ئەسقەر ئوسمان: ئەلۋىدا، مۇتەللىپ سېيىت ئاكا

ئەسقەر ئوسمان

قارا قۇرۇم تاغلىرىنىڭ پەلەككە تاقاشقان قارلىق چوقىللىرىدىن باشلىنىپ، تەكلىماكانغا سىڭىپ كېتىدىغان تىزناپ ۋە يەكەن دەريا ۋادىللىرىنىڭ ئوتتۇرىسىغا جايلاشقان گۈزەل دولان دىيارىدا  تەكىلماكاننىڭ ئۆتتەك تەپتىدىن ھارارەت ئېلىپ، تىزناپ ۋە زەرەپشان دەريالىرىنىڭ كۈن كۆرگەن ئابىھايات كەبى ئەركەك سۇلىرىدىن بەھىر ئىلىپ، يىلىكى تولۇپ ئۆسۈپ يېتىلگەن، ئۆز يۇرتىنىڭ مەدەنىيتىتنى قىزغىن سۆيۈپ ، جۇلالاندۇرۇپ، دولان مەدەنىيىتىنىڭ ئەن-ئەنىۋى خاسلىقىنى نامايەن قىلىپ، ئەۋلاتمۇ ئەۋلات راۋاجلاندۇرۇپ كەلگەن تۆھپىكار ئوغلانلىرىمىز ئاز ئەمەس.
« جوڭگۇ ئۇيغۇر تارىخى مەدەنىيەت تەتقىقاتى ئىلمىي جەمىيىتى»، «جوڭگۇ ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتى ۋە مۇقام تەتقىقاتى ئىلمى جەمىيىتى»، «جوڭگۇ ئاممىۋى مەدەنىيەت ئىلمىي جەمىيىتى»، «ئاپتونۇم رايونلۇق خەلق ئەدەبيات سەنئەتچىلەر جەمىيىتى»، « ئاپتونۇم رايونلۇق يازغۇچىلار جەمىيىتى»، «ئاپتونۇم رايونلۇق ئاممىۋى مەدەنىيەت جەمىيىتى»، « قەشقەر ۋىلايەتلىك يازغۇچىلار جەمىيىتى» نىڭ ئەزاسى، «قەشقەر ۋىلايەتلىك خەلق ئەدەبىيات – سەنئەتچىلەر جەمىيىتى»، « قەشقەر ۋىلايەتلىك ئاممىۋى مەدەنىيەت ئىلمىي جەمىيىتى» نىڭ مۇدىرىيەت ئەزاسى، مەكىت ناھىيىلىك دولان يازغۇچىلار جەمىيىتىنىڭ رەئىسى، «دولان مەدەنىيىتى» ژورنىلىنىڭ ئىجرائىيە مۇئاۋىن باش مۇھەرىرى، بىر ئۆمۈر دولان مەنىۋى مەدەنىيەت سېپىدە قان- تەر تۆكۈپ ئىشلەپ، پۈتۈن ۋۇجۇدىنى دولان خەلقىنىڭ مەدەنىيەت سەنئەت ئىشلىرىغا بېغىشلىغان تۆھپىكار ئۇستاز، قابىل مەدەنىيەت تەشكىلاتچىسى، ئاتاقلىق مەدەنىيەت تەتقىقاتچىسى ، يازغۇچى، سىنارىست، جامائەت ئەربابى مۇتەللىپ سىيىت ئەنە شۇ تۆھپىكار ئوغلانلارىمىزنىڭ بىرى ئېدى. بۇ تېنىم تاپماس ئىجتاھاتلىق ئىختىدار ئېگىسى 2015- يىلى 2- ئاينىڭ 11- كۈنى ئۈرۈمچى ۋاقتى كەچ سائەت 6 دىن 30 مېنۇت ئۆتكەندە بىز بىلەن مەگۈلۈك خوشلاشتى.
مۇتەللىپ سىيىت 1947-يىلى 7-ئاينىڭ 15-كۈنى مەكىت ناھىيىسىدە ئوقۇتقۇچى ئائىلىسدە تۇغۇلغان. 1968-يىلى  قەشقەر پىداگوگىكا ئالى تېخنىكومى (ھازىرقى قەشقەر پىداگوگىكا ئىنىستىتۇتى) نىڭ جوڭگۇ تىل-ئەدەبىيات فاكولتېتىنى پۈتتۈرۈپ، 1970-يىلغىچە شىنجاڭ ھەربى رايون مەكىت چاسا دېھقانچىلىق مەيدانىدا قايتا تەربىيە ئالغان. 1970-يىلدىن 1974-يىلغىچە مەكىت ناھىيىلىك 1- ئوتتۇرا مەكتەپتە تىل-ئەدەبىيات ئوقۇتقۇچىسى بولغان. 1974- يىلىدىن 2007- يىلىغىچە مەكىت ناھىيەسىنىڭ مەدەنىيەت خىزمىتىگە مەسئۇل بۇلۇپ،  مەكىت ناھىيەسىنىڭ مەدەنىيەت ئىشلىرىنىڭ جۇش ئۇرۇپ راۋاجلىنىشى ئۈچۈن بارلىق  قان-تەرىنى سەرىپ قىلغان ئېدى.
مۇتەللىپ سىيىت مەكىت ناھىيەسىنىڭ مەدەنىيەت خىزمىتىگە رىياسەتچىلىك قىلىش جەريانىدا ئالدى بىلەن ھەرقايسى يېزىلاردا مەدەنىيەت پونكىتلىرىنى، كەنىتلەردە مەدەنىيەت ئۆيلىرىنى قۇرۇشقا كىرىشتى. قىسقىغىنا بىرنەچچە يىل ئىچىدە ناھىيە بويىچە مەدەنىيەت پونكىتلىرىنىڭ ئۆلچەمگە يېتىش نىسبىتى %98 گە، كەنت مەدەنىيەت ئۆيلىرىنىڭ ئۆلچەمگە يېتىش نىسبىتى %87 گە يەتكۈزدى. مەملىكەت بويىچە بىر قېتىم، ئاپتونۇم رايون بويىچە ئىككى قېتىم، قەشقەر ۋىلايىتى بويىچە تۆت قېتىم، ئاممىۋى مەدەنىيەت پائالىيىتى تەجرىبە ئالماشتۇرۇش نەقمەيدان يىغىنى چاقىرىپ، مەكىت ناھىيىسىنىڭ مەدەنىيەت سەنئەت ئىشلىرىنى مەملىكەت مىقياسىغىچە تەشۋىق قىلىشتا يۇقۇرى بولغان تەشۋىقات ئۈنۈمى يارىتىپ، كېيىنكى دولان مەدەنىيەت ماركىسىنى بەرپا قىلىشقا ئاساس سالغان ئېدى.
يولداش مۇتەللىپ سىيىت  قابىل مەدەنىيەت تەشكىلاتچىسى ئىدى. ئۇ خىزمەتكە قاتناشقاندىن بۇيان مەملىكەت بويىچە بىر قېتىم ، ئاپتونۇم رايون بويىچە ئىككى قېتىم، قەشقەر ۋىلايىتى بويىچە تۆت قېتىم، ئاممىۋى مەدەنىيەت پائالىيىتى تەجرىبە ئالماشتۇرۇش نەق مەيدان يىغىنى چاقىرىپ، مەكىت ناھىيىسىنىڭ مەدەنىيەت سەنئەت ئىشلىرىنى مەملىكەت مىقياسىغىچە تەشۋىق قىلغان. ئۇ يەنە ئۆزى باش بولۇپ، جەمى 11 قېتىم دېھقانلار سەنئەت كۆرىكى پائالىيىتى ئۆتكۈزۈشكە رىياسەتچىلىك قىلىش بىلەن بىرگە، مەكىت ناھىيىسىدىكى دولان مەشرەپ مۇقامچىللىرىنى باشلاپ خاڭجو، شېنياڭ شەھىرىدە ئۇسۇل مۇسابىقىللىرىغا قاتناشتۇرۇپ،  ئاپتونۇم رايونىمىزنىڭ مەدەنىيەت ئىشلىرى ئۈچۈن چوڭ شان-شەرەپ كەلتۈرگەن. ئۇ دولان سەنئەتكارلىرىنى، دولان دېھقان رەسساملىرىنى، دولان قەلەمكەش يازغۇچىللىرىنى بايقاش، تەشكىللەش، تەشۋىق قىلىش خىزمەتلىرىگە ئەھمىيەت بېرىپ مەدەنىيەت تۆھپىكارلىرىنى مەملىكەت ئىچى-سىرتىغا تونۇتۇش، ئۇلارنىڭ نامىنى چىقىرىش ئارقىلىق دولان مەدەنىيىتىنىڭ ئورنىنى يۇقۇرى كۆتىرىشكىمۇ ئالاھىدە ئەھمىيەت بەرگەن.
مۇتەللىپ سىيىت يەنە ئىجتىھاتلىق مەدەنىيەت تەتقىقاتچىسى ئىدى. ئۇ  «غەرىبىي رايوننى كەڭ كۆلەمدە ئېچىش تارىخ پۇرسىتىنى چىڭ تۇتۇپ ، ئۇيغۇر دولان مەشرەپ مۇقاملىرىنى زور كۈچ بىلەن راۋاجلاندۇرايلى»  قاتارلىق 9 پارچە ئىلمىي تېما ئۈستىدە تەتقىقات ئېلىپ بارغان ۋە ياخش نەتىجە قازىنىپ، كەڭ جامائەتچىلىكنىڭ يۇقۇرى باھاسىغا ئېرىشكەن. ئۇنىڭ بىر تۇتاش رىياسەتچىلىك قىلىپ تەشكىللىشى بىلەن، «مەكىت خەلق قوشاقلىرى»، «مەكىت خەلق چۆچەكلىرى»، «مەكىت ماقال تەمسىللىرى» قاتارلىق توپلاملار نەشىر قىلىنغان، ئادىل مۇھەممەت تۇران بىلەن بىرلىشىپ «ئۇيغۇر دولان خەلق ئېغىز ئەدەبىياتى جەۋھەرلىرىنىڭ مەكىت قىسمى» نى ئىشلەپ نەشىر قىلدۇرغان. ئۆزى قول سېلىپ ئىشلەپ «دولان مۇقاملىرى»، « دولان مەشرەپلىرى»، «مەكىت دېھقان رەسىملىرى» نى دۆلەت دەرىجىلىك غەيرى ماددى مەدەنىيەت مىراسلىرىنى قوغداش تۇرىگە ئىلتىماس قىلىش ۋەزىپىسىنى غەلبىلىك ئورۇندىغان. ئۇنىڭ تىرىشچانلىق كۆرسىتىشى بىلەن «دولان مۇقامى»، «دولان مەشرىپى» مۇۋاپىقيەتلىك ھالدا دۆلەت دەرىجىلىك غەيرى ماددى مەدەنىيەت مىراسلىرىنى قوغداش تۈرىگە كىرگۈزۈلگەن.
مۇتەللىپ سىيىت يەنە مول ھوسۇللۇق يازغۇچى، تۆھپىكار ئەدىپ ئىدى. مۇتەللىپ سىيىتنىڭ ئەدەبىي ئىجادىيىتى 1984- يىلى باشلانغان.ئۇ زوردۇن سابىرنىڭ  «دولان ياشلىرى» قاتارلىق 4 پارچە ھىكايىسىنى سىنارىيەلەشتۈرۈپ يېزىپ چىققان.  «دولان مەشرىپى»  قاتارلىق 8 تېلۋىزىيە سىنارىيىسىنى يېزىپ ئېلان قىلغان ۋە فىلىم قىلىپ ئىشلىگەن. «ئاممىۋى مەدەنىيەت» ناملىق كىتابى، «مۈڭگۈزدىكى ئامەت» ناملىق ھىكايىلەر توپلىمى (لىتىپ رازىق بىلەن بىرلىشىپ چىقارغان)، «دولان مەشرەپ مۇقاملىرى » ناملىق مۇقام تەتقىقات كىتابى نەشىر قىلىنغان. ئۇ ئاساسلىق تەھرىرلىكىنى ئىشلىگەن «شىنجاڭ مەكىت دېھقانلار رەسىملىرى توپلىمى»، «ئۇيغۇر دولان مۇقامى» ناملىق كىتاپلار نەشىر قىلىنغان. ئۇ 2007- يىلى پېنسىيەگە چىققاندىن كېيىن مول مەزمۇنلۇق ئەسەرلەرنى ئىجات قىلىپ، «زوردۇن سابىر ۋە دىھقانلار» (ئەسلىمە) «مەركىتلەر» (تارىخى رومان)، «سىناقتا قالغان مۇھەببەت» (رومان)، «بۇلبۇلىستان» (رومان)، «توغراق ئوغلى» (ئۈچ قىسىملىق رومان) قاتارلىق كىتاپلىرىنى يېزىپ پۈتتۈرۈپ، نەشىرياتقا تاپشۇرغان ئېدى. بۇ يىرىك ئەسەرلەر پات ئارىدا كىتاپخانلار بىلەن يۈز كۆرۈشۈش ئالدىدا تۇرىۋاتىدۇ. ئەپسۇسكى، ئۇ بۇ ئەسەرلىرىنىڭ نەشىر قىلىنغىنىنى كۆرۈشكە ئۈلگۈرمەيلا بىزدىن ۋاقىتسىز ئايرىلدى.
مۇتەللىپ سىيىت 2013-يىلىدىن باشلاپ ئىچكى يەرلىك ژورنال « دولان مەدەنىيىتى» ژورنىلىنى نەشىر قىلىش خىزمىتىگە مەسئۇل بولۇپ، ئىككى يىل ئىچىدە ئۇيغۇرچە-خەنزۇچە جەمى12 سان ژورنال نەشىر قىلىپ كەڭ ئاپتورلار ۋە ئوقۇرمەنلەرنىڭ قىزغىن قارشى ئېلىشىغا ئېرىشكەن. مۇساجان يۇنۇس قاتارلىق ئۈچ نەپەر ئاپتورنىڭ ئىجادىيەت مۇھاكىمە يىغىنىنى ئۆتكۈزۈپ ئۇلارنىڭ ئىجادىيەت قىزغىنلىقىغا ئىلھام بەرگەن. ناھىيىلك پارتىكوم ۋە خەلق ھۆكۈمىتىنىڭ قوللىشىنى قولغا كەلتۈرۈپ مەكىت ناھىيەسىدە «دولان مەدەنىيىتى» ئىجادىيەت مۇكاپاتى تەسىس قىلىشقا كۈچ چىقارغان. تۇنجى قېتىملىق مۇكاپات 2014- يلى 6- ئايدا تارقىتىلىپ دولان قەلەمكەشلىرىنىڭ ئىجادىيىتىگە زور مەدەت ۋە ئىلھام بەرگەن ئېدى. ئۇ بىز بىلەن مەڭگۈلۈك خوشلۇشۇشنىڭ ئالدىنقى كۈنى يەنىلا «دولان مەدەنىيىتى» ژۇرنىلىنىغا ئەسەر تاللاش ۋە تەھرىرلەش ئىشلىرى بىلەن ئالدىراش ئۆتكەن ئېدى...
بىر ئۆمۈر دولان مەدەنىيەت سېپىدە قان تەر تۆكۈپ ئىشلەپ، پۈتۈن ۋۇجۇدىنى دولان خەلقىنىڭ مەدەنىيەت ۋە ئەدەبىيات- سەنئەت ئىشلىرىغا بېغىشلىغان تۆھپىكار ئۇستاز، دولان خەلقىنىڭ سۆيۈملۈك ئوغلانى مۇتەللىپ سىيىت خەلقىمىزنىڭ قەلبىدە مەڭگۈ ھايات!