مەمتىمىن تۇرسۇن: ئودانلىق يىزىسدىكى يەر -جاي ناملىرى توغرىسىدا

ئودانلىق يىزىسىدىكى يەر-  جاي ناملىرى توغرىسىدا دەسلەپكى ئىزدىنىش
3 E& E: q) Z% s6 O3 ]1 m+ K- \& m  r% F1 T  G. K* o5 Z
مەمتىمىن تۇرسۇن  % Y- u+ c& j$ m9 |5 _, D( ^
1 V5 ?0 e. r0 c4 R/ q$ O8 n
    ئودانلىق يىزىسى  يەكەن ناھىيە بازىرىنىڭ  غەربىدىن 15كىلومېتىر يىراقلىققا جايلاشقان . مىللەت تەركىبى ئۇيغۇرلار ئاساسلىق  ، خەنزۇ ، تاجىك ، قىرغىز ۋە ئۆزبىكلەر تارقاق ئولتۇراقلاشقان .   
( C. R& l! k9 m/ |8 d9 B7 W- f# a) V9 k
  ئودانلىق  نامىنىڭ كېلىپ چىقىشى  2 C/ h$ f/ I; V5 m) f5 {/ s1 {
  3 J0 D$ g; o! K4 `! J% ^) x& s; s& `
ئودانلىق نامىنىڭ قاچان ، كىم تەرىپىدىن قويۇلغانلىقى توغرىسىدا ئىنىق تارىخى مەلۇمات يوق ؛ ئەمما كېلىپ چىقىشى توغرىسىدا خەلق  رىۋايەتلىرى بار . رىۋايەت قىلىنىشىچە ناھايتى ئۇزاق زامانلار ئىلگىرى يۇرت شاھىنىڭ  ئارزۇلۇق شاھزادىسى ئىغىر كېسەلگە مۇپتىلا بولىدۇ ، ھەكىملەرنىڭ قىلمىغىنى قالمايدۇ ؛ ئەمما شاھزادىنىڭ ئەھۋالى تىخىمۇ ئىغىرلىشىپ كېتىدۇ . ئەنە شۇنداق شاھنىڭ بېشى غەمدىن قېتىپ تۇرغان كۈنلەرنىڭ بىرىدە ئاستانىگە دەۋرىش سۈپەت بىر كىشىنىڭ كەلگەنلىكى مەلۇم قىلىندۇ . شاھ : «مۇشۇ كىشى بىر سەۋەب قىلالىسا ئەجەب ئەمەس»  دېگەن ئۈمۈدتە ئۇنى ئوردىغا چاقىرتىدۇ . دەۋرىش شاھقا شاھزادىنى ھاۋاسى يىقىشلىق ، باغۇ بوستانلىق بىر جايغا يۆتكىشىنى ئىيتىدۇ ، شۇنىڭ بىلەن شاھ شاھزادىگە ئىنتايىن چوڭ باغدىن بىرنى ئەھيا قىلدۇرۇپ ، ئوتتۇرىغا ساراي سېلىپ ، مۇھاپىزەتچىلەرنى قويىدۇ . شۇنىڭ بىلەن بۇ جاينى ئاۋام -خەلق «ئوردا ھويلا » دەپ ئاتايدۇ .(   ئودانلىق يىزىلىق خەلق ھۆكۈمىتىنىڭ غەربى شىمالىغا جايلاشقان17-كەنىت ھىلھەم شۇ نام بىلەن ئاتىلىپ كېلۋاتىدۇ . ) كيىن كىشىلەر «ئوردا ھويلا » نىڭ ئەتراپىدىكى جايلارنى «ئورداملىق » دەپ ئاتايدۇ ، كىيىن بۇ نام پۈتكۈل يۇرتنىڭ نامى بولۇپ قالىدۇ . ( S& `6 O' R5 o: H9 G- C: |
    ئەمدى «ئورداملىق » نامىنىڭ قانداق بولۇپ «ئودانلىق » قا ئۆزگەرگەنلىكىنى ئىنىقلاشقا توغرا كېلىدۇ . ھەممەيلەنگە مەلۇملۇق:  خەلق جانلىق تىلىدا ، بولۇپمۇ يەكەن شىۋىسىدا سۆز ئارلىقىدا كەلگەن «ر» تاۋۇشى چۈشۈپ قالىدۇ ، ياكى «ي» تاۋۇشىغا نۆۋەتلىشىدۇ . ( مەسلەن : بىر - بى، بېرىش -بېيىش  . ) ئوردا ھويلا كەنتىنى مىسالغا ئالساق شۇ كەنىتتىكى خالىغان بىر كېشىدىن«  كەنتىڭىزنىڭ ئىسمى نېمە ؟ » دەپ سورالسا «ئودا ھويلا » دەپ جاۋاپ بېرىدۇ . ! a6 X5 b9 }7 Z5 ]. V  f( S- R
ئەمدىكى ئەڭ مۇھىم مەسىلە« ئوداملىق» «ئودانلىق » قا ئايلىنىپ قىلىشى . تىلشۇناسلارغا مەلۇملۇق «م،ن» تاۋۇشلىرى ئوخشاشلا جاراڭلىق ئۈزۈك تاۋۇش ؛ ھەم ھەر ئىككىلىسى دىماغ بوشلۇقىدا ياڭراپ ، دىماغ تاۋۇشلىرىنى ھاسىل قىلىدۇ . شۇڭا «ئوداملىق» نىڭ «ئودانلىق » ئايلىنىپ قىلىشى «كاشغەر» نىڭ «قەشقەر»گە ئايلىنىپ قىلىشىغا ئوخشىسا كېرەك .
" H6 C* Z2 B* G! [6 ~" n4 u8 \, I4 j4 I  |8 `; p
(داۋامى ئىنكاس شەكىلدە يوللىنىدۇ .)

پەيزىئاۋات كەنتى -ئودانلىق يىزىلىق خەلىق ھۆكۈمەتنىڭ شىمالىغا 5كىلومېتىر يىراقلىققا جايلاشقان . تۇپرىقى مۇنبەت ، ھاۋاسى يىقىشلىق ، پەيزىۋات كەنتىنىڭ كېلىپ چىقىشى توغرىسىدا تۆۋەندىكىدەك رىۋايەت  ساقلىنىپ قالغان .
# }% [- y* @( g3 ~: |& A! R3 |3 f; N* }    بۇرۇن ئۆتكەن ناھايتىمۇ خەلقپەرۋەر بىر يۇرت بېگى يۇرت ئارلاپ ھاۋاسى يىقىشلىق ، تۇپرىقى مۇنبەت ، ئادەملەر ئۈزۈلدۈرمەي كېلىدىغان بۇ يۇرتنى كۆرۈپ ئاغزى -ئاغزىغا تەگمەي :«نېمىدىگەن پەيزى ، نېمىدىگەن ئاۋات يۇرت بۇ » دەپ ماختىغان . شۇنىڭدىن تارتىپ بۇ يۇرتنىڭ نامى «پەيزىئاۋات » بولۇپ قالغان .

يۇرتىمىزنىڭ يەر -جاي ناملىرى ھەققىدىكى ئىزدىنىشلىرىڭىز ئۈزۈلۈپ قالمىسۇن.داۋامىنى كۆرۈشكە قىزىقىۋاتىمەن.دەسلەپكى ئىزدىنىشلىرىڭىز نەتىجىلىك بولسۇن.

خوشئاۋات - ئودانلىق يىزىلىق خەلىق ھۆكۈمىتىنىڭ شىمالىغا 4كىلومېتىر يىراقلىققا جايلاشقان . بۇ كەنتنىڭ نامىنىڭ كېلىپ چىقىشىنى رىۋايەتچىلەر پەيزىئاۋاتقا باغلايدۇ ، بەگ پەيزىئاۋاتتا بىر ئايغا يىقىن تۇرۇپ قالىدۇ ، كىيىن كېتىدىغان چېغىدا قىيالماي كەينىگە يېنىشلاپ قاراپ «خوش ئاۋات » دەپ ماڭىدۇ ، شۇنىڭدىن باشلاپ بۇ يۇرتنىڭ ئىسمى «خوشئاۋات » بولۇپ قالىدۇ .

بەگمەلىسى - ئودانلىق يىزىلىق خەلق ھۆكۈمىتىنىڭ غەربىي شېمالىغا 5كىلومېتىر يىراقلىققا جايلاشقان . ئازادلىق ئارمىيە ئەينى چاغلاردا شۇ يەردىكى بىر تۆپىلىكتە زالىم ، پومشىچىك بەگلەرنى ئاتقانلىقى ئۈچۈن شۇ نام بىلەن ئاتىلىپ قالغان .

راۋات ئۆستەڭ -ئودانلىق يىزىلىق خەلق ھۆكۈمىتىنىڭ  غەربى شىمالىدىكى 9كىلومېتىر يىراقلىققا جايلاشقان . بۇ نامنىڭ كېلىپ چىقىشى توغرىسىدا كەنىتنى بويلاپ ئېقىپ ئۆتىدىغان راۋات ئۆستەڭگە مۇراجەت قىلىشقا توغرا كېلىدۇ . رىۋايەت قىلىنىشىچە ئىلگىرى ئۆستەڭنىڭ باش ئېقىنىدا ناھايتىمۇ ھەيۋەت بىر راۋاق بار بولۇپ ،يۇرت بەگلىرىنىڭ ئىچ پۇشۇقىنى چىقىرىدىغان سورۇن بولغان . كىشلەر «راۋات » سۆزىنى «راۋاق»دىن كەلگەن دەپ قاراشىدۇ . بۇ توغرىسىدا تىخىمۇ  ئىچكىرلەپ تەتقىق قىلىشقا توغرا كېلىدۇ .

خانكۆۋرۈك -ئودانلىق يىزىلىق خەلق ھۆكۈمىتىنىڭ شەرقىي شىمالىغا جايلاشقان . نامىدىن قارىغاندا ئۇنىڭ كېلىپ چىقىشىنى سەئىدىيە سۇلتانلىقىنىڭڭ تىنىچ ئۆتكەن دەسلەپكى ۋە ئوتتۇرا دەۋىرلىرگە سۈرۈش مۇمكىن ، نامىنىڭ كېلىپ چىقىشىغا تىخىمۇ ئىچكىرلەپ ئىزدىنىشكە توغرا كېلىدۇ .

بۇ  توغرىسىدا  «يەكەننىڭ  تەزكىرىلىك  خەرىتىسى » ناملىق بىر توم كىتاب بار ،  كىيىنكى ئىزدىنىشلىرىڭىزدە  شۇ كىتابتىن  پايدىلىنىشىڭىزنى تەۋسىيە قىلىمەن .

پەيزاۋات نامىنىڭ كېلىپ چىقىشى ئوخشاشتەكلا،خوشئاۋات دېگەنمۇ شۇنداقكەن،يەنىمۇ ئىزدىنىپ بېقىڭ؟

5 i# t  ?7 f5 x: y) Aئوخشىمايدۇ، ئالىمجان! بۇرىتىڭلىنى لىكىلدىتىپ يالغان گەپنى قىلىۋەرمەڭلا جۇما!...

ھەي،تارال پەيزاۋات ناھىيەسىنى كۆزدە تۇتتۇم،خوشئاۋاتمۇ شۇ.

8 g; V# b3 ], [% Tمەنمۇ بۇلارنى چوڭئانامنىڭ ئاغزىدىن ئاڭلىغان ، ئۇيغۇر يۇرت ناملىرىنىڭ كېلىپ چىقىشىنىڭ ئوخشىشىپ كېتىشى پەقەت بۇ بىرلا ئەمەس ، تەڭ ئىزدىنىپ باقايلى .

بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   ئەلتۇغ تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2016-6-3 09:10 PM  
+ \8 t; R5 x1 {! x
5 T; M" q/ j6 @; i    ئۇكام، خېلى ئىزدىنىشكە ئۇرۇنۇپ بېقىپسىز، ئەمما ماۋۇ ئىزاھلىرىڭىز مۇۋاپىق بولماي قاپتۇ. # u% h6 G/ o) P- Q+ o* |
   1. ئوردان- بىر خىل ئۆسۈملۈك. ‹‹دىۋان›› ئېنىق بار. 2. راۋۇت ئۆستەڭ ئەسلىسى رابات ئۆستەڭ. - رابات (قونالغۇ، ئۆتەڭ) يېنىدىكى ئۆستەڭ دېگەنلىكتۇر.4 D% _/ t! ~% `( {
   مەن ئوقۇغان ۋە ئۆگىنىۋاتقان "تۈركىي تىللار دىۋانى'، "قۇتادغۇبىلىگ'، "ئەتەبەتۇل ھەقايىق›، ‹ھودۇدۇل ئالەم››، ‹‹تارىخىي رەشىدىي››، ‹‹تارىخىي ھەمىدى››، ‹‹ئالتە شەھەر مەكتۇبلىرى››، ‹‹كروراننىڭ سىرى››، ‹‹كروران تارىخ - مەدەنىيىتى›› (غالىب بارات ئەرك)، ‹‹تۈركىي تىللار دىۋانىنىڭ  جۇغراپىيەلىك قىممىتى››،‹‹ئۆتمۈشتىكى كارۋان يوللىرى››، ‹‹شىنجاڭ يەر ناملىرىنىڭ ئېتېمولوگىيەسى››، ‹‹ئۆتمۈشنىڭ تامغىسى-يەر ناملىرى››، ‹‹يۇرتىمىزدىكى يەر ناملىرىغا دائىر ئىزدىنىشلەر›› (سۇلتان مامۇت ئىبراھىم)، ‹‹دىيارىمىزدىكى بىر قىسىم يەر ناملىرى توغرىسىدا›› (نىياز كېرىم، زىۋىدە ساتتار)، ‹‹قەدىمكى ئۇيغۇر تىلى لۇغىتى››، ""لوپنۇر دىيالكتى››، ‹‹تۈركچە - ئۇيغۇرچە لۇغەت››، ‹‹فارسچە - ئۇيغۇرچە لۇغەت››، ‹‹ئەرەبچە - ئۇيغۇرچە لۇغەت››، ‹‹دۇنيا يەر ناملىرى لۇغىتى››، ‹‹يەر ناملىرى ئىلمى››، ‹‹چاغاتاي تىلىنىڭ ئىزاھلىق لۇغىتى››، ‹‹ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىيات ئاتالغۇلىرىغا ئىزاھات›› (4 قىسىم)، ‹‹چاغاتاي تىلىنىڭ قىسقىچە لۇغىتى››، ‹‹قەشقەر يەر ناملىرى›› ، "قاراخانلارنىڭ دۆلەت تەشكىلاتى››، ‹‹تۈرك تىللار دىۋانىدىن 11-ئەسر تۈرك مەدەنىيىتىگە نەزەر›› (رىشات گەنج) ‹‹ئەلتە شەھەر مەكتۇبلىرى››، ‹‹ماركوپۇلۇنىڭ ساياھەت خاتىرىلىرى››، ‹‹ چىڭگىزخان ۋە ئۇنىڭ ئەۋلادلىرى››، ‹‹تۈرك تارىخىدىن يەتتە لىكسىيە››، <<تاجىكلار تارىخى>>، <<موڭغۇللارنىڭ مەخپىي تارىخى>>، <<نورۇزنامە>>، <<ئۇيغۇر كىلسااك ئەدەبىياتىدىن نەمۇنىلەر>>، "يەكەن تارىخ ماتېرىياللىرى››، <<دۇنيادا بىرلا خوتەن بار-خوتەن يەر -جاي ناملىرى>>، ‹‹سەئىدىيە خاندانلىقىغا دائىر بايانلار››، ‹‹قەشقەردىكى قەدىمىي ئىزلار››، ‹‹قەشقەر ساياھەتچىلىكى››، ‹‹شىنجاڭ تەزكىرىچىلىكى›› ، ‹‹بۇلاق››، ‹‹مىراس››، ‹‹شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر مۇنبىرى›› ژۇرناللىرىنىڭ مۇناسىۋەتلىك سانلىرىنى ۋە ئۇنىڭدىن باشقا مەن تىلغا ئالمىغان ئىكىسپىدىتسىيەچىلەرنىڭ بىر يۈرۈش ساياھەت خاتىرىلىرىنى  ئوقۇپ چىقىشىڭىزنى تەۋسىيە قىلىمەن!  ‹‹يەكەن ناھىيەسىنىڭ يەر-جاي ناملىرى خەرىتىلىك تەكىرىسى››، ‹‹قەشقەر يەر ناملىرى››دا يەر ناملىرى توغرا ئېلىنغان بولسىمۇ، ئەمما بىر قىسىم ئىزاھات ۋە شەرھىيلەشتە بىر قىسىم مەسىلىلەر بار.
9 b& V+ `; n7 D8 a* O6 i# v( Vئىشلىرىڭىز خەيرلىك بولغاي!