى

‏-‏‏‏   مايكولنىڭ دېلوسى قارىماققا ئىنتايىن كۆپ ئۇچرايدۇ،- دېدى سوتچى رويىس فوۋلېر چۈشەندۈرۈپ،- ئۇ فېلادىلفىيە شەھەرلىك ھەق-تەلەپ دەۋاسى جىنايى ئىشلار سوت كوللېگىيىسىگە ئېلىپ كىرىلگەندە  تىپىك بىر جىنايەتچى ئىدى:  ياش، قارا تەنلىك، ئەر، تولۇق ئوتتۇرىدا ئوقۇشتىن توختىتىلغان، ئىشسىز.  ئۇنىڭ ئۈستىگە سوتلاشنىڭ ئۆزىمۇ ئالدىراش سوتچىلارغا نىسبەتەن ئوخشاشلا تولىمۇ ئاددىي بىر ئىش. ئۆتكەن يىلى مايكول تاپانچىسىنى پۇلاڭلىتىپ بىر تاكسى شوپېرىنى توسۇپ ئۇنىڭ 50 دوللىرىنى بۇلىغان ئىدى. مايكول قولغا ئېلىندى ۋە سوتقا تارتىلدى.
‏   -شەك- شۈبھىسىزكى،  مايكولنىڭ جىنايىتى بار، دېدى فوۋلېر.
‏   ئايال سوتچى ئۇنى جازالىشى كېرەك ئىدى.  ئۇ شتاتلىق جازا ئۆلچەش قوللانمىسنى ئوقىۋېدى، ئەڭ ئاز دېگەندىمۇ 24 ئاي كېسىلىدۇ، دەپ يېزىلىپتۇ، قانۇننىڭ بەلگىلىمىسى ئىنتايىن ئېنىق ئىدى. لېكىن، فوۋلېر كونكىرتنى ئەھۋالنى چۈشەنگەندىن كېيىن كۆز قارىشىنى ئۆزگەرتتى. فوۋلېرنىڭ چۈشەندۈرىشىچە، مايكولنىڭ پۇلاڭلاتقىنى ئويۇنچۇق تاپانچا بولۇپ ھەم ئۇ تۇنجى قېتىم جىنايەت سادىر قىلغۇچى ئىكەن.
‏    گەرچە ئۇ ھامىلدار بولۇپ قالغان قىز دوستىنى دەپ تولۇق ئوتتۇرىدىكى ئوقۇشىدىن توختىتىلغان بولسىمۇ، ئەمما كېيىن يەنىلا تولۇق ئوتتۇرا مەكتەپ دېپلومىغا ئېرىشكەن ئىكەن. ئۇنىڭ ئىلگىرى خىزمىتى مۇقىم بولۇپ، قىزىنى مائارىپ رايونىدىكى مەكتەپكە ئاپىرىپ تولۇق ئوقىتىۋاتقان ئىكەن، ئۇ بۇ ئەر-خوتۇنغا نىسبەتەن ئېيتقاندا ئىنتايىن زور قۇربان بېرىش ئىدى.   قاتىللىق دېلوسى سادىر قىلىشتىن بۇرۇن مايكول خىزمىتىدىن ئايرىلغانىدى. ئۇ ئائىلىسىنى باقالمىغانلىقى سەۋەپلىك چۈشكەنلەشكەن ئىدى. شەنبە كۈنى كەچتە، ئۇ ئۈمىتسىزلەنگەن ھالدا  ئۆيىدىن چىقتى -دە، بىر نەچچە ئىستاكان پېۋە ئىچتى، ئاندىن تاكسى شوپۇرىنى بۇلىدى.
‏   سوتچى فوۋلېرنىڭ قارىشىچە، 24 ئايلىق جازا كېسىلسە ئانچە مۇۋاپىق بولمايدىكەن.  جازا ئۆلچەش قوللانمىسىدا بەلگىلىنىشىچە، ئەگەر سوتچى يازمىچە سەۋەپ بىلەن تەمىنلىيەلىسە ئاندىن بەلگىلىمىدىكى جازا ئۆلچىمىدىن چەتلەشتۈرگىلى بولىدىكەن.
‏   - مەن جازا ئۆلچەش قوللانمىسىدىن چەتلەشتۈرمەكچى بولدۇم.
‏  ئاخىرى ئۇ مايكولغا ناھىيەلىك تۈرمىدە 11 ئاي جازا مۇددىتى ئۆتۈشكە ھۆكۈم قىلدى ھەمدە ئۇنىڭ كۈندۈزى تۈرمىدىن چىقىپ ئائىلىسىنى بېقىشىغا رۇخسەت قىلدى.
‏   - ئۇندىن باشقا يەنە ھېلىقى 50 دوللارنى قايتۇرالىسا جازانى ئىككى يىل كېچىكتۈرۈپ ئىجرا قىلىشقىمۇ بولىدۇ.  مەن ئۇزۇن بايانىمدا جازانى كېمەيتىدىغان نەزەرىيە ئاساسىمنى ئوتتۇرىغا قويۇپ، مەزكۇر دېلو تۇنچى جىنايەتكە تەۋە، ئادەم زىيان- زەخمەتكە ئۇچرىمىغان، مايكول ئىشسىز قېلىش ۋە پۇلى يوقلىقى بېسىمى ئاستىدا ئاندىن خەتەرلىك يولغا كىرىپ قالغان، ئۇنىڭ ئۈستىگە ئۇ يەتكۈچە پۇشايمان قىلدى. ئۇ زوراۋانلىق قىلمىشى سادىر قىلمىدى، جامائەتكە خەتەر شەكىللەندۈرمىدى. ئازغىنە كەم بىر يىللىق جازامۇ مايكولغا ئۆز جىنايىتىنىڭ ئېغىرلىقىنى تونىۋېلىشىغا يېتەرلىك، دەپ چۈشەندۈردۈم.
‏
‏   بىر تەرەپتە قاتتىق غەزەپلەنگەن دادىغا يۈزلىنىش، يەنە بىر تەرەپتە مايكولغا بېرىلگەن مۇۋاپىق جازا، لۇك بىلەن فوۋلېرنىڭ تاللىشى قارىماققا ئاسمان- زېمىن پەرقلىنىپ تۇرىدۇ.  فوۋلېر بىر سوتچى، فوۋلېرنىڭ خىزمەت تەلىۋىدە ئۇ كونكىرتنى ئەھۋال ئاستىدا ئادەتتىكى قانۇنلارنى چۈشەندۈرىدۇ.  ئۇ قانۇن سىرتىدىكى كەڭچىللىك قىلىش پۇرسىتى ۋە ئۇسۇلىنى بىلمەكچى بولسا يەنە قانداق قىلغاندا مۇۋاپىق جازا بەرگىلى بولىدىغانلىقىنى بىلىشى كېرەك. ئۇنىڭغا نىسبەتەن، ئۇ خىزمەتنى ياخشى قىلىمەن دەيدىكەن، چوقۇم ئەقىلنى يادرو قىلىش كېرەك، بۇمۇ بىزنىڭ سوتچىلارغا قويىدىغان تەلىپىمىز ۋە ئۇلاردىن كۈتىدىغىنىمىز.  سوت مەيدانىدا ئەقىل ئىنتايىن كارغا كېلىدۇ، ئەقىل- پاراسىتى بولمىسا فوۋلېر خىزمىتىنى ياخشى قىلالمىغان بولاتتى، لۇكمۇ دەل شۇنداق.
‏ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
‏   ئەمىلىي تەپەككۈر

‏     فوۋلېر مايكولغا ۋاكالىتەن ئادىل جازا تېپىشنى ئۆز ۋەزىپىسى قىلىشتا نۇرغۇن تاللاشقا دۇچ كەلگەن. بارلىق تاللاشنىڭ ھەممىسى قانۇنلۇق بولۇپ، ئۇ چوقۇم يەنىمۇ ئېھتىيات بىلەن تاسقىشى، دەڭسىشى كېرەك ئىدى. توغرا، مايكولنىڭ جىنايىتىگە جازا بېرىشكە تېگىشلىك. بۇنداقتا مەھەللە خەتەردىن خالىي بولىدۇ. لېكىن ئۇنتىماڭ، مايكولمۇ ئۆزگىرىش پۇرسىتىگە ئېھتىياجلىق، بۇنداقتا ئۇ تۈرمىدىن چىققاندىن كېيىن قايتا جىنايەت سادىر قىلمايدۇ. ئەڭ مۇھىمى، مايكولنىڭ سوت ھۆكۈمى ئۇنىڭ خوتۇنى بىلەن قىزىغا بولغان زەربىسىنى ئەڭ زور دەرىجىدە كىچىكلىتەلىسە ئۇمۇ ئەڭ ئوڭاي ھالدا جەمئىيەتكە قېتىلالايدۇ. رويىس فوۋلېرغا نىسبەتەن ئېيتقاندا، سوت ھۆكۈمى مۇۋازىنەت يولىدۇر. ئۇ چوقۇم جازالاش،  تەھدىت سېلىش ۋە جەمىيەتكە قايتىپ كېلىش ئارىسىدىكى مۇناسىۋەتنى تېخىمۇ تەڭپۇڭلاشتۇرۇپ،  بەلگىلىمە ۋە ھېسداشلىق ئارىسىدا تاللاش ئېلىپ بېرىش كېرەك.
‏
‏   ئاۋۇ غەزەپلەنگەن دادىغا دۇچ كەلگەن چاغدا لۇكمۇ ئۆزئارا توقۇنۇشۇشنى تاللىماي قالمىدى. باشقا تاللاشمۇ ئەقىلگە مۇۋاپىق ئىدى:  يەنى، راستىنى ئېيتىپ ئاۋۇ دادىغا ئۆزىنىڭ ئاللىقاچان ياتاقنى تازىلاپ بولغانلىقىنى ئېيتسا بولاتتى؛  تېخى يۈرەكلىكرەك بولۇپ ئۇنىڭ ئۆكتەملىكىگە تىغمۇ-‏تىغ تاقابىل تۇرۇپ، ئۇنىڭ يولسىز تەلىپىنى رەت قىلسا بولاتتى.  بۇنداق ئەھۋال ئاستىدا، لۇك چوقۇم ئۇلارنىڭ ئارىسىنى قانداق تەڭپۇڭلاشتۇرۇشنى تاللاش كېرەك.
‏
‏    ئارىستوتېلغا  ئايانكى، لۇك ۋە فوۋلېرغا ئوخشاش ئاپىرات ئىچىدە خىزمەت قىلىمەن دەيدىكەنمىز، يالغۇز «ئەمىلىي» بىلىمگە تايىنىش كۇپايە قىلمايدۇ.
‏بۇ تەلەپ قانۇن- نىزام بىلەن خىزمەت تەسۋىرىگە بولغان چۈشىنىشنى ئەمەس بەلكى ھەقىقەت، ئادالەت، ئەركىنلىك ياكى ئاقكۆڭۈللۈكنىڭ ئابىستراكىت پىرىنسىپلىرى ئىچىدىن توغرا تاللاشنى ‏ كەلتۈرۈپ چىقىرىشقا قارىتىلىدۇ. فوۋلېر بىلەن لۇكقا نىسبەتەن ئېيتقاندا، ئۇلارنى ئۆزئارا توقىنىشىدىغان مەقسەتلەر ئىچىدىن تاللاش،  دەڭسەش ئېلىپ بېرىشنى تەمىنلەيدىغان قانداقتۇر بىر ئادەتتىكى پىرىنسىپ يوق.  شۇڭا ئۇلارغا ئەقىل ۋە كارغا كېلىدىغان ئەخلاقىي ماھارەت كېرەك.
‏
‏   ئارىستوتېل  ئەمىلىي ماھارەتكە نىسبەتەن ئىنتايىن مۇھىم بولغان ئىككى خىل ئىقتىدارنى تەكىتلەيدۇ. ئۇ بولسىمۇ تاللاش ئىقتىدارى بىلەن كونكىرتنى ۋەزىيەتنى ئىدراكلاش ئىقتىدارىدۇر.  مۇنەۋۋەر بولغان ئويلاش كۈچى بىلەن كۈزىتىش كۈچى ئەمىلىي ئەقىلنىڭ يادروسىدۇر. مايكولنىڭ دېلوسىدا قانۇن فوۋلېرغا نىمە ئۈچۈن جازا ئۆلچەش قوللانمىسىدىكى بەلگىلىمىدىن چەتلىتىدىغانلىقىنى چۈشەندۈرۈشنى تەلەپ قىلدى.  فوۋلېر ئۆزىنىڭ مايكولنىڭ دېلوسىنى قانداق تەھلىل قىلغانلىقىنى تەپسىلى ئوتتۇرىغا قويدى. بىر ياراملىق سوتچى مۇشۇنداق خىزمەتنى داۋاملىق قىلىشقا، ئۆز قارارىنى ئوچۇق-ئاشكارە قوغداشقا مۇھتاج.
‏بىراق لۇكنىڭ تەپەككۈرىنىڭ ئارقا كۆرۈنىشى تامامەن ئوخشىمايدۇ (بىز ئەسلىدىمۇ ئۇنىڭ ۋۇجۇدىدىن ئەقىل ياكى ئېھتىياتچان مەسئۇلىيەت تۇيغۇسى بايقاشنى ئىستىمەيمىز، لېكىن ئۇنىڭ ئويى بىلەن سۆزىنى ئەسلەپ كۆرسەك ئۇنىڭمۇ ئوخشاش دەرىجىدە مۇھىم ئىكەنلىگىنى بايقايمىز).  ‏
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
‏ئەمىلىي تەپەككۈر

‏   لۇك  سەمىمىيەت ۋە ئادالەت بىلەن ئۇدۇل كېلىپ ئاۋۇ دادىنى چەكلىگىلى بولمايدىغانلىقىنى ھەمدە تىغمۇ - تىغ تاقابىل تۇرۇپ ئۆز ھوقۇقىنى قوغدىسا بولمايدىغانلىقىنى چۈشەنگەن. گەرچە لۇك ئۆزى ئۇچرىغان ناھەق تەلەپكە بەزى ئىنكاسلاردا بولغان بولسىمۇ، ئەمما ئۇ دەرھاللا پايدا- زىيانغا ئالاقىدار بولغان ياردەم تەسەللى بېرىش، كېسەلنى داۋالاش ۋە ئۆزىنى ئازاپلانغۇچىلار ئورنىدا قويۇشنى تونۇپ يەتكەن. شۇڭا لۇك بۇ مەسىلىنى مۇنداق چۈشەنگەن: ئاۋۇ دادا- بالا ئىككەيلەن ھاياتىدىكى ئەڭ قىيىن چاغلارنى بېشىدىن كەچۈرىۋاتقان ۋاقىتتا، ئۇنىڭ ئويلايدىغىنى چوقۇم ئۇلارغا قانداق كۆڭۈل بۆلۈش، ئۇلاربىلەن قانداق مۇناسىۋەت باغلاش بولۇش كېرەك،  ھەققانىيەت بىلەن ئادالەتنى باشقا كۈنى دېيىشىۋالسىمۇ بولىدۇ.
‏   تېخىمۇ ئىچكىرىلەپ ئويلىغاندا، لۇك يەنە قانداق تەدبىر قوللىنىش لازىملىقىنى ئايدىڭلاشتۇرىۋېلىشقا مۇھتاج.  يەنى، ئاۋۇ دادىغا ئۆزىنىڭ ئۇلارنىڭ ئازاۋىنى چۈشىنىدىغانلىقىنى ئېيتسۇنمۇ؟ ياكى ئولتۇرۇپ بىرلىكتە  ئۇنىڭ ئوغلىنىڭ كېسىلى توغرىلىق  مۇلاھىزە قىلىشسۇنمۇ؟ لۇك ئۆتكۈزىۋېتىشنى، ئوت ئۈستىگە ماي چاچماسلىقنى تاللىدى.  لۇك بۇ خىل ئەھۋالنى ئەڭ ياخشى ۋە ئۈنۈملۈك بىر تەرەپ قىلىش ئۇسۇلى ياتاقنى يەنە بىر قېتىم سۈپۈرۈپ ئاۋۇ دادىغا  ئۆزىنىڭ ئۇنىڭ ئوغلى ئۈچۈن نېمىش قىلىپ بېرىۋاتقانلىقىنى بىلدۈرۈش ‏دەپ قارىدى.  لۇك ئەپچىل ئىنكاس قايتۇرۇپ لايىقىدا كەڭ قورساقلىق قىلدى.
‏
‏ئۇلار نېمە ئۈچۈن شۇنداق قىلىدۇ
‏
‏   ئېھتىياتچانلىق ماھارىتىگە كەلسەك، ئەڭ ئاۋال كاللىمىزغا كېلىدىغىنى مۇنداق بىر جەريان:  ئاۋال بارلىق تاللاش تۈرىنى تىزىپ چىقىپ ئاندىن ئۇنىڭ پايدا- زىيىنىنى دەڭسەپ، ئەڭ ئاخىرىدا ئەڭ ياخشى ئامالنى تاللاپ چىقىش.  ھەممە كىشى بۇ خىل ئۇسۇلنى ئويلاپ كۆرگەن.  سودا- سانائەت ئىنىستېتوتىنىڭ دەرسلىكىدە بۇ ئۇسۇل ئەڭ ياخشى قارار چىقىرىش ئۈلگىسى دەپ قارىلىدۇ. بىز يېڭى مەسىلە ياكى قىيىن ئىشقا دۇچ كەلگەندە ھەم بەزىدە ئويلانغان چېغىمىزدا بۇ خىل قارار چىقىرىش ئۇسۇلى ئىنتايىن ئەسقاتىدۇ.  لېكىن لۇكنىڭ ھەرىكىتى بىزنى باشقا ئېھتىياتچان ماھارەت ئۈستىدە ئويلاندۇرىدۇ.
‏ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
‏ئەمىلىي تەپەككۈر
‏
‏   لۇك ئۆزئارا توقىنىشىدىغان مەقسەتلەرنى تىزمىغان ھەمدە پايدا- زىياننىمۇ دەڭسىمىگەن.  لۇكقا نىسبەتەن ئېيتقاندا مۇھىم بولغىنى كونكىرتنى ۋەزىيەتنى قانداق پەرق ئېتىش.  يولسىز تەلەپ ۋە ئاۋۇ دادىنىڭ غەزىۋى لۇكنى بۇ ئىش سەمىمىيەت، ھوقۇق ياكى ئادالەتكە چېتىلىدۇ، مېنىڭ خىزمىتىمنىڭ مەزمۇنى بىلەن مۇناسىۋەتسىز دېگەن ئويغا كەلتۈرگەن بولىشى مۈمكىن.  لېكىن ئەمىلىيەتتە ئۇ بۇ ئىشقا ئۆز خىزمىتىنىڭ بىر قىسمى سۈپىتىدە قاراپ،  ئۇنى مېنىڭ بىر دوختۇرخانا تازىلىق ئىشچىسى بولۇش مەقسىدىمگە ئۇيغۇن كېلىدۇ دەپ بىلگەن.  لۇكنىڭ بۇ ئىقتىدارى ئۇنىڭ ھېكايە ئېيتىشقا ماھىر سۈپىتىگە ھۆسىن قوشىدۇ.

‏لۇك  زىيارەتچىلەرگە سۆزلەپ بەرگەن بىمار توغرىلىق ھېكايىسىدە «جېدەلگە تارتىپ كىرىلىپ»، يەنە تېخى بىر نەچچە ئاي ئۇنىڭ دادىسىنىڭ ھالىغا ئىزچىل يەتكەنلىگىنى سۆزلەيدۇ.  بۇ ھېكايە ۋە بۇ رامكا لۇكنىڭ نېمە قىلىش كېرەكلىگىنى ئانالىز قىلدۇرۇپ بېرەلەيدۇ.  لۇك بارلىق تاللاش تۈرىنى تىزمىغان ھەمدە يالغۇزلا ئادەتتىكى ھەركەت پىرىنسىپى (مەسىلەن، بىمارنىڭ ئائىلە ئەزالىرىغا دوستانە بولۇشنى تەلەپ قىلىش) غا ئاساسەن نېمە قىلىشنى بەلگىلىمىگەن. لۇك ئېيتقان ھېكايە نېمە ئۈچۈن ئاۋۇ دادىنىڭ غەزىۋىنى ئاقىلانىلىق بىلەن كەچۈرۈشكە  بولىدىغانلىقىنى چۈشەندۈردى ھەمدە لۇكقا ئۆزىنىڭ ھېكايىدە ئالغان رولىنى چۈشىنىۋېلىشىغا ياردەم بەردى.  ۋەزىيەتنىڭ رامكىسىنى بېكىتىش بىلەن ھېكايە سۆزلەش ئىقتىدارى ئەخلاقىي ماھارەتنى  يېتىلدۈرۈشتە ئىنتايىن مۇھىم بولۇپ، بەلكى تەدبىقلىنىشى تەمسىل ئىشلىتىپ تەجرىبىدىن ئۆتكۈزۈش ئىقتىدارىدىنمۇ مۇھىمراقتۇر.
‏
‏   لۇكنىڭ قانداق قىلىشنى بىلىشى ئىلگىرى ئۇنىڭ مۇشۇنداق ئىشنى بېشىدىن ئۆتكۈزۈپ باققانلىقىدىن ئەمەس، بەلكى ئىلگىرىكى مۇشۇ خىلدىكى كەچۈرمىشىنى چەككىلەپ ئايرىيالىغانلىقىدىن.  ئۇنىڭغا ئىلگىرى ئۇ قوللانغان تەدبىرنىڭ قانداق نەتىجە بەرگەنلىگى ئىنتايىن ئايدىڭ. ئۇ ھەرگىزمۇ ئاددىي ھالدىكى تەكرارلاش بولماستىن بەلكى ئىلگىرى قىلغان ياكى قىلمىغان ئىشلىرىغا ئاساسەن ئىجادىي يارىتىشتۇر.
‏
‏   لۇكنىڭ ئۆز پەيتىدە ھۆكۈم چىقارغانلىقىغا ئائىت ئاز توختالمىدۇق،  ئەمىلىيەتتە سوتچى فوۋلېرنىڭ قوللانغىنىمۇ شۇنىڭغا ئوخشاش بىر ماھارەت.  مايكولنىڭ دېلوسىدا قانۇننى چۈشەندۈرۈشتە ئۇ يالغۇز پاكىت، قانۇن قوللانمىسى ۋە لوگىكىلىق يەكۈن چىقىرىش ئىقتىدارىغىلا مۇھتاج بولماستىن يەنە نىشانغا تەگكۈزۈپ ھېكايە سۆزلەشكىمۇ مۇھتاج، ئۇ مايكولنىڭ قىلمىشى بىلەن مۇددىئاسىنى مەزمۇنغا ئىگە قىلىش  ئۈچۈن  ئۇنىڭ مېجەزى بىلەن تۇرمۇش ئارقا كۆرۈنىشى   ـــــ ئۇنىڭ مۇقىم ئائىلىسى بىلەن خىزمەت تارىخى، دۇچ كەلگەن خىزمەت كىرىزىسى ۋە ئۈمىتسىزلىگى، جىنايى قىلمىشىنىڭ خارەكتىرى ۋە قورال تاللىشى ھەمدە جىنايى قىلمىشى كەلتۈرۈپ چىقارغان زىياننى ئويلاشقاندىن كېيىن ئاندىن  ھەممىنى يىغما خۇلاسە قىلىپ مەزكۇر جىنايى قىلمىشنىڭ سالمىقى بىلەن جازا بېكىتىلىش دەرىجىسىگە ھۆكۈم  قىلدى.  ئۇ ئۆزىنىڭ ئىلگىرىكى تەجرىبىسىنى قوللىنىش ئارقىلىق، مايكولنىڭ باشقا جىنايەتچىلەر بىلەن ئوخشاشلىقى ۋە پەرقى تەرىپىدىن چۈشىنىلىشى لازىملىقىنى  شەرھىلىدى.
‏
‏   ئارىستوتېل بىزگە شۇنداق ئېيتىدۇ: «نېمىنىڭ پايدىلىق ھەرىكەت ۋە شەك ئىكەنلىگىنى ئويلاشقان چېغىمىزدا،  دەۋاگەر چوقۇم مەزكۇر ۋەزىيەتنىڭ ئوخشىمىغان كونكىرتنى ئەھۋالىنى ئويلىشىشى كېرەك». ئالاھىدە ئەھۋال ئاستىدا مۇۋاپىق ئۇسۇلنى تېپىپ چىقىش- چىقالماسلىق  ئەخلاقىي ئىدراك كۈچىنى ھازىرلاش- ھازىرلىيالماسلىققا باغلىق. «بىر ئەمىلىي ئەقىلگە ئىگە ئادەم چوقۇم پاكىتنى ھېس قىلالىشى كېرەك» دەيدۇ ئارىستوتېل.  كونكىرتنى پاكىتلار بىزنىڭ ھەرىكەت مەقسىدىنى تونىشىمىزدىكى باشلىنىش نۇقتىمىز. ئەگەر توغرا بولغان ئويلىنىش ۋە تاللاشنى ئېلىپ بارىمەن دەيدىكەنمىز، «ئادەم چوقۇم كونكىرتنى پاكىتنى سېزىش ئىقتىدارىنى ھازىرلاش لازىم»دۇر.
‏
‏   ھەر كۈنى سوت زالىدا،  سوتچى فوۋلېر جاۋاپكارنىڭ تۇرمۇشى ۋە مەزكۇرنىڭ جىنايى قىلمىشنىڭ خارەكتىرىگە ئائىت زور مىقداردىكى ئۇچۇرغا دۇچ كېلىپ تۇرغاچقا  چوقۇم سەلدەك ئۇچۇرلارنى تاسقاپ تۇرۇشى لازىم.  ‏مۇددىئاسىنى تەھلىل قىلىش، جىنايى جاۋاپكارلىقىنى ئىنچىكە ئېنىقلاش، جىنايى قىلمىشى ۋە باشقا دېلولار بىلەن بولغان پەرقىگە ھۆكۈم قىلىش، جەمئىيەتكە كەلتۈرىدىغان زىيىنىنى بېكىتىش قاتارلىق ۋەزىپىلەر،  ئارقا كۆرۈنۈش ئارىسىدىن مۇھىم ئۇچۇرنى ئىلغاشنى تەلەپ قىلىپلا قالماستىن يەنە ئالاھىدە ئەھۋالنىڭ ئىنچىكە پەرقىنى تونۇشنىمۇ تەلەپ قىلىپ، كۈلرەڭ بەلۋاغقا دىققەت قىلىشنى، ئاددىيلا ھالدا ئاق ۋە قارا ـــــ قانۇنلۇق ۋە قانۇنسىز دەپ تۇرىۋالماسلىقنى تەلەپ قىلىدۇ.
‏
‏   لۇكنىڭ ھەر كۈنى يۈزلىنىدىغىنى خاتىرجەمسىزلىك ۋە ئالاقزادىلىككە تولغان بىمارلار  بولۇپ، ئۇلار شۇ تاپنىڭ ئۆزىدە نۇرغۇن زىددىيەتلىك كەيپىياتقا چۆمۈلگەن بولىدۇ، ئۇ ئۇلارغا قانداق كۆڭۈل بۆلۈشنى تاللاش لازىم.  خۇددى سوتچى، دوختۇر، ئادۋۇكات ياكى ئوقۇتقۇچىغا ئوخشاش، لۇكمۇ ئوخشاشلا ئارىلاشما ئۇچۇرلار ئارىسىدىن ئىلغاش ئېلىپ بېرىپ، ئەشۇ دەقىقىدە نېمىنىڭ
‏مۇھىملىقىنى بايقاشقا ئېھتىياجلىق. ئۇلارنىڭ ئىچىدىكى ئەڭ مۇھىمى شۇكى، لۇك چوقۇم ئاۋۇ دادىنىڭ نېمە ئويلاۋاتقانلىقى، قانداق كەيپىياتتا ئىكەنلىگىنى ھېس قىلىش لازىم. ئەگەر لۇك بۇ نۇقتىنى ئورۇنلىيالمايدىكەن، مەسىلىنىڭ تۈگۈنىنى تېپىپ چىقالمايدۇ-دە، تەبىئىلا نەدىن قول سېلىشنى بىلمەيدۇ،  ئۆزىمۇ ئۆز ھەرىكىتىدىن كېلىپ چىقىدىغان ئاقىۋەتلەرنى  ئىگىلىيەلمەيدۇ. لۇك چوقۇم تەسەۋۋۇر قىلالىشى كېرەك، ناۋادا ئاۋۇ دادا بىلەن زاكۇنلاشسا ئۇنىڭ غەزەپلىك كەيپىياتى بىلەن ئۈمىتسىز پىسخىكىسىغا قانداق تەسىرى بولىدۇ، ئۇنىڭ ئۈستىگە ئۇنىڭ كېچە- كۈندۈز ئۈمىتۋارلىق بىلەن كىرپىك قاقماي سەرپ قىلغان كۈچىمۇ داۋالغۇپ كېتىشى مۈمكىن.  شۇڭا، ئەخلاقىي ئويلاش كۈچى،  ئوخشىمىغان تاللاش كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغان ئاقىۋەتنى كۆرەلەيدىغان ئىقتىدار بىلەن ئۇنىڭغا باھا بېرەلەيدىغان ئىقتىدار ئىدراكقا نىسبەتەن كەم بولسا بولمايدۇ. دەل پەيلاسوپ دېۋېي چۈشەندۈرگەندەك بۇ خىل ئىقتىدار چۈشەندۇرىدىكى، «كۆز ئالدىمىزدىكى مەسىلىلەرنى كونكىرتنى ھېس قىلالىساق، يۈز بېرىش ئېھتىمالى بولغان ئاقىۋەتلەرنىمۇ بىلەلەيمىز».
‏
‏   ئۇنداقتا، تەڭھېسلىقمۇ (باشقىلارنىڭ ئوي- ھېسسىياتىنى تەسەۋۋۇر قىلالايدىغان ئىقتىدار)  تەبىئىلا ئەمىلىي ئەقىل مۇھتاج بولغان بىر خىل  ئىدراكىي ئىقتىداردۇر. بۇ يەردىكى تەڭھېسلىق بىلىش ماھارىتى بىلەن سەزگۈ ماھارىتىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ، ئالدىنقىسى ئۆزىنى ئۆزگىنىڭ ئورنىدا قويۇپ ئۆزگىنىڭ ھېسسىياتىنى ھېس قىلىش ئىقتىدارىنى كۆرسەتسە، كېيىنكىسى  ئۆزگىنىڭ ھېسسىياتىنى چۈشىنىش ئىقتىدارىنى كۆرسىتىدۇ.
‏
‏   لۇك چوقۇم ئۆزىنى ئاۋۇ دادىنىڭ ئورنىدا قويۇپ ئويلاپ بېقىشى كېرەك، گەرچە تۈپتىن يولسىز بولسىمۇ.  ئەگەر لۇكتا بۇنداق ئىقتىدار بولمىسا، ئۇ ئاۋۇ ھېكايىنى سۆزلىيەلمەيدۇ. سوتچى فوۋلېرمۇ ئوخشاش.  مۇۋاپىق ھۆكۈم چىقىرىش ئۈچۈن ئۇ  تەڭھېسلىققا مۇھتاج، فوۋلېر  مايكولنىڭ بۇلۇڭىدىن  ئويلاشقا  ئاسان بولسۇن ئۈچۈن مايكولنىڭ كۈندۈزى تۈرمىنىڭ سىرتىدا خىزمەت قىلسا قانداق ئاقىۋەت پەيدا قىلىدىغانلىقىنى پەرەز قىلىشى كېرەك.  ئۇ ئۆزىدىن سورايدۇ: بۇ ئازراقمۇ ئەقلىي بولمىغان جىنايى قىلمىشمۇ؟ يا يامان غەرەز بىلەن قىلىنغان ۋەھشى قىلمىشمۇ؟ ئۇ ئۆچمەنلىككە لىق تولغان ئادەممۇ؟ ئۇ ئۆزىنى كونترول قىلالامدۇ؟
‏   باشقا بىر نۇقتىدىن ئېيتقاندا، ھېسسىيات ئەخلاقىي تۇيغۇغا نىسبەتەن چوقۇم كەم بولسا بولمايدۇ، چۈنكى ئۇ سىگنال قۇرۇلمىسى.

‏ئاۋۇ دادىنىڭ ھېسسىياتى (گۈلدۈرمامىدەك غەزەپلىك) لۇكقا شۇنداق سىگنال تارقاتتى: ئەجەپ غەيرىغۇ.  غەزەپكە تولغان چىراي ئىپادىسى بۇ سىگنالنى ئاسانلا كۆرسىتىپ بەردى، لېكىن ئادەتتىكى سىگناللار كۆپۈنچە ئىنتايىن يوشۇرۇن بولىدۇ. ئەگەر باشقىلارنىڭ چىراي ئىپادىسى، بەدەن تىلى، سۆز ئورانىنى ئوقىيالىساق، ئۇنداقتا بىز شۇ ھامان ئاگاھلاندۇرۇش سىگنالىغا ئېرىشەلەيمىز: مەسىلە چىقتى، بىز تاللاش ئارقىلىق ئىنكاس قايتۇرۇشقا مۇھتاج. ئۆزىمىزنىڭ غەزىپى، مەيۈسلىگى، ھېسداشلىقى ياكى خىجالىتى ئۆزىمىزگە سىگنال تارقىتىپ بىزنى يۈز بەرگەن ئىشقا مەركەزلەشتۈرىدۇ. ئېھتىمال بۇ ئاڭلىماققا ئانچە چۈشىنىشلىك ئەمەس، لېكىن دائىم تۇرمۇشىمىزنى كونترول قىلىپ تۇرىدىغان پىرىنسىپلار ۋە  قوزغاتقۇچ ۋاستىلەر ھەممە يەردە ھېسسىياتنى يەكلەپ، ئۇنىڭ قارار چىقىرىشقا قاتنىشىشىغا يول قويمايدۇ. يەنى بىز ئۆزىمىز تارقاتقان سىگنالغا ئىشەنمەيمىز.  لۇك ئۆزى ۋە ئاۋۇ دادىنىڭ ئازابى ۋە ئۇنىڭ غەزىۋىنى ھېس قىلدى ھەمدە ئاگاھلاندۇرۇش سىگنالىغا ئېرىشتى: ئۇ دۇچ كەلگەن ئەھۋال لۇكنىڭ ئۆزىگە قارىتىلغانمۇ ياكى يەنىلا ئاۋۇ دادىنىڭ ئۆز-ئۆزىگە ئائىتمۇ.
‏
‏   ئۇزۇندىن بۇيان، كىشىلەر ئىزچىل ھېسسىياتنى ئەقلىي يەكۈن ۋە ھۆكۈم چىقىرىشنىڭ دۈشمىنى دەپ گۇمانلىنىپ كەلدى،  پاكىت ھەقىقەتەن شۇنداق.  ھېسسىيات بىزنى باشقۇرالايدۇ، لېكىن بىز ھېسسىياتنى كونترول قىلىشقا ئامالسىز. «بىزنى شەيتان قۇترىتىدۇ»، ھېسسىيات بىزنى ئۆز خاھىشىمىز سەۋەپلىك ئازدۇرىدۇ. ھېسسىيات داۋالغۇپ تۇرىدۇ، شۇڭا ئۇنى ھەرىكەت يېتەكچىسى قىلىشقا بولمايدۇ. ھېسسىيات بەزىدە ئىنتايىن كونكىرتلىشىپ كېتىدۇ: بىز ئېھتىمال بېشىمىزغا كەلگەن ئىش، ئۇۋال قىلىنغان بىمار ياكى  ئوزۇقلۇق يېتىشمىگەن بالىلارغا نىسبەتەن بەكمۇ ھېسسىياتلىنىپ كېتىشىمىز، ھەتتا «ھەققانىيەت» ۋە «ئادالەت»كە بولغان ھۆكۈمدە ھەمىشە ئېزىپ كېتىشىمىز مۈمكىن.
‏ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
‏ئەمىلىي تەپەككۈر
‏
‏   ھېسسىيات لۇكنى مەغلۇپ قىلغىلى تاس قالدى، ئاشۇ دەقىقىدە ئاۋۇ دادىنىڭ يولسىز تەلىۋى سەۋەپلىك كۆڭلىدە غەزەپ تۇغۇلدى. بىراق ھېسسىيات يەنە ئۇنىڭغا ياردەم بېرىپ، ئۆزىنىڭ ئاۋۇ دادىغا ھېسداشلىق قىلىۋاتقانلىقىنى بىلدۈردى: «ئۇنىڭ ئوغلىنىڭ بۇ يەردە تۇرغىنىغا 6 ئاي بولدى، ئۇنىڭ كۆڭلى پاراكەندە،  شۇڭا مەن يەنە بىر قېتىم سۈپىرەي. ئۇنىڭ ئاچچىقىنى كەلتۈرمەي».  شۇڭا دەيمىزكى، ھېسسىيات لۇكنىڭ توغرا ئىش قىلىشىغا يېتەكچىلىك قىلدى، بۇ تەرىپى ئىنتايىن مۇھىم. لۇكنىڭ ھېسسىياتى تېزگىنسىز بولمىغان، ئۇ ئاۋۇ دادىغا چىن كۆڭلىدىن ھېسداشلىق قىلغان، گەرچە ئاچچىقى كەلگەن بولسىمۇ ئەمما ئۆزىنى تۇتىۋالغان (ھېسسىيات كونترول قىلىش ماھارىتى ئۇنىڭ توغرا تاللىشىغا ياردەم قىلغان).
‏
‏  ‏ئارىستوتېلنىڭ قارىشىچە، مۇۋاپىق مەشق ئارقىلىق تەڭشەلگەن ھېسسىيات ئەمىلىي ئەقىلنىڭ  ماھىيىتى: بىز قورقۇش، ئىشىنىش، ئارزۇ قىلىش، غەزەپلىنىش،  ئېچىنىشنىڭ تەمىنى تېتىساق بولىدۇ،  لېكىن ھەمىشە  بىر خىل خوشاللىق بىلەن ئازاپ يا بەك كۆپ، يا بەك ئاز بولۇپ قالسا بەك كۆپمۇ، بەك ئازمۇ ئوخشاشلا مۇۋاپىق كەلمەيدۇ. لېكىن مۇۋاپىق پەيتتە مۇۋاپىق ئوبيېكىتقا يۈزلىنىش، مۇۋاپىق ئادەمگە قارىتىش، مۇۋاپىق سەۋەپنى چىقىرىش، ھەممىنى مۇۋاپىق ئۇسۇل بىلەن بىر تەرەپ قىلىش مانا بۇ ئوتتۇرا يول تۇتۇش بولۇپ گۈزەل ئەخلاقنىڭ بەلگىسى.
‏   پەيتنى پەملەپ ۋەزىيەتنى كۈزىتىش، كونكىرىت ئەھۋال ۋە كونكىرت شارائىت ئاستىدىكى ئالاقىدار ئىشلارنى ئايدىڭلاشتۇرۇش، ئۆزگىنىڭ ئوي-ھېسسىياتىنى تەسەۋۋۇر قىلىپ تۈرلۈك تاللاش بىلەن قىياسەن نەتىجىنى تېپىپ چىقىش... بۇ ماھارەتلەرنىڭ ھەممىسى ئىدراكنىڭ بىر قىسمى.  دەل مۇشۇ خىل ئىدراك بولسىلا بىز ئاندىن مەلۇم بىر كونكىرتنى ۋەزىيەتنىڭ تاقلىقىنى تونىيالايمىز. بۇ خىل ئىدراك «قائىدە- مىزان  بىلەن كونكىرتنى ئىنكاس،  ئومۇمىي كۆز قاراش  بىلەن  يەككە دېلولار ئوتتۇرىسىدا دوستانە سۆھبەت قۇرىدۇ، سۆھبەت ئىچىدە ئومۇمىيلىق ئېنىق قىلىپ خاسلىقنى چىقىرىدۇ ھەمدە ئومۇمىيلىقمۇ شۇ سەۋەپتىن يۈكسىلەشكە ئېرىشىدۇ».
‏
‏   ئەمىلىي ئەقىلنىڭ تەلەپ قىلىدىغىنى يالغۇزلا ئۆزگىنى ئىدراكلاش ماھارىتى بولۇپ قالماستىن، يەنە ئۆز-ئۆزىنى ئىدراكلاش ــــ ئۆز مۇددىئاسىغا باھا بېرىش، مەغلۇبىيەتنى ئېتىراپ قىلىش، قايسىنى قىلىپ قايسىنى قىلمىغانلىقى ۋە ھەرقايسىسىنىڭ سەۋەبىنى ئىدراكلاش ئىقتىدارىنىمۇ تەلەپ قىلىدۇ. لۇكنىڭ ۋۇجۇدىدىن بىز ئۇ خىل ئۆز- ئۆزىنى تىڭشاپ تۇرۇشنىڭ مۇھىملىقىنى بىر ئىدىتلاپ كۆرسەك بولىدۇ.  «مەن رەددىيە بېرىشنى، ئۇنىڭ بىلەن بىر قەپەس زاكۇنلىشىشنى ئويلىدىم. لېكىن نىمىشقىدۇر، بەزى نەرسىلەر ماڭا تەسىر قىلدى.  'كەچۈرۈڭ، مەن سۈپىرەي' دېدىم ئۇنىڭغا». بىراق بىزمۇ بۇنداق ئۇۋال قىلىنغان چېغىمىزدا، بۇ خىلدىكى ئۆز- ئۆزىمىزنى تىڭشىشىمىز ئانچە ئوڭاي ئەمەس، بولۇپمۇ  ئۆزىمىزدە خاتالىق كۆرۈلگەندە تېخىمۇ تەس. ئۆز- ئۆزىنى تەنقىتلەش ھامان بىر خىل ئازاپلىق كۈرەش بولۇپ، بىزدە جاسارەت بولغاندىلا ئاندىن ئۆزىمىزنى ۋە ئۆزىمىزنىڭ مەسئۇلىيىتىنى ئوبيېكتىپ ۋە ئادىللىق بىلەن تىڭشىيالايمىز.  لۇك بىر مۇنەۋۋەر دوختۇرخانا تازىلىق ئىشچىسىغا، فوۋلېر بىر مۇنەۋۋەر سوتچىغا ئايلىنىش ئۈچۈن،  ھەر ئىككىسى ئۆز كەمچىللىگىنى بايقىيالايدىغان ئىقتىدارنى ھازىرلىشى كېرەك، بۇنداقتا كېلەر قېتىم تېخىمۇ ياخشى قىلالايدۇ.
‏

پەلسەپە دېگەن قۇرۇق گەپ قىلىش دېگەن بولىدۇ دەيدۇ، دادام.

داداڭلارنىڭ دېگىنىمۇ بىر پەلسەپە بولسا كېرەك، قورسىقى تويسا ،ئۇسسۇزلىقى قانسا ،ئاندىن سىلىدەك بالىدىن تۆتنى تاپسا دۇنيا دېگەن شۇ ...

ئىنتايىن مۇھىم بىر تېمىنى يوللاپسىز،ئەجرىڭىزگە كۆپ رەخمەت،ئوقوپ سۆيۈندۈم ھەم مىننەتدار بولدۇم،ساقلىۋالدىم.بىزدە پەلسەپەگە قىزىقمايدىغانلار كۆپ بولسا كېرەك..داۋاملىق يوللاپ تۇرىشىڭىزنى ئۈمىد قىلىمەن.

ئوقۇپ-ئوقۇپ ھەزىم قىلىشقا تېگىشلىك ئىلمىي ئەمگەكنى بىز بىلەن ئۇچراشتۇرغان جۇلا ئەپەندىگە قىزغىن سالام يوللايمەن، ھارماڭ دوستۇم!...

جۇلا ئەپەندىنىڭ بۇ ئىلمىي ئەمگىكى مېنىڭ بەزى مەسىلىلەرگە بولغان ئىزدىنىشىمنى غىدىقلاپ قويدى.

ئە.جۇلائەپەندى ئىسىل تىمىلىرىڭىز ئۈزۈلمىسۇن.
بولسا مۇشۇ يېقىندا سىزگە تەسىر قىلغان ئىسىل خەنزۇچە رومانلار ،پەلسەپە،مەدەنىيەت...
كىتابلىرى بولسا تەۋسىيە قىلسىڭىز؟
بولسا سىزنىڭ ھازىرقى يېشىڭىزدىكى يەكۈنلىگەن پەلسەپىۋى پىكىرلىرڭىزنى ئاڭلاپ باققۇم بار؟