قاسىم سىدىق: يەر پوستى ئۇچرايدىغان تاشقى كۈچلەر

بىز ماياتنىك تەجىربىسىدە ھېساپلاش ئارقىلىق كەلتۆرۆپ چىقارغان 29-تىئورمىچەئېغىش كۈچىنى كىلاسسىك نەزەريىلەردە قەيىت قىلىنغان يەر شارى ئۇچرايدىغان تارتىش كۈچىگە سېلىشتۇرۇپ كۆرسەك ئېغىش كۈچى پەۋقۇلئاددە چوڭ بولۇپ چىقىۋاتىدۇ.شۇڭا يەر شارى ئۇچرايدىغان تاشقى كۈچلەر بىلەن تونۇشۇپ چىقىش ۋە ئۇلارنىڭ پارامىتىرلىرىنى تۇرغۇزۇش زۆرۆر ئىكەن دەپ قارىدۇق.بۇ كۈچلەرنىڭ يۆنىلىشى قوياشنىڭ تارتىش كۈچى يۆنىلىشىگە قارشى يۆنىلىشتىكى كۈچلەر،ياكى ئېغىش كۈچى يۆنىلىشىگە قارشى يۆنىلىشتىكى كۈچلەر بولىشى كىرەك.
ئالەملىك تارتىش كۈچىدىن باشقا يەر شارىغا تەسىر قىلىدىغان يەنە قانداق تاشقى كۈچلەر بار؟.
ھازىرچە بۇنداق كۈچلەردىن نەزەرگە ئېلىشقا تېگىشلىك بولغانلىرى:

1.قوياش نۇرىنىڭ يەر شارىغا بولغان بىسىم كۈچى.
2.قوياش بورىنى.
3.ئاقار جىسىملار قەۋىتىنىڭ بىسىم-سۆركۆلۈىش كۈچى.




بەزى مەنبەلەردە قوياش نۇرى بىسىمى ئۇقۇمىنى تۇنجى بولۇپ كېپلىر قۇيرۇقلۇق يۇلتۇز نىڭ قۇيرۇغىنىڭ شەكىلىنىش سەۋەبىنى چۈشەندۆرگەندە ئوتتۇرىغا قويغان دېيىلىپتۇ.
نىيوتۇن ئالەملىك تارتىش كۈچى ئىدىيىسىنى 1684-يىلى ئوتتۇرىغا قويغان.يورۇقلۇقنىڭ بىسىم كۈچى ئۇقۇمى بولسا 1748-يىلى  شىۋىتسارىيىلىك ماتىماتىك،تەبىئەت پەنلىرى ئالىمى  لېئونخارد ئئولېر （Leonhard Euler ，1707年4月15日～1783年9月18日）تەرىپىدىن ئوتتۇرىغا قويۇلغان.



قارىغاندا،نىيوتۇن ئالەملىك تارتىش كۈچى ئىدىيىسىنى تۇرغۇزۇپ،پىلانىتلار ھەركىتگە تەدبىقلىغاندا يورۇقلۇقنىڭ بىسىم-ئىتتىرىش كۈچىدىن ئىبارەت بۇ ئامىلنى ئويلاشمىغان.ھازىر ئامرىكىدا يورۇقلۇقنىڭ بىسىم -ئىتتىرىش كۈچىدىن پايدىلىنىپ ئالەم بۇشلۇغىدىكى ئۇچارلارنى ھەركەتلەندۆرۆش لايىھىسى ئوتتۇرىغا چىقتى.

يەر شارىنىڭ بىر يۆزى ئىزچىل ھالدا قوياشتىن كەلگەن يورۇقلۇقنىڭ بىسىمىغا ئۇچرىشى ئېنىق.بۇ بىسىم-ئىتتىرىش كۈچىنىڭ چامىسى قانچىلىك؟بۇنى ھېساپلاپ كۆرۈش كىرەك.يەنە بىر نۇقتا ئېنىقكى،بۇ كۈچنىڭ يۆنىلىشى تارتىش كۈچىنىڭ يۆنىلىشى بىلەن قارمۇ-قارشى.بۇ كۈچ نەزەرگە ئېلىنساۋە ئونىڭ قىممىتى ھەقىقەتەن 0دىن چوڭ بولسا، تارتىش كۈچى دېيىلىپ كېلىۋاتقان كۈچنىڭ ھازىر دېيىلىۋاتقان قىممىتىگە تەسىر كۆرسىتىدىغانلىغى تۇرغانلا گەپ.

روس فىزىكا ئالىمى  پىتىر نىكولايىۋىچ لېبېدېۋ (:ПётрНиколаевичЛебедев) ئالى مەكتەپتە ئوقۇۋاتقان ۋاقتىدىلا 《رادىياتسىيە تارقاتقۇچى جىسىملارنىڭ ئىتتىرىش كۈچى》ماۋزۇلۇق ماقالىسىنى  يازىدۇ. تۇنجى بولۇپ 1889-يىلى يۇرۇقلۇقنىڭ قاتتىق جىسىملارغا چۈشۈرىدىغان بىسىمىغا ئالاقىدار بىر قاتار تەجىربىلەرنى ئشلەپ بىسىمنى ئۆلچەيدۇ،1900-يىل پارىژدا ئېچىلغان دۇنيا فىزىكا يىغىنىدا ئۆز بايقىشىنى ئوتتۇرىغا قويۇدۇ. 1901 -يىلى ئۆزىنىڭ "يورۇقلۇق بىسىمى تەجىربە تەتقىقاتى" ناملىق ئەسىرىنى ئېلان قىلىدۇ.ئۇنىڭ تەتقىقاتلىرى ھازىرغىچە ئىلىم دۇنياسىدا مۇشۇ ساھەدىكى موھىم تەتقىقات سۈپىتىدە تىلغا ئېلىنىدۇ.


بۇ تېمىدا قوياش رادىئاتسىيىسى بەزى كىچىك پىلانىتلارنىڭ ۋە ئالەم كېمىلىرىنىڭ ئوربىتىسىغا تەسىر كۆرسىتىدۇ ھەم  تەۋرىنىش پەيدا قىلىدۇ دېيىلىپتۇ.






يەر شارى ئاتمۇسفىراسىنىڭ يەر شارى ھەركىتىگە كۆرسىتىدىغان تەسىرى بارمۇ-يوق؟مانا بۇ مۇھاكىمە قىلىپ كۆرۈشكە تېگىشلىك مەسىلىلەرنىڭ بىرى.ئاتمۇسفىرا مۇتلەق مەنىدە يەر شارى بىلەن ماس قەدەملىك ھەركەت قىلسا بۇ مەسىلىنى مۇھاكىمە قىلىشنىڭ ئەھمىيىتى يوق.لىكىن،ئالدى بىلەن تەپسىلاتلار بىلەن تونۇشۇپ چىقىش كىرەك.بۇ تارتىش كۈچى ئىدىيىسى ۋە تارتىش كۈچىنىڭ ئەمەلى قىممىتىنى مۆلچەرلەشتە مۇقەررەر ئويلۇشۇشۇشقا تېگىشلىك نۇقتا.

ئاتمۇسفىرانىڭ يەر شارى پوستىغا بىسىم چۈشۈرىدىغانلىغى تالاي تەجىربىلەردىن ۋە ھېساپلاشلاردىن ئۆتكەن بىر پاكىت.بۇنداق بىسىم يۆز بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولغاچقا نىيوتۇن تارتىش كۈچى ئىدىيىسىنى تۇرغۇزغاندا بۇ ئامىللارنى ئويلاشمىغان دېيىشكە بولىدۇ.چۈنكى،نىيوتۇن تارتىش كۈچى ئىدىيىسى ، ماسساشۇنداقلا ماددى نۇقتا دىن ئىبارەت ئۇقۇم ۋە مىتۇتلار ئۈستىگە قۇرۇلغان.يورۇقلۇق بىسىمى،ئاتمۇسفىرا بىسىمى قاتارلىق يۆزگە مۇناسىۋەتلىك ئامىللار ئويلۇشۇلمىغان.
بۇ يەردە ئايدىڭلاشتۇرۇشقا تېگىشلىك بىر قانچەنۇقتا بار،ئۇلار:
1.يەر شارى ماسسىسىنى بېكىتكەندە ئاتمۇسفىرا ماسسىسىمۇ نەزەرگە ئېلىنغانمۇ؟
2.يەر شارىنىڭ ئاتمۇسفىرا ماسسىسىنمۇ ئۆز ئىچىگە ئالغان ئومۇمى ماسسىسى 8371km نى رادىئوس قىلغان ئومۇمى ئاتمۇسفىرا قەۋىتىنمۇ ئۆز ئىچىگە ئالغان ھەجىمگە تەقسىملىنىپ ھېساپلانغانمۇياكى يەر شارى ئۆزىنىڭلا 6371kmنى رادىئوس قىلغان ھەجىمىگە تەقسىملىنىپ ھېساپلانغانمۇ؟
3.يەر شارىنىڭ ئوقىدا ئايلىنىشىغا ئالاقىدار دېنامىكىلىق شەرىتلەر ئىچىدە ئاتمۇسفىرانىڭمۇ ھەسسىسى بارمۇ ياكى يوقمۇ؟

مەن  1-سوئال ئۈستىدە ئىزدىنىپ،ئالاقىدار ماتىرياللاردىن نىيوتۇننىڭ ئەينى ۋاقىتتا تارتىش كۈچى ئىدىيىسىنى تۇرغۇزغاندا ئاتمۇسفىرا ماسسىسى ئۈستىدە ئىزدەنگەنلىگى ھەققىدىكى قانائەتلىنەرلىك ئۇچۇرنى ئۇچراتمىدىم.
2-سوئالغا كەلسەك،يەر شارى ماسسىسى بىردەك ھالدا يەر شارى ئۆزىنىڭ 6371كىلومىتىرنى رادىئوس قىلغان ھەجىم ئىچىدە ھېساپلىنىپ كەپتۇ.
3-سوئالنىڭ جاۋابى بولسا، يەر شارى ئاتمۇسفىراسى يەر شارى ھەركىتىنىڭ،جۈملىدىن ئوقىدا ئايلىنىشىنىڭ دېنامىكىلىق سەۋەپلىرىنىڭ بىرەرسى ئەمەس.






بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   ھەبىبۇللا مىجىت تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2015-4-13 12:43  

مانا مۇشۇنداق كۈچلەر بىلەن «تارتىش كۈچى» دوئىلغا چۈشسە نەتىجىسى تارتىش كۈچىنىڭ مەغلوبىيىتى بەدىلىگە يەكۈنلىنىدىغانلىغىنى پەرەز قىلماق تەس ئەمەس!.

قاسىمكامنىڭ تىنىگە سالامەتلىك،ئىجادىيەت ۋە تەتقىقات ئىشلىرىغا كۆپتىن كۆپ يۇكسىلىش تىلەيمەن...

رەھمەت.













بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   ق.سىدىق تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2015-4-13 18:08  

فىزىكا دىگەن بۇ پەننىڭ سىرىنى تىخىمۇ ئىچكىرلەپ چۈشەندۈرگىنىڭىزگە رەھمەت.ھارمىغايسىز.

ھازىر تەتقىقاتلاردا يەر شارىنىڭ ئوقىدا ئايلىنىش تېزلىكىنىڭ ئۈچ خىل ئۆزگىرىدىغانلىغىغا ئائىت پاكىتلار بايقالغان.ئۇلار:
1.ئۇزۇن مەزگىللىك تەدرىجى ئاستىلىشىش.بىر ئەسىردە 1دىن ئىككى مىللىسېكونىتقىچە ئاستىلاش.2000يىلدىن بۇ يان يەر شارىنىڭ ئوقىدا ئايلىنىش تېزلىكى 2سائەتتىن ئارتۇغراق ئاستىلاپ كەتكەن.بۇنداق ئاستىلاشنىڭ ئاساسى سەۋەپكارى تاشقىن سۆركىلىشى(潮汐摩擦) دەپ قارالغان.ئالىملار 370مىليۇن يىللار ئىلگىرى يەر شارىنىڭ ھەريىلىنىڭ 400كۈن ئەتراپىدا ئىكەنلىگىنى تەتقىق قىلىپ بايقىغان.
2.دەۋرى خارەكتىرلىك ئۆزگىرىش.ھەريىلى باھاردا ئاستىلاش،كۈزدە تېزلىشىش.بۇندىن باشقا يېرىم يىللىق دەۋرى ئۆزگىرىشلەرمۇ بار.يىل ئىچىدىكى دەۋرى ئۆزگىرىشلەر رىزونانىسى 20دىن 25مىللىسېكۇنىتقىچە.بۇنداق ئۆزگىرىشلەرنى شامالنىڭ پەسىل خارەكتىرلىك ئۆزگىرىشلىرى كەلتۆرۆپ چىقارغان دەپ قارىلىدۇ.
3.تەرتىپسىز ئۆزگۆرۈش.بۇنداق ئۆزگۆرۈشنىڭ سەۋەبى تەتقىقات ئۈستىدە تۇرماقتا.

يۇقۇرقىلار،جۆملىدىن يۇقۇردا قەيىت قىلىنغان دېڭىز تاشقىنىنىڭ يەر پوستى بىلەن سۆركۆلۈش كۈچى تارتىش كۈچى ئىدىيىسىگە نىسبەتەن ياخشى خەۋەر ئەمەس. چۈنكى،دېڭىز تاشقىنىنىڭ  سۆركۆلۈش كۈچىنىڭ مىقدارى قانچىلىك بولىشىدىن قەتئى نەزەر تارتىش كۈچىنىڭ نۆۋەتتە تەشەببۇس قىلىنىپ كېلىۋاتقان مىقدارىغا مۇناسىپ تەسىر كۆرسىتىدۇ.

ئۇيغۇرلاردىنمۇ نىيوتىندەك ئالىملارنىڭ چىقىشى نىمىدىگەن كاتتا ئىش! ئۇلۇغ ئاللا قاسىمكامغا ئۈزۈن ئۆمۈر، سالامەتلىك ئاتا قىلسۇن! ئىشلىرىغا ئۇتۇق يار بولغاي!

دىڭىز تاشقىنىنىڭ ھەرخىل دەۋرىلىككە ئىگە ئىكەنلىكى مەلۈم.بۇ بىر ھەركەت شەكلى دەۋرىلىكىدىن ئىبارەت.يەرشارى،پىلانىتلار ھەركەتلىرىمۇ ئوخشاشلا دەۋرىلىككە ئىگە. پىلانىتلارنىڭ ئوقىدا ئايلىنىشى ،ئوربىتا ھەركەتلىرى شۇنداق.مۇبادا تارتىش كۈچى پىلانىتلار،ئاسمان جىسىملىرى،ئاقار جىسىملار دەۋرى ھەركەتلىرىنىڭ سەۋەبى دەپ قارالسا،ئۇنداقتا بۇ كۈچمۇ دەۋرى ئۆزگىرىدىغان كۈچ بولىشى كېرەك.ھالبۇكى،ھازىر مىنىڭ بىلىشىمچە جىسىملارنىڭ دەۋرى ھەركىتىگە سىممىتىرىك ھالدا ماس كېلىدىغان تارتىش كۈچى دەۋرىلىگى دەيدىغان بۇنداق ئۇقۇم يوق.ماسسا،كۈچ،ھەركەت قاتارلىقلار بىر بىرسى بىلەن ئالاقىدار مىقدارلار بولۇپ،تارتىش كۈچىنى ھەركەت دەۋرىلىكى نۇقتىسىدا تۇرۇپ تەھلىل قىلساق،يەنە بىر مۇنچە مەسىلىلەر سۆرۆلۈپ چىقىدىغاندەك قىلىدۇ.


يەر شارىنىڭ ئوقىدا ئايلىنىشى دەۋرى ھەركەتنىڭ تىپىك مىساللىرىنىڭ بىرى دەپ قاراشقا بولىدۇ.لىكىن،مۇشۇنداق ئوقىدا ئايلىنىشنىڭ سەۋەبى ھەققىدىكى قاراشلار تېخى قايىل قىلارلىق ئەمەس.بۇنداق ھەركەت شەكلىنى تارتىش كۈچىگە باغلاپ چۈشەندۆرىدىغان قاراشلار مۇنازىرىگە،تەنقىتكە بەرداشلىق بېرەلمەيدۇ.پەقەت ئوقىدا ئايلىنىش يەر شارى قاتارلىق پىلانىتلارنىڭ ئىچكى خاسلىغى دەپ قارىغاندىلا زىدىيەتتىن،قىيىنچىلىقتىن قۇتۇلغىلى بولىدۇ.شەكىل نەزەريىسىنىڭ تەشەببۇسى دەل مۇشۇنداق.كۋانىت دۇنياسىدا سىپىن -زەررىچىلەرنىڭ ئۆزىدىكى خاسلىق بولغىنىدەك،ماكرۇ دۇنيادا ئوقىدا ئايلىنىش - ئاسمان جىسىملىرىنىڭ ئۆزىنىڭ ئىچكى خاسلىغى.چۈنكى بۇ ئاسمان جىسىملىرىنى شەكىللەندۆرگەن تەركىپلىگۆچىلەر، بۇ جىسىملار شەكىللىنىشتىن ئىلگىرىلا سىپىنغا-ئوقىدا ئايلىنىش بۇلۇڭلۇق ھەركەت مىقدارىغا ئىگە ئىدى.ئۇلار ئاسمان جىسىملىرىنى،پىلانىتلارنى شەكىللەندۆرۆش جەريانىدا پەيىتلىك ھالدا ئۇزىنىڭ بۇلۇڭلۇق ھەركەت مىقدارىدىن ئايرىپ قالىدۇ ۋە ئاندىن قوياش قاتارلىقلارنىڭ تارتىش كۈچى ئۇلارنى قايتا ئوقىدا ئايلىنىش بۇلۇڭلۇق ھەركەت مىقدارىغا ئىگە قىلىدۇ،دەيدىغانغا ھېچقانداق ئاساسىمىز يوق.
ئەقىلغە مۇۋاپىق تاللاش شۇكى،پىلانىتلارنىڭ ئوقىدا ئايلىنىشى ۋە يۆنىلىشى ئۇلارنىڭ مىكرۇ تەركىپلىگۆچىلىرىنىڭ سىپىن يۆنىلىشى تەرىپىدىن بەلگىلىنىدۇ.بۇ ھالدا تەتۆر ئايلىنىدىغان،ئوڭ ئايلىنىدىغان ئاسمان جىسىملىرىنىمۇ چۈشەندۆرگىلى بولىدۇ.ئەلۋەتتە بىر پىلانىتنىڭ تەركىپلىگۆچىلىرىنىڭ ئىككى خىل سىپىن يۆنىلىشىگە ئىگە بولىدىغانلىغىنى چەتكە قاقمايمىز.پىلانىتلار ئوقىدا ئايلىنىش يۆنىلىشى ئوخشاش يۆنىلىشكە ئىگە كۆپ سانلىق تەركىپلىگۆچىلەر تەرىپىدىن بەلگىلىنىدۇ،دەپ قاراشقا بولىدۇ.
يۇقۇرقى مۇھاكىمىلەردىن كېلىپ چىقىدىغان يەكۈن نىمە؟
يەر شارىنىڭ ئوقىدا ئايلىنىشى يەر شارى ئۆزىنىڭ ئىچكى خاسلىغى بولۇپ.بۇنداق خاسلىق يەر شارىنىڭ مىكرۇ تەركىپلىگۆچىلىرىنىڭ ھەركەت شەكلى تەرىپىدىن بەلگىلەنگەن.بۇنداق خاسلىق بىلەن نىيوتۇن تارتىش كۈچى ئىدىيىسىنىڭ باغلىنىشى يوق.يەر شارى پوستى ئۆستىدىكى ئاقار جىسىملار يەر شارىنىڭ ئوقىدا ئايلىنىشىغا ۋە شۇنداقلا سىزىقلىق(ئوربىتا)ھەركىتىگە مۇئەييەن تەسىرلەرنى كۆرسىتىدۇ.قارشىلىق قىلىدۇ.نىيوتۇنچە تارتىش كۈچى يۆنىلىشى بىلەن پىلانىتلار،جۈملىدىن يەر شارىنىڭ،يەر شارى پوستىدىكى ئاقار جىسىملارنىڭ ھەركەت يۆنىلىشىدە ماسلىسىشچانلىق يوق.پىلانىتلارنىڭ دەۋرى ھەركەتلىرىگە سىممىتىرىك ماس كېلىدىغان تارتىش كۈچى دەۋرىلىكىمۇ ئەسلا يوق.بۇلارنىڭ ھەممىسى نىيۇتۇنچە تاتىش كۈچى ئىدىيىسىگە پايدىسىز پاكىتلاردىن ئىبارەت.


بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   ق.سىدىق تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2015-4-14 12:02  

Rotation of Halley's Comet

قوياش سېستىمىسىدا قوياش بىلەن پىلانىتلار بىرلا ۋاقىتتا شەكىللەنگەن دېيىلسىمۇ،قوياش ئىلگىرى شەكىللەنگەن دېيىسلسىمۇ تارتىش كۈچى ئىدىيىسىگە پايدىسىز بەزى مەسىلىلەر كېلىپ چىقىدىغاندەك قىلىدۇ.
بىر ۋاقىتتا شەكىللەنگەن دېيىلسە تارتىش كۈچى ئىدىيىسىنى قوياش سېستىمىسى تارىخنىڭ دەسلەپكى دەۋىرلىرىگە تەدبىقلىماق قېيىن.يەنى،ئەمدى شەكىللىنىۋاتقان قوياش ماس قەدەمدە شەكىللىنىۋاتقان پىلانىتلارغا قانداق تەسىر كۆرسىتىدۇ؟....
پىلانىتلار كىيىن شەكىللەندى دېيىلسە،قوياش رادىئاتسىيىسى،قوياش بورىنى قاتارلىقلارنىڭ بىسىم كۈچى زەررىچىلەرنىڭ قانداق قىلىپ بىر نۇقتىغا پىلانىت بولۇپ ئۇيۇشىشىغا يول قويغان دىگەن مەسىلىگە دۇچ كېلىمىز.كومىتىنىڭ قۇيرۇغى بىزنى مۇشۇنداق سوئال قويۇشقا مەجبۇر قىلىدۇ.قوياشقا يېقىن بولغان مىركوررىنىڭ شەكىللىنىشىنى تەساۋۋۇر قىلماق تېخىمۇ قىيىن.

________________
قوياش بورىنىنىڭ تەسىرى پىلوتۇن ئوربىتىسىغىچە يېتىپ بارىدۇ،دېيىلىپتۇ.تېزلىكى 200كىلومىتىر سىكونىتتىن 800كىلومىتىر سىكونىتقىچە ئىكەن.

ۋە لار بولساa  ۋە b نوقتىلاردىكى ئاتموسفىرانىڭ ئومومىي سىزىقلىق تىزلىكى (ئوقىدا ئايلىنىش سىزىقلىق تىزلىكى ۋە ئوربىيتا سىزىقلىق تىزلىكىنىڭ يىغىندىسى).