فونتان(ت): ئۇيغۇرخەلىق قۇشاقلىرىدىن پارچە

بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   Erchin تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2015-7-23 10:31  

سىز ناخشا ئاڭلاشقا ئامراق ئوخشايسىز.ئاڭلاپ ئولتۇرۇپ قەلەمگە ئاپسىز-ھە...
لېكىن تولىسىنى ئەسلىسىدىن ئۆزگەرتىۋېتىپسىز.

ئۇيغۇر خەلق قوشاقلىرىنى توپلاپ، رەتلەش خىزمىتى ئالىلىقاچان تاماملىنىپ، خەلق قوشاقلىرى توم-توم كىتاپلارغا پۈتۈلۈپ بولدى. مەن سىزنىڭ زېھنىڭىزنى قىممىتى بار ئىشلارغا سەرپ قىلىشىڭىزنى سورايمەن!

ئاق چاي ئىچىپ، كۆك چاي ئىچىپ ،
سىن چاي ئىچىپ، قەن چاي ئىچىپ
غەرىق مەست بولۇۋالغۇم بار،
سېنىڭ ياخشى خۇيلارىڭغا
دوست بولۇۋالغۇم بار.

ئاق تۈگمەننىڭ سۇلىرى،
تۆۋەنگە قاراپ ئاقىدۇ.
مېنىڭ بىۋاپا يارىم
ئەمدى كىمگە باقىدۇ.

مەرھۇم ئۇستاز تىيىپچان ئىليوف ئەپەندى ئويغۇر قوشاقلىرىدىن 2000 پارچىنى يادقا بىلىدىغانلىقىنى، قوشاقلارنىڭ شېئىرىيەتنىڭ ئانىسى ئىكەنلىكىنى ئېيىتقان ئىكەن. يازايلى، ئوقۇيلى، يادلايلى. چوڭ ئىشنى قىلىپ بولالماي، كىچىكىدىن باشلىسا كۆزگە ئىلماي قىلساق ھىچ ئىش مەيدانغا كەلمەيدۇ. رىغبەت بىزدىن، ئىجادىيەت سىزدىن، دەپ ئانچە-مۇنچە ماختاپ، ئۇچۇرۇپ، مەدەت بېرىپ قويغانغا ئېغىزىمىزنىڭ شامىلى تۈگەپ كەتمەس قېرىنداشلارىم!

  مەن ئى بالا ۋاقتىمدا تولا ئ‍اڭلاپ ئ‍وقوف يادا بولاپ كەتكەن قوشاقلاركەنغو بو  

   توۋا دەيمە، كونىلار «قېرىغاندا ئىتنىڭ تېزىنى كۆردۈم» دېسە، «نېمە گەپتۇ» دەپتىكەنمە، مەنمۇ راست كۆرىدىغان ئوخشايمەن تېخى؟...
   ماۋۇ تېمىدا يوللانغىنى «ئۇيغۇر خەلق قوشاقلىرى»مىش، بىرسى«بىر يەردە ھاڭگا ئىشەك تەخەيلەپتۇ» دېسە، «مەن كۆردۈم، ئىككى قۇلىقى باركەن» دېگەندەك، بىزمۇ تەڭ دوست تارتىشىپ، بۇ تېمىنى ئالقىشلايمىشمىز. ناۋادا، بۇ بىرەر كىمنىڭ ئۆز ئىجادىيىتى بولۇپ قالسا قانداق بولاتىكىن، لېكىن، بۇ ھېچكىمنىڭ شەخسىي خامانلىقى، ياكى ئىگىسى يوق خامانلىق ئەمەس، بەلكى، بۇ «خامانلىق»نىڭ ئون مىليوندىن ئارتۇق ئىگىسى بار! بۇ «ئىگە»لەر ئۆزلىرىنىڭ تۆت مىڭ يىللىق(ھازىرچە شۇنداقراق) ھايات مۇساپىسىدە پۈتۈن ئىنسانىيەتنىڭ ئېسىدە قالغۇدەك كاتتا زەپەرلەرنىمۇ قۇچقان، ئاڭلىغان ئادەم چىداپ بولالماي ئۆلۈۋالغۇدەك دەرىجىدە ئېچىنىشلىق قىسمەتلەرنىمۇ تارتقان...يىللار مابەينىدە ئۇلار شۇ كەچمىشلىرىنى ئەڭ قىسقا، ئەڭ مەنىلىك، ئەڭ ئوبرازلىق تىل ۋاستىسى بىلەن، ئەڭ مۇكەممەل دەرىجىدىكى شېئىرىي شەكىل ئارقىلىق ئىپادىلەپ، بىز ئەۋلادىغا قالدۇرۇپ كەتكەن. نەق بىزنىڭ ئاشۇ يىراق قەدىمىي تارىخىي كەچمىشىمىزنى، تىل-يېزىقىمىزنى، ئۆرپ-ئادىتىمىزنى، دىنىي ئېتىقادىمىزنى، ئەدەبىيات-سەنئىتىمىزنى... تەكشۈرۈپ تەتقىق قىلىشتىكى ئەڭ موھىم قورال  فولكلور بايلىقىمىزنىڭ بىر تارمىقى بولغان ئەدەبىيات-سەنئەت فولكلورىمىزنىڭ بىر تۈرى ـــ «ئۇيغۇر خەلق قوشاقلىرى»دۇر. شۇنىڭ ئۈچۈن بۇ قوشاقلارنىڭ ھەرقاندىقىنىڭ ھەر بىر سۆزىنى، ھەتتا، ھەر بىر بوغۇمىنىمۇ ئۆزگەرتىشكە قەتئىي بولمايدۇ!
   ۋاھالەنكى، بۇ تېمىدا فولكلور بايلىقلىرىمىزغا ۋارىسلىق قىلىشتىكى بۇ تەلەپكە يەڭگىللىك بىلەن خىلاپلىق قىلىنغان. مەسىلەن: «شامال چىقسا ئەگىيدۇ» دەپ باشلانغان قوشاق نەدە، قاچاندىن بېرى مۇشۇنداق ئېيتىلىدىغان بولۇپ قالدى؟ بۇ قوشاقنىڭ تارىخىمىزدىكى داڭلىق راۋابچى، «لەيلىگۈل»، «ئاشناجان»، «يارىم خۇمالىق» «گۇدىپاي1»، گۇندىپاي2»...قاتارلىق نۇرغۇن ئاھاڭلارنى ئىشلەپ، ئۇ ئاھاڭلارغا مۇناسىپ خەلق قوشاقلىرىنى سېلىپ، ناخشا قىلىپ ئېيتىپ، خەلق ئارىسىدا ئومۇملاشتۇرغان مەشھۇر كومپوزىتور تاشۋاي ئېيتقان «يارىم خۇمالىق» ناملىق قەشقەر خەلق ناخشىسىدىكى ئەسلىسى مۇنداق:

«شامال چىقسا ئەگىيدۇ، ۋاااي بالا...
سەمەن يولىدا، ۋاااي، تېرەك...
سىلنىڭ كۆيمىگەن بىلەن، يارىم خۇمااالىق،
بىزنىڭ كۆۆۆيىدۇ، ۋاااي، يۈرەك...».
   كۆرۈنۈپ تۇرۇپتۇكى، بۇ ناخشىغا كىرىشتۈرۈلگەن ئەسلى قوشاقنىڭ تۈزۈلۈشى شۇ قەدەر مۇكەممەل بولۇپ، ئۇيغۇر مىللىي شېئىرىيىتىنىڭ مۇرەببە شەكلىدە، ئارۇز ۋەزىندە تۈزۈلگەن. يەنى، ھەر بىر مىسراسى «3\ 4» بوغۇملۇقتىن ئىككى تۇراققا ئايرىلىپ، ھەر بىر تۇراقنىڭ بىرىنچى بوغۇمى قىسقا، باشقا بوغۇملىرى ئۇزۇن بوغۇم قىلىپ تۈزۈلگەن.  ھالبۇكى، ماۋۇ تېمىدىكى قوشاقلاردىن بۇ ھەقتە سۆز ئېچىش مۈمكىن ئەمەس.
   مانا، يەنە بىر قاملشمىغان گەپ:
«پەتتىنى ئېلىپ بىركۈن،
تويغا چىللايلى كۆپنى .». ئەسلىسىدىكى :
«كۆيۈشكەندە تەڭ كۆيگەن،
بىللە تارتىلى دەرتنى.»نى كىم، نېمىسىنىڭ ھەققىگە مۇشۇنداق ئۆزگەرتتى؟ قانداق ئۆزگەرتسۇن، ئۆزگەرتكىنىنىڭ ئۆزى بىر زور خاتالىق، ئەمدى ماۋۇ تىل ئىشلىتىشتىكى تىتەنپەتىلىكنى نېمەدەي؟ پەتىدىن كېيىن كۆپچىلىكنى تويغا چىللايدىغان قاچانقى، نەدىكى، قايسى «ئۇيغۇر»دۇ-شۇ؟...
   دېمەك، ئۆزىمىزنىڭ مىراسلىرىنى ئالدى بىلەن ئۆزىمىز قەدىرلەيلى، ئاسرايلى.
(تەتقىق قىلالمىساقمۇ، بۇزغۇنچىلىق قىلمىساق ، بەلكىم، نۇرغۇنلىرىمىز ئۈچۈن شۇمۇ چوڭ ئىشمىكى دەيمىنا؟)


بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   ئادىل0998 تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2015-7-26 23:13  

ئادىل ئەپەندىم       پەتتە سىز پەتە دەەپ ئوقۇۋاپسىز يەنى توي خېتى دىگەن گەپقۇ بۇ. بىلدىغىنىڭزخېلى كۆپكەن بىراق مەن قەستەن  بۇزۋەتكەن يېرىم يوق ھەم ھوقۇقۇم يوق مەنمۇ ياخشى بولسۇن دەپ.....
(پەتتە)يەنى(توي خېتى)دىگەن مەنىدە.
بۇيەكەن چەكوناگەپ

   ئادىل ئەپەندى شۇنداق ئېسىل ئىنكاس يېزىپتۇ. ئۇيغۇر خەلق قوشاقلىرىنى خالىغانچە ئۆزگەرتىدىغان ھوقۇقنى سىزگە كىم بەرگەن؟ خەلق قوشاقلىرى سىزنىڭ كاكچىغا بولالمىسا پوملاپلا كۆمەچ قىلىدىغان خېمىرىڭىز ئەمەس!

   يوغسۇ-يوغسۇ، مېنىڭ بىلىدىغىنىممۇ تايىنلىق. مانا قاراڭ، ئاۋۇ يەردە ئەسلى «پاتىھە»(جانلىق تىلدا «پەتە»مۇ دېيىلىدۇ)نى  «پەتتە» دەپ يېزىپ قالغان چېغى، دەپ قاپتىمەن. بىراق، بۇندىن كېيىن، مەيلى بۇرۇنقى بىر تېمىڭىزدىكىدەك «يەكەن خەلق قوشاقلىرى»نى، مەيلى مۇشۇنىڭدەك «ئۇيغۇر خەلق قوشاقلىرى»نى يوللىماقچى بولسىڭىز، ئاۋۇ ئىنكاسىمدىكى ئاخىرقى ئىككى قۇر سۆزنى ئەسلەپ قويارسىز.

توغرا!

بىلۋېلىڭلاركى يەكەن دە توي خېتىنى جاڭزا دىمەستىن (پەتتە)دەپ ئاتايدۇ. بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   فونتان تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2015-7-27 00:23  

‹‹پەتتە››_ ‹‹توي خېتى›› دېگەن مەنىدىكى كونا گەپ بولغىنىغا قارىغاندا يەكەن خەلقى ئاتام زامانىسىدىن تارتىپ توي خېتى ئېلىپ نىكاھ ئوقۇتسا كېرەك؟

بىزنىڭ يۇرتتا «خۇڭشىي»، «جاڭزا»، «پەتتە»... دېمەي «توي خېتى» دەيدۇ!

فونتان ئىنى، مۇشۇ ماۋزۇنىڭمۇ توغرا يېزىلىشىغا ئەھمىيەت بېرىپ قويارسىز، قالغان گەپنى باشقىلار ناھايىتى دادىل، ئەمما سىلىق دەپتۇ. « ئۇيغۇر خەلىق قۇشاقلىرىدىن پارچە »-قاراڭ، « خەلق، قوشاق» دېگەن سۆزلەرنىڭ ئىملاسىغا!...