ئەھەدجان تۇردى: نوپوزلۇق مۇدېرنىزىم ئەدەبىياتى تەتقىقاتچىسى

دوستويېۋسكىي

  ئۇ (1821−1881) يالغۇز روسىيە ئەدەبىيات تارىخىدىلا ئەمەس، ھەتتا پۈتكۈل دۇنيا ئەدەبىيات تارىخىدىمۇ ئەڭ مۇرەككەپ يازغۇچىلارنىڭ بىرىدۇر. ئۇنىڭ مۇرەككەپلىكى بىلەن ئاددىي-ساددىلىقى، چوڭقۇر-تىرەنلىكى بىلەن بىر تەرەپلىمە-يۈزەكىلىكى، زىتلىقى بىلەن بىردەكلىكى، ئېتىبارسىز قارىشى بىلەن چوڭقۇر ئېچىنىشى ئەينى دەۋرنىڭ، ھەتتا ئەدەىبىياتتىن تارتىپ ئىنسانىيەتنىڭ ئۆزىگىچە بولغان مەركەزلىك ئىپادىسىدىن باشقا نەرسە ئەمەس.
دوستويېۋسكىي 19-ئەسىردىكى باياشات، مەغۇرۇرانە چارروسىيە دەۋرىدە تۇغۇلغان. ئەپسۇسلىنارلىق يېرى، ئۇ ئادەتتىكى ئاددىي پۇخرار ئائىلىسىدە دۇنياغا كەلگەن. لېكىن خۇشاللىنارلىق يېرى، ئۇ مۇشۇنداق مۇھىتتا ئۆسۈپ يېتىلگەچكە ئىجتىمائىي جەمىئيەتنىڭ تۆۋەن قاتلىمىدىكى خەلققە ناھايىتى كۆڭۈل بۆلىدىغان ھېسىيات خاھىشىغا ئىگە بولۇپ چوڭ بولغان. بۇ ئۇنىڭ ئۆمۈرلۈك ئەدەبىي ھاياتىنىڭ يادىروسى ۋە مەركىزىي ئوقىغا ئايلانغان، شۇنداقلا بۇ ئۇنىڭ ئەدەبىي ئىجادىيىتى ئۈچۈن تېخىمۇ چوڭقۇر ۋە كىشى قەلبىنى لەرزىگە سالغۇدەك مەنالارنى بەخىش ئەتكەن. بىراق، ئاتىسى دوختۇرخانىدا مەنسەپكە ئولتۇرغان مەزگىللەردە، ئاق سۆڭەكلەر سالاھيىتىنى قولغا كەلتۈرگەن ھەم ئىككى جايدىن يەر-زېمىن سېتىۋالغان. 1839-يىلى دوستويېۋسكىي ئەمدىلا 18گە تولغاندا، ئاتىسى يانچىلارنى خورلىغانلىقى سەۋەبلىك يانچىلارنىڭ چالما-كېسەك قىلىشى بىلەن ئۆلتۈرۈلگەن. بۇ كۈتۈلمىگەن ھادىسىنىڭ دوستويېۋسكىيغا كۆرسەتكەن تەسىرىنى، ھەرگىزمۇ ئۇنىڭ ئۆلۈم جازاسىغا ھۆكۈم قىلىنغىنىدىن يېنىك زەربە دېيىشكە بولمايتتى.
     ياش دوستويېۋسكىي ئەسلىدە ھەربىي قۇرۇلۇش مەكتىپىدە ئوقۇيتتى، بىراق ئۇنىڭ ئەدەبىياتقا ئىشتىياقى چۈشۈپ قالىدۇ. 1944-يىلى فرانسىيە يازغۇچىسى بالزاكنىڭ «يېۋگىنى گرانتى» رومانىنى تەرجىمە قىلىدۇ، بۇ ئۇنىڭغا ناھايتى زور ئىلھام-مەدەت بېرىدۇ. ئارىدىن ئىككى يىل ئۆتۈپ، ئۇنىڭ داڭقىنى چىقارغان ئەسىرى «يوقسۇللار» نەشر قىلىنىدۇ، بۇ ئۇنىڭ ئەدەبىيات يولىغا مېڭىشى ئۈچۈن ئىرادە ۋە ئىشەنچ بەخش ئېتىپلا قالماي، بەلكى ئۇنىڭ ئەينى زامان ئەدەبىيات مۇنبىرىدىكى ئورنىغىمۇ ئاساس سالىدۇ. «يوقسۇللار»دا، پۇشكىن ۋە گوگوللارنىڭ ئاددىي شەخس ئوبرازىنى يېزىش ئەنئەنىسىگە ۋارىسلىق قىلىنغان. بېلىنسكىي مۇنداق قەيت قىلىدۇ: «كۆپلىگەن كىشىلەر ئاپتور، دۇشكىندىن ئىبارەت بۇ پېرسوناژ ئارقىلىق ئەقلىي قابىلىيىتى ۋە ئىقتىدارى بوغۇلغان، تۇرمۇشى بېسىم تۈپەيلى ئەسلى شەكلى ئۆزگەرتىۋېتىلگەن ئادەمنى تەسۋىرلىمەكچى بولغان بولۇشى مۇمكىن، دەپ قارىشىدۇ.» «ئەمەلىيەتتە، ئاپتورنىڭ ئىدىيىسى ئۇنىڭدىنمۇ چوڭقۇر، ئۇنىڭدىنمۇ كۆپ رەھىمدىل−ئۇ، ماكار دۇشكىن ئارقىلىق بىزگە شۇنى ئاشكارىلايدۇكى، تۇغما تالانتى تولىمۇ چەكلىك ئادەمنىڭ خاراكتېرىدە، شۇ قەدەر گۈزەل، ئالىيجاناب ۋە مۇقەددەس نەرسىلەر بولىدۇ.» ھالبۇكى، ئۇنىڭ ھەقىقىي ئىجادىيلىققا، خاسلىققا ئىگە ئەسىرى باشقىلار نەزىرىدە ھېچقانچە ئۇتۇق قازىنالمىغان «ئىككى ياقلىما خاراكتېر» ناملىق پوۋېستىدۇر. بۇ ئەسەردە، بىنورمال پسىخكا ۋە بۆلۈنگەن خاراكتېرنى ئىخلاس بىلەن تولىمۇ ئىنچىكە تەسۋىرلەپ بەرگەن، ئىنسان تەبىئىتى ھەققىدە بۇنداق چوڭقۇر قاتلاملىق دۇنيانى قېزىشقا تىرىشچانلىق كۆرسىتىش، كەلگۈسى قازىنىدىغان مۇۋەپپەقىيىتىنىڭ دەسلەپكى مۇقەددىمىسى ئىدى.
     1847-يىلى دوستويېۋسكىي ئۆزى قەدىرلەپ كەلگەن بېلىنسكىي تەرەپدارلىرى بىلەن ئادا-جۇدا بولىدۇ. ئۇ، بېلىنسكىينىڭ ئەدەبىياتقا ئىجتىمائىي ئۈنۈم تۈسى قويۇق بولغان دائىرە بەلگىلەپ بېرىشلىرىنى قوبۇل قىلالمايتتى، ئۇنىڭ كېيىنكى ئىجادىيەت ئەمەلىيىتىدىن قارىغىنىمىزدا، ئۇلارنىڭ مۇشۇنداق ئادا-جۇدا بولۇشى بەرىبىر قېچىپ قۇتۇلغىلى بولمايدىغان زۆرۈر ئاقىبەت ئىكەنلىكىنى ئېتىراپ قىلماي تۇرالمايمىز. ھالبۇكى، ئۇنىڭ بېلىنسكىيغا بولغان ھۆرمىتىنى خۇددى بالىلىق مەزگىلىدىكى سەرگۈزەشتىلەرنى ئاسانلىقچە ئۇنتۇپ كەتكىلى بولمىغاندەك بىر يولى ئۆچۈرۈپ تاشلىغىلى بولمايدىغان ئىش ئىدى. 1849-يىلى ئۇ بىر يىغىندا بېلىنسكىينىڭ گوگولغا يازغان يانچىلىق تۈزۈمىگە قارشى خېتىنى ئوقۇغىنى ئۈچۈن قولغا ئېلىنىدۇ ھەم دەررۇ ئۆلۈم جازاسىغا ھۆكۈم قىلىنىدۇ. بىراق، ئۇنىڭ تىرىك قايتىپ كېلىشكە بولغان ئۈمىد چىرىقى ئاللىقاچان ئۆچۈپ يوققا چىققاندا، چار پادىشاھ نىكۇلايⅠ تۇيۇسىز ئۇنى ئۆلۈم جازاسىدىن كەچۈرۈم قىلىپ، ئېغىر ئەمگەككە سېلىش جازاسىغا ئۆزگەرتىدۇ. بۇ ئازابلىق كەچۈرمىش ئۇنىڭغا روھىي جەھەتتە مەڭگۈ ئەسلىگە كەلتۈرۋالغىلى بولمايدىغان زەربە بولۇپ قالغان ھەمدە ئۇنىڭ كەلگۈسىدىكى ئىجادىيەت يۆنىلىشىنى ئۆزگەرتىۋەتكەن.
     1866-يىلى دوستويېۋسكىينىڭ ۋەكىللىك ئەسىرى «جىنايەت ۋە جازا» يورۇق دۇنياغا كۆز ئاچىدۇ. بۇ رومان ئاپتورغا كەڭ كۆلۈملىك دۇنياۋىي شان-شۆھرەت ئېلىپ كېلىدۇ، شۇنداقلا كۆپلىگەن مۇتەخەسسىسلەر تەرىپىدىن ئۇنىڭ بەدىئىي ئۇسلۇبىغا ئەڭ ۋەكىللىك قىلالايدىغان ئەسىرى، دەپ قارىلىدۇ.
     پوۋېستتا سۈرەتلەنگىنى، قارىماققا قەستلەپ ئۆلتۈرۈش ۋەقەسىدەك كۆرۈنسىمۇ، ئەمما ئاپتور ئاشۇ جانلىق، ئۆتكۈر، ئەتىراپلىق پىشقان قەلىمى ئارقىلىق ئىجتىمائىي جەمئىيەت كۆكسىگە، پېرسوناژلارنىڭ قەلب چوڭقۇرلۇقىغا نەشتەر سانچىيدۇ ھەمدە جەمئىيەت بىلەن ئەخلاق ئەنئەنىسىنىڭ ئاستىنقى قاتلاملىرىغا سىڭىپ كىرىدۇ. نامرات ستۇدېنت راسكولنىكوۋنى پېتىربۇرگدا مۇھتاجلىقتىن پالاكەت باسىدۇ، ئازابلىق تۇرمۇش ئۇنى ھالاكەت گىردابىغا قىستايدۇ. ئۇ كۈن بويى كوچىلاردا ئۇياقتىن بۇياققا مېڭىپ يۈرىدۇ، جېنىنى ساقلاپ قېلىشنىڭ ئۇسۇلىنى تېپىش كويىدا بولىدۇ. ھالبۇكى، كوچىلاردا ئۇنىڭ كۆرگىنى ئازاب-ئوقۇبەت ۋە قايغۇ-ئەلەملا بولىدۇ. بۇ دۇنياغا قىيامەت يېتىپ كەلگەندەك، ھەممىلا يەرنى  جىنايەت ۋە ئىپلاسلىق، يوقسۇزلۇق ۋە پاجىئە قاپلىۋالىدۇ. كىچىك بىر قاۋاقخانىدا، ئۇ يەنە مارمېلادوۋ بىلەن ئۇچرىشىپ قالىدۇ، توققۇز دەرىجىلىك بىر مۈلكىي ئەمەلدار نامراتلىق تۈپەيلى قىلغۇدەك ئىش تاپالماي، چوڭ قىزى سونىيەنى نومۇسىنى سېتىپ، ئېغىر كۈنلەردىن ئۆتىۋېلىشقا مەجبۇر قىلىدۇ. مارمېلادوۋ نومۇستىن ئۆزىنى قويىدىغان جاي تاپالماي قالىدۇ، ئۇ كۈن بويى بولىشىغا ئىچىپ غەرق مەست يۈرىدۇ، شۇ ئارقىلىق ئاشۇ شەرمەندىچىلىكنى ئۇنتۇپ كېتىشنى ئويلايدۇ. بىراق، بۇ ئائىلىگە تېخىمۇ زور ئازاب-ئوقۇبەتلەرنى ئېلىپ كېلىدۇ. ئەڭ ئاخىرى، ھېچنەرسىگە ئەرزىمەيدىغان بۇ ئاددىي ئىنسان قاتناش ۋەقەسىدە ئۆلۈپ كېتىدۇ.
     «جىنايەت ۋە جازا»نىڭ ئاساسلىق ۋەقەلىكى قورقۇنچلۇق، قاتىللىق رومانلىرىغا ئوخشايدۇ. ئەمما، دوستويېۋسكىي بۇ ئەسەردە ئۆزىنىڭ ئاجايىپ قەلەم قۇۋۋىتى ۋە چوڭقۇر مەنىگە ئىگە ئېچىنىشىنى ئىپادىلەيدۇ: بۇ تەسۋىرلەردە، ئۇنىڭ قەلەم قۇۋۋىتىگە ھېسداشلىق ۋە ھەسرەت يوشۇرۇنغان. بۇ قانداق دۇنيادۇ-ھە، زۇلمەتلىك-قورقۇنچلۇق رېئاللىق، نالە-پەرياد كۆتىرىپ جان تالىشىۋاتقان ئادەملەر...شۇ ۋاقىتتىكى راسكولنىكوۋ روھى چىقىپ كەتكەن ئادەمدەك ئەس-ھۇشىنى يوقىتىپ قويغانىدى، ئۇ مېھمانسارايدا بىرسىنىڭ يۇقىرى ئۆسۈملۈك قەرز بېرىش يولى بىلەن جازانىخورلۇق قىلىپ بېيىغان، بايلىق ئۈچۈن ئىنساپنى يوقاتقان بىر كىشىنىڭ گېپىنى ئاڭلاپ، ئۇ موماماينى ئۆلتۈرمەي قويمايمەن دەپ نىيەت قىلىدۇ. ئۇ، ھەتتا بۇنى تامامەن ياخشى بىر ئىش، بۇنداق بولغاندا، ھارامدىن سەمرىگەن ئادەمنى ئۆلتۈرۈپ ئۇنى يوقسۇللارغا بۆلۈپ بەرگىلى بولىدۇ، دەپ تونۇيدۇ. شۇنداق قىلىپ، پالتا بىلەن موماي ۋە ئۇنىڭ سىڭلىسىنى ئۆلتۈرۈپ تاشلايدۇ. روماننىڭ كېيىنكى كۆپلىگەن سەھىپىلىرىدە، ئاپتور جىنايەت ئۆتكۈزۈپ قويغاندىن كېيىنكى راسكولنىكوۋنىڭ روھى ئازابلىنىش ۋە پارچىلىنىشلىرىنى تولىمۇ ئىنچىكىلەپ ئانالىز قىلىدۇ. ئۇنىڭ ئىندېۋدۇئالىزملىق ئىدىيىسى ئەخلاق قامچىسى ۋە ۋىجدان سورىقىدا گۇمران بولىدۇ، ئەڭ ئاخىرى ئۇ، سونىيەنىڭ خرىستىئان ئىدىيىسى بىلەن دەۋەت قىلىشى ئارقىلىق جىنايىتىنى ئىقرار قىلىدۇ، ئازاب-ئوقۇبەتلەرگە بەرداشلىق بېرىپ يېڭى ھايات قوينىغا قەدەم باسىدۇ.
     بۇ رومان ئېلان قىلىنىپ ئىككى يىلدىن كېيىن، ئۇ يەنە بىر نادىر ئەسىرى «ئەخمەق»نى يېزىپ چىقىدۇ. بۇ كىتابتا ئۇ، پۈتكۈل قەلەم قۇۋۋىتىنى ئىشقا سېلىپ، خىرىستىئان مۇخلىسىغا ئوخشاپ كېتىدىغان پېرسوناژ−گېرتسوگ مىسكىننى يېزىپ چىقىدۇ. بۇ پېرسوناژ دوستويېۋسكىي پۈتكۈل دىنىي غايىسىنىڭ مەركەزلىك ئىپادىلىنىشى بولۇپ، ئۇ راستچىل، ئاق كۆڭۈل، كەڭ قورساق، تېخىمۇ مۇھىمى، ئۇ ھەممىلا ئادەمگە ئىشەنچ ۋە مېھرىبانلىق بىلەن قارايدۇ. ئايال باش پېرسوناژ ناستاشيانىڭ ئاتا-ئانىسى كىچىكىدە ئۆلۈپ كەتكەندىن كېيىن، چىرايلىق ھەم ئەقىللىق چوڭ بولىدۇ. ئۇنى بېقىۋالغان ئاق سۆڭەك زېمىندار تروتىسكېي ئۆزىنىڭ قىلىۋالىدۇ. كېيىن، تروتىسكېي گېنېرالنىڭ قىزىنى ئالماقچى بولۇپ، ناستاشيانى ئوتتۇرىغا چىقارماقچى بولىدۇ. ئۇ، 75 مىڭ رۇبلىنى قىز مېلى قىلىپ، ناستاشيانى گېنېرالنىڭ كاتىبىغا ياتلىق قىلماقچى بولىدۇ. گېنىرالمۇ بۇ تويغا قوشۇلىدۇ، ئۇ بىراقلا ھەم پۇلدار، ئىمتىيازلىق كۈيئوغۇلغا ئېرىشىپ قالىدۇ، تېخىمۇ مۇھىمى، ئۇ بۇرۇنلا سەتەڭ ناستاشياغا شالۋىقىنى ئېقىتىپ كەلگەن، شۇڭا، كېيىنچە ئۇنىڭغا ئۆگىنىپ قالغانىدى. كاتىپ ئىشنىڭ تېگى-تەكتىنى بەش قولدەك بىلىپ تۇرغان بولسىمۇ، بۇنچە كۆپ قىز مېلىنى قولغا كىرگۈزۈش كويىدا بولغاچقا، بۇ ئىشنى جېنىنىڭ بارىچە تېزلىتىدۇ. بۇ ئىپلاس سودىدا، ناستاشيا ھېچكىمنىڭمۇ خىيالىغا كىرىپ چىقمايدۇ. ئۇنىڭ گۈزەللىكى ۋە ئەقىل-پاراسىتى بۇ سودا ئالدىدا ھېچنەرسىگە ئەرىمەس نەرسىگە ئايلىنىپ قالىدۇ. ئەمما، نىلۇپەردەك لايدا ئۆسسىمۇ، ئۆزىگە قىلچە لاي يۇقتۇرمايدىغان بۇ كىشى شۈكۈر-قانائەت قىلمايدۇ، ئۇ بۇ يىرگىنىشلىك ئەبلەققە قارشى چىقىدۇ، ھەتتا جەڭ ئېلان قىلىدۇ. ئۇ، گېرتسوگ مىسكىننى چوڭقۇر سۆيسىمۇ، ئۆزىنىڭ ئۇنىڭغا ماس كەلمەيدىغانلىقىنى ھېس قىلىپ يېتىدۇ. بۇنىڭ بىلەن، ئۇ تۇغۇلغان كۈنىنى خاتىرلەش يىغىلىشىدا 100 مىڭ رۇبلى چىقارماقچى بولغان سودىگەر روگوجىنغا ياتلىق بولۇشنى خالايدىغانلىقىنى بىلدۈرىدۇ. ھالبۇكى، كېيىن ئۇ بۇ 100 مىڭ رۇبلىنى ئوچاققا سېلىپ كۆيدۈرىدۇ ھەمدە كىم بۇ پۇلنى ئېلىۋالسا شۇنىڭ بولىدۇ، دەيدۇ−ئىككى يۈزلۈمىچى، ساختىپەزلەر ئايرىلالمايدىغان، چىشىنى بىلەپ يۈرىدىغان بۇ نەرسە ئارقىلىق ئۇلارنى مازاقلايدۇ. ئەمما، ئۇ ئاشۇ كىشىلەرنىڭ ساختا نىقابىنى يىرتىپ تاشلاش بىلەن بىرگە، ئۆزىنىڭ بەختىنىمۇ نابۇت قىلىدۇ. ئۇ، روگوجىننىڭ يېنىدىن ئارقا-ئارقىدىن مىسكىننىڭ قېشىغا قايتىپ بارىدۇ، بىراق، گېرتسوگ مىسكىننىڭ قېشىدىن يەنە كەينى-كەينىدىن قېچىپ چىقىشقا مەجبۇر بولىدۇ، ئاخىرى ئەقلىدىن ئادىشىپ قالغان روگوجىن ئۇنى ئۆلتۈرۈپ تاشلايدۇ.
     گېرتسوگ مىسكىن، روماندا ئېيتىلغان «ئاخماق»تۇر. ھالبۇكى، ئەتراپتىكى مۇھىت ئەخمىقانە كۆرۈنگەچكە، بۇ جەمئىيەت ۋە مەدەنىيەت ئەنئەنىسىنىڭ چۈشكۈنلىشىشى ھەم چىرىشى تېخىمۇ ئوچۇق گەۋدىلەندۈرۈلگەن. دوستويېۋسكىي ئۆز غايىسىدىكى خرىستىئانسىمان پېرسوناژنى يېزىپ چىققان بولسىمۇ، ئاشۇنداق چىداپ بولغىلى بولمايدىغان شەخسلەردىن تەشكىل تاپقان جەمئىيەتتىن ئۆزىنى چەتكە ئېلىپ قاچمىغان. شۇنداق بولغاچقا، بۇ زەئىپ، غەمكىن، كالامپاي ۋە كۈچ-قۇدرەتسىز كىشىنىڭ مەۋجۇدىيىتى كىتابتىكى ھەممە نەرسە بىراقلا قۇدرىتىدىن ئايرىلىپ، ئېغىزغا ئېلىشقىمۇ ئەرزىمىگۈدەك تەسىرات بېرىدۇ.
     گېرتسوگ مىسكىننىڭ ئوبرازى دوستويېۋسكىي ئىجادىيىتىدىكى بىر ئاساسىي ئوق مەركىزى. ئۇ، ۋاپات بولۇشتىن بىر يىل بۇرۇن ئېلان قىلىنغان مۇكەممەل، ۋايىغا يەتكەن يىرىك رومانى «قېرىنداش كارامازوۋلار»دا، ئاليوشا مانا شۇ ئوبرازنىڭ تېخىمۇ داۋاملاشتۇرۇلىشى ۋە چوڭقۇرلاشتۇرلۇشىدۇر. «قېرىنداش كارامازوۋلار» رومانى گەرچە ئاخىرى يېزىلىپ پۈتمىگەن بولسىمۇ، ئۇ دوستويېۋسكىينىڭ ئىجادىيەت جەريانىنى خۇلاسىلاش ئەھمىيىتىگە ئىگە مۇھىم ئەسىرىدۇر. بۇ ئەسەردە، ئۇنىڭ ئىلگىرىكى ئەسەرلىرىدە كۆزگە چېلىقىدىغان نادىر كۆرۈنۈشلەر بۇ ئەسەردە تېخىمۇ مۇكەممەللىشىپ، تېخىمۇ يارقىن ئەكسىنى تاپقان. دوستويېۋسكىينىڭ بىر ئۆمۈرلۈك ئەدەبىي نەتىجىلىرى بىلەن زىددىيەتلىك ھەم چوڭقۇر يېتەرسىزلىك،نۇقسانلىرىمۇ مۇشۇ ئەسەرگىلا مۇجەسسەملاشكەن.  دوستويېۋسكىي پروزىلىرى رېئالىزملىق ئەدەبىياتنىڭ ئۆتكۈر ۋە ئوچۇق بولۇشتەك يېزىقچىلىق ئەنئەنىسىگە ۋارىسلىق قىلغان، شۇنىڭ بىلەن بىرگە ئۆزىنىڭ ئالاھىدە كۆزگە كۆرۈنەرلىك تالانتى كېيىن مۇدېرنىزم ئەدەبىياتىنىڭ چەكسىز يولىغا ئېلىپ بارىدىغان ئىشىكىنى ئاچقان. لۇشۈن ئەپەندى دوستويېۋسكىيغا چوڭقۇر ئانالىز قىلىنغان مۇنداق ياخشى باھانى بەرگەن: «ئۇ، پروزىلىرىدىكى ئەر-ئاياللارنى چىداش تەس بولغان قىيىن مۇھىتقا قويۇپ ئۇلارنى تاۋلىغان، سىرتقى يۈزەكى پاكلىقتىن مەھرۇم قىلىپلا قالماي، چوڭقۇر قاتلامغا يوشۇرغان جىنايەتلىرىنى سوراق قىلغان، يەنە كېلىپ ئاشۇ جىنايەتلىرنىڭ تېگىگە يوشۇرۇنغان ھەقىقىي پاكلىقنى سوراقلىغان.» بۇ ئېيتىلما، دوستويېۋسكىينىڭ زور بىر تۆھپىسى، يەنى ئەدەبىياتنىڭ كۆزىتىش چىرىقىنى ئىنسانىيەتنىڭ قاراڭغۇ، پەرق ئېتىش تەس بولغان قەلب دۇنياسىغىچە سوزۇپ يورۇتقانلىقىنى دەل ئىپادىلەپ بەرگەن. مانا بۇ، 19-ئەسىرنىڭ كېيىنكى يېرىمىدىن بۇيانقى ئەدەبىيات تەرەققىياتىنىڭ ئومۇمىي ۋەزىيىتى بولۇپلا قالماي، بەلكى دوستويېۋسكىي دەل ئاشۇ ئەدەبىياتنىڭ باشلىغۇچىسى ۋە ئاخىرلاشتۇرغۇچىسىدۇر.