لاۋا: ئارۇز ۋەزنى شۇنچە «سىرلىق» مۇ؟

---

---

                           ئارۇز ۋەزنى شۇنچە «سىرلىق»مۇ؟

                                   ئوسمانجان زۇنۇن

مەن تۇنۇگۈن ئابدۇسالام مۇھەممەت بەگزاتىنىڭ ئابدۇقادىر سادىرنىڭ« ۋەزنى ئەرۇز دا غەزەللەرنىڭ قۇرۇلمىسى ۋە ئۇلارنىڭ تەركىپلىرى توغرىسىدا »( بۇ ماقالە 2015 –يىلى1- ئاينىڭ 4- كۈنى«يازغۇچىلارمۇنبىرى»نىڭ ئىزگۈ مۇكاپاتلىق ئەسەر سەھىپىسىدە ئىلان قىلىنغانforum.php? ... 4915&extra=page%3D1)   ناملىق ماقالىسا يازغان «ماسلاشتۇرۇشمۇ،ياتلاشتۇرۇشمۇ؟»ناملىق ماقالىسىنى ئوقۇپ  (تۆۋاندەقىسقارتىلىپ« ماسلاشتۇرۇشمۇ» دەپ ئېلىنىدۇ. بۇ ماقالە 2015- يىلى1- ئاينىڭ6 كۈنى «يازغۇچىلارمۇنبىرى»نىڭ ئوبزور سەھېپىسىدە ئىلان قىلىنغان.    forum.php?mod=viewthread&tid=25015
ئابدۇسالام ئىنىمىزنىڭ 2 كۈن ئىچىدىلا  8- ئەسىردە ئۆتكەن  ئەرەب ئالىمى خەلىل ئىبنى ئەھمەد تىن تارتىپ 21- ئەسىردىكى ئارىسلان ئابدۇللا تەھۇرغىچە بولغان ئاپتورلارنىڭ    جۇڭگۈ ۋە چەتئەلدىكى ئەرەپچە ،پارىسچە ،چاغاتايچە ،ئۆزبەكچە ،ئۇيغۇرچە   بولغان 28 پارچە كىتابىنى ئەستايىدىل ئوقۇپ چىقىپ  «(ماسلاشتۇرۇشمۇ» نىڭ مۇقەددىمىسىدە سانالغان)،ئارۇز ئىلمىي ھەققىدىكى «جەۋھەر»لەرنى تاللاپ بىزگە سۇنغانلىقىدىن  تولىمۇ سۆيۈندۈم.پېقىرغا ئوخشاش ئۇيغۇرچىدىن باشقىنى بىلمەيدىغان ھەم بىر توم كىتاپنى 3 كۈندىمۇ ئوقۇپ ھەزىم قىلىپ  بولالمايدىغان لار ئۈچۈن  بۇ ھەيران قالغۇدەك كاتتا ئىش تە! ئەلبەتتە ياشلار دىگەن غەيرەتلىك ،بەلكىم كېچە-كۈندۈز ئۇخلىماي ئوقۇغاندۇ.
ئەمما «ئالدىرىغاندا پولو ئالا قاپتۇ» دىگەندەك،بۇ ماقالىدىمۇ پىشماي قالغان يەرلەر خېلى نۇرغۇن بولسىمۇ لىكىن ئاپتۇرنىڭ شىجائىتىدە «كەسكىنلىك» بىلەن «پىشۇرۇلغان» لىقىنى كۆرۈپ ئولتۇرۇپتىمىز .ئابدۇقادىر سادىرنىڭ «ماقالە»سى ئۈستىدە ئابدۇسالام مۇھەممەت بەگزات تەپسىلى توختالغانلىقى ئۈچۈن مەن قايتا تەكرارلاپ ئولتۇرمايمەن .
  «ماسلاشتۇرشمۇ»دا ئاپتور مۇنداق يازىدۇ: كەسكىن ئېيتقاندا، ئارۇز ۋەزنىدە سوزۇق تاۋۇش بىلەن ئاخىرلاشقان بوغۇملار ئوچۇق بوغۇم بولۇپ ئارۇزدا قىسقا بوغۇمنى، ئۈزۈك تاۋۇش بىلەن ئاخىرلاشقان بوغۇم يېپىق بوغۇم بولۇپ ئارۇزدا ئۇزۇن بوغۇمنى ئىپادىلىمەيدۇ. يەنى ئارۇزدا بوغۇملارنىڭ قىسقا بولۇشىى سوزۇق تاۋۇش بىلەن ئاخىرلاشقانلىقىغا،ئۇزۇن بولۇشى ئۈزۈك تاۋۇش بىلەن ئاخىرلاشقانلىقىغا مۇناسىۋەتلىك بولماستىن بەلكى سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ ئۇزۇن ياكى قىسقا بولۇشىغا مۇناسىۋەتلىك. بۇ مەسلىگە چۈشەنچە بېرىش ئۈچۈن گەپنى ئەرەب تىللىق ئارۇزدىن باشلاشقا توغرا كېلىدۇ.
.گەپ ئۇيغۇر تىلىدىكى ئارۇز ئۈستىدە بولۇۋاتسا ،ئاپتور قەستەن گەپ يورغىلىتىپ، ئەرەپ تىلىنىڭ گىرامماتكىسنى كۆتۈرپ چىقماقچى بولىدۇ .ئۇنداقتا ئۇيغۇر تىللىق ئارۇزدا ئۇزۇن قىسقا بوغۇم قانداق بولىدۇ؟
ئاپتور ئارقىدىنلا يەنە مۇنداق يازىدۇ: ئەرەب تىللىق ئارۇزدا ھەر بىر سۆز ياكى بوغۇمنى تەشكىل قىلغۇچى تاۋۇشلارئەمەس، بەلكى سۆزنىڭ يېزىقتا ئىپادىلەنگەن شەكلى، ھەر بىر سۆز تەركىبىدىكى ھەرپ، بوغۇمنى تەشكىل قىلغۇچى ھەرپلەرنىڭ سان جەھەتتىكى ئاز – كۆپلۈكى ۋە ئۇلارنىڭ ئۆزگىرىشى مۇھىم ئورۇندا تۇرىدۇ.
تىل شۇناسلار بىزگە ،« ئاۋال تاۋۇش - تىل ،ئاندىن يېزىق پەيدا بولغان» دەپ ئۈگۈتىدۇ.ھەقىقەت  شۇنداق بولسا ئەمىسە ئەرەپلەردە ئاۋال يېزىق،ئاندىن تاۋۇش پەيدا بولغانمۇ؟ئەمما، تارىخ ھەرگىزمۇ بۇنداق قاراشنى سىغدۇرالامايدۇ.ئاۋال تاۋۇش ،ئاندىن تىل ئاندىن شىئىېر –غەزەل،ئاندىن يېزىق پەيدا بولغان .مىنىڭچە ،ئارۇز ۋەزنى  ئەرەپلەردە  ئاۋۇ ئەرۇزلۇق ئەرەپ موللا تۇغۇلۇشتىن بۇرۇنلا پەيدا بولۇپ بولغان. ئۇ پەقەت ئارۇز نەزىريەسىگە ئات قويۇپ رەتلەپ چىققان خالاس.چۈنكى ،ھەرقانداق نەزەرىيە ئەمەلىيەتتىن كىلىدۇ ھەم ئەمەلىيەت ئۈچۈن خىزمەت قىلىدۇ.
    ئاپتور يەنە :

(بۇ مەسلىلەرنى ئەرەب تىلىدىن ئاز تولا بولسىمۇ خەۋەردار بولماي تۇرۇپ چۈشىنش قىيىن، «شۇنداقتىمۇ مەزمۇن تەقەززاسى بىلەن قىسقىچە بايان قىلىپ ئۆتىمىز).
     ئەرەب يېزىقىدا ئارۇز قائىدىلىرى « ھەرف»، ھەرفى ئىللە (ياكى ھەرفى ئىللەت، ئىللەتلىك ھەرپلەر)» (ئۇزۇن سوزۇق تاۋۇش)، «ھەرىكە» (قىسقا سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ نۆۋەتلىشىشى بىلەن مۇناسىۋەتلىكتۇر......». دەپ گەپنى باشلاپ ئاخىردا
« بىرمۇ بىر بايان قىلساق بۇ قىسقىغىنە يازما زىيادە ئۇزىراپ كىتىشى مۇمكىن، شۇڭا ئومۇمى ئەھۋالغا كۆرە پارس تىللىق ئارۇزنىڭ بوغۇم تۈزۈلۈش ئالاھىدىلىكىنى مۇشۇنچىلىك بايان قىلدۇق.»دەپ ئاخىرلاتۇدۇ. دىمەك، ئاپتور بۇ يەردە لوگىكىلىق ئوقۇمنى ئالماشتۇرۇۋىتىش خاتلىقى سادىر قىلغان .شۇنى بىلگۈم كىلىدۇ ، سىزنىڭ بۇيەردە چۇشەندۇرۇۋاتقىنىڭىز ئەرەپچە ئارۇزنىڭ قائىدىسىمۇ ياكى پارىسچە ئارۇزنىڭمۇ؟
يەنە قاراپ باقايلى،ئاپتور بىردەم «  بىز كۆرگەن ماتېرىيال ۋە ئىزدىنىشلىرىمىزدىن مەلۇم بولۇشىچە ئارۇز ۋەزنىنىڭ تۈركىي تىلىغا (بۇ يەردە چاغاتاي تىلى كۆزدە تۇتىلىدۇ) قانداق تەدبىقلىدىغانلىقىغا قارىتا ھېچكىم تەھلىل يۈرگۈزمىگەن ۋە بۇ ھەقتە بىرەر قائىدە تۈزۈشكىمۇ ئۇرىنىلمىغان»
دىسە ئارقىدىنلا : «ئارۇزئىلىمى» ناملىق كىتاب بىزگە ئارۇز ئىلمىنىڭ مۇرەككەپ قائىدىلىرىنى چۈشىنىشلىكبايان قىلىپ بىرىش بىلەن ئارۇز نەزەرىيەلىرى ھەققىدە ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدا ھېچقانداق بىر ئەسەر بولماسلىقتەك بوشلۇقنى تولدۇرالايدۇ.
دەپ  يېزىپ ئۆزىنىڭ گېپىنى ئۆزى ئىنكارقىلىدۇ.ئەمدى ماقالىدىكى بۇنداق پەلە-پەتىش خاتالىقلاررنى كۆرسۇتۇشىتىن كۆرە ، «ئويغۇر چە ئارۇز قانداق بولىدۇ؟ » دىگەن گەپكە كىلەيلى .
ئاپتور : «تۈركىي تىلىدا سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ ئۇزۇن ياكى قىسقا بوغۇم بولۇشى مۇئەييەن قائىدىگە ئىگە ئەمەس. ساپ تۈركىيچە(ئۇيغۇرچە) سۆزلەرنى ئارۇز قائىدىلىرى بويىچە ۋەزنگە چۈشۈرگىلى بولمايدۇ» دەپ كەسكىن ھۆكۈم قىپتۇ..ئەمىسە ناۋايى ، فۇزۇلى، گۇمنام،نىزارى،...ئابدۇشۇكۇر مۇھەمەت ئىمىن ، تېيۇپجان ئېلىيۇف،ئا .خوجا ، ئىمىن ئەھمدى ،ئابدۇللا ساۋۇت ، ئەبەيدۇللا ئېبراھېم....لار قايسى تىلدا قايسى ۋەزىندە  غەزەل يازغان؟ ئۇلارنىڭ ئىشلەتكەن  تۇركىي(ئۇيغۇرچە ) سۆزلىرى ۋەزىنگە چۈشمىگەن دەيمىزمۇ ؟
   مەيلى ئابدۇقادىر سادىرنىڭ ئۇيغۇر تىلىدىكى ئۈزۈك تاۋۇشلارنى تۇلەرگە ئايرىشى بولسۇن ياكى ئابدۇ سالام مۇھەممەت بەگزاتنىڭ ئەرەپ تىلىدكى سوزۇق تاۋۇشلارنى تۇرلەرگە ئايرىشى بولسۇن ھەر ئىككىسى ئاددى ئىشنى مۇرەككەپلەشتۇرۇپ، ئۇيغۇر ئارۇز ۋەزنىنى  سىرلىق ،چۈشۈنۈكسىز خۇنۈك نەرسىگە ئايلاندۇرۇپ قويغان.ھەم ئارۇزغا قىزىقىۋاتقان ياشلارنىڭ بېشىنى ئايلاندۇرۇپ، ئارۇزدا شىېئىر ر يېزىشقا جۇرئەت قىلالماس قىپ قويۇشقا ئۇرۇنۇلغان.
   مىنىڭچە،« ئۇيغۇر تىلى ئارۇزنىڭ قائىدىلىرى بويىنچە ۋەزىنگە چۈشەرگىلى  بولمايدۇ »دىيىش بىر خىل سەپسەتە بولۇپ، ئۇ ئۇيغۇر تىلىغا قىلىنغان تۆھمەت !
   مەسىلە ئۇنچىۋالا مۇرەككەپ ئەمەس،كۆڭۈل قويۇپ ئۈگەنسىلا ھەرقانداق ئادەم ئارۇز ۋەزنىدە شېئىر يازالايدۇ.مىنىڭ ئەرەپ، پارىس تىللىرىدىن خەۋىرىم يوق، ئۇنچە كۆپ مەشھۇر ئەللامىلارنىڭ ئارۇز ھەققىدكى نەزىريەلىرىنىمۇ بىلىپ كەتمەيمەن . ئەمما ئارۇز غا نىسبىتەن مەلۇم چۈشەنچىلەرگە ئىگىمەن ، شۇڭا مەن مەشھۇرلارنىڭ سۆزلىرىنى شىپە كەلتۈرمەي ، ئۆزەمنىڭ چۈشەنچىلىرىنى ئوقۇرمەنلەر بىلەن ئورتاقلاشماقچىمەن.
ئارۇز ۋەزنى – تىلىمىزدىكى ئۇزۇن قىسقا بوغۇملارنىڭ مەلۇم تەرتىپتە مىسرالارغا  تىزىلىشىدىن تەركىپ تاپقان شېئىر شەكلى بولۇپ، غەزەل ، مۇسەببە ، مۇسەددەس ... قاتارلىق تۇرلەرگە بۆلىنىدۇ.
(1) تىلىمىزدىكى ئوچۇق بوغۇم (سوزۇق تاۋۇش بىلەن ئاخىرلاشقان )  ئارۇز ۋەزنىدە قىسقا بوغۇم، يېپىق بوغۇم(ئۈزۈك تاۋۇش بىلەن ئاخىرلاشقان)  ئۇزۇن بوغۇم  دىيىلىدۇ.
(2)ئوچۇق  بوغۇملارنى يېپىق بوغۇم ئۇرنىدا ئىشلىتىشكە بولىدۇ،ئەمما يېپىق بوغۇملارنى  ئوچۇق بوغۇم ئورنىدا ئىشلتىشكە بولمايدۇ .( ئەدەبىيات نەزىريە كىتاپلىرىدا قىسمەن ئۇچۇق بوغۇملار يېپىق بوغۇم ئورنىدا ئىشلىتىلىدۇ دىيىلگەن بولۇپ  ،شۇ قىسمەن ئوچۇق بوغۇملار ئېنىق كۆرسۈتۈلمىگەن . ئەمەلىيەتتە ھەممە ئوچۇق بوغۇملارنى  يېپىق بوغۇم  ئورنىدا ئىشلىتىشكە بولىدۇ)
مانا مۇشۇنداق ئاددى.
(3) قىسقا بوغۇملۇق سۆزلەر «^» ( بەلگەتەتۈر چىقىپ قالدى ) بىلەن ئۇزۇن بوغۇملۇق سۆزلەر «ـ» بەلگىسى بىلەن ئىپادە قىلىنىدۇ.

مەسلەن:

كىمگەئالقىش / ياڭرىتىشنى/ ئەل بىلەر،دەۋ /ران بىلەر،
- ^ - - /- ^ - - / ـ ^ - - / -^-
كىمگە / ئەقلى بار ئىن / سان بىلەر  ئىختىدا  قىل  / ماقنى  
- ^- -      /  ـ ^ - -   /  - ^ - -     / - ^ -
( ياسىن زىلال)

بۇ كېچە ئۇي/ قۇم قېچىپ، يا/ نىمدا يار يوق/ يىغلىدىم،
      - ^ - -  / - -^ -   - / - ^ - - / - ^ -
مەيمۇ يوق جا/ مىمدا، چالماق / قا ساتار يوق،/يىغلىدىم.
- ^  -  - / - ^ - -    /  - ^ - -  / - ^ -
  (ئابلاقان بوۋاقى )
مانا بۇ شەكلى ئارۇز تىلى ئۇيغۇرچە  غەزەللەر دۇر.

     2015- يىلى 7 – دېكابىر . ئاتۇش

بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   Erchin تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2015-1-7 23:01  

ئارۇز ۋەزنى – تىلىمىزدىكى ئۇزۇن قىسقا بوغۇملارنىڭ مەلۇم تەرتىپتە مىسرالارغا  تىزىلىشىدىن تەركىپ تاپقان شېئىر شەكلى بولۇپ، غەزەل ، مۇسەببە ، مۇسەددەس ... قاتارلىق تۇرلەرگە بۆلىنىدۇ.

مۇسەددەس؟ بۇ نوقۇل  ئارۇزنىڭ تۈرىمۇ ياكى شېئىرنىڭ شەكىل جەھەتتىكى تۈرىمۇ؟

كىمگە / ئەقلى بار ئىن / سان بىلەر  ئىختىدا  قىل  / ماقنى  
- ^- -      /  ـ ^ - -   /  - ^ - -     / - ^ -
( ياسىن زىلال

بۇ مىسىرا ۋەزىنگە چۈشمىگەنمۇ قانداق؟
بىلىدىغانلار چۈشەنچە بەرسەڭلار.

ئەسلى مۇنداق ئىدى، يوللاش جەريانىدا ئۆزگىرىپ كىتىپتۇ :

  ئىختىدا قىل \  ماقنى كىمگە  \  ئەقلى بار ئىن  \  سان بىلەر.
-  ^ -   -       -   ^   -   -        -   ^ -    -         -  ^   -

بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   ئوسمانجان زۇنۇن تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2015-1-8 00:37  

   2 - مىسالدىكى ئابلاجان بوۋاقى ئىدى ، ئىملادا خاتا كىتىپتۇ. تۇزۇتۇپ ئوقۇشۇڭلارنى سورايمەن.

مەنچە بولسا، بۇ گەپ سەل قاملاشماپتۇ، كىتابنى ماقالە يازغاندىلا ئوقۇمايدىغۇ ئاخىر، بەگزات نەچچە يىللىق ئىزدىنىشلىرىدا ئوقۇغانلىرىنى بەلكىم خاتىرە قالدۇرغاندۇر.... بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   ئۆز تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2015-1-8 03:24  

ئۇيغۇر ئۈچۈن راست گەپ قىلماق نەقەدەر تەس- ھە؟ ئوسمانجان، سىز بىرەر ئىلمىي تەتقىقات بىلەن شوغۇللانسىڭىز ئاندىن ئوقۇغان كىتابلىرىڭىزدىن قانداق پايدىلانغانلىقىڭىزنى بىلىسىز. بەگزات ئارۇز ئىلمىي ھەققىدە ئەتراپلىق ئىزدىنىۋاتقان كەم ئۇچرايدىغان ياشلارنىڭ بىرى ئىكەن. ئىلىم چۇقۇم ئىلىم سۈپىتىدە قۇبۇل قىلىنىشى كېرەك!

«تۈركىي تىلىدا سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ ئۇزۇن ياكى قىسقا بوغۇم بولۇشى مۇئەييەن قائىدىگە ئىگە ئەمەس. ساپ تۈركىيچە(ئۇيغۇرچە) سۆزلەرنى ئارۇز قائىدىلىرى بويىچە ۋەزنگە چۈشۈرگىلى بولمايدۇ»

   ئىزدىنىشنىڭ نەتىجىسى مۇشۇ بولدىمۇ؟ بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   ئوسمانجان زۇنۇن تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2015-1-8 09:54  

مەشرەپ چۆلى
       
                 ئوسمانجان زۇنۇن

«ئەجەپ ئاۋارىدۇر كۆڭلۈم» قەلەندەر قەھرى مەشرەپتەك،
ئىشىق سەۋداسىغا چۆمگەن كۆڭۈلنىڭ بەھرى ،مەشرەپتەك.

گويا ئالۋۇن كەبى چاقناپ،ئېزىقتۇردۇڭ مىنى چۆلدە،
تاپالماي گۈل سىياقىڭنى سالارمەن جەھرى مەشرەپتەك..

جۇنۇندەك سارغىيىپ كۆيگەن شامالنىڭ نالىسى ئۆزرە،
تۈتۈندەك توزىدۇم ھەريان،كىيىپ جەندەنى مەشرەپتەك.

ساماۋەر قاينىدى جاندا، سىتەمكار خالى نىھالدا،
چېچىڭدا سۇندى ئاۋازىم،ئۆچۈپ لەرزەسى، مەشرەپتەك.

تۆكۈلگەن قانلىرىم سايدا ئۈنۈپ يۇلغۇنغا ئايلانغاي
ساڭا شەيدائى ئوسماننىڭ قالار قىسسەسى مەشرەپتەك.

غەزەللەر

ئوسمانجان زۇنۇن

تۆكۈلدۈم بەرگىدەك گۈلنىڭ

            

سالامدىن سوڭرە ،بىر ئىشقنى تۆكەرمەن ئۇشبۇ سائەتتە،
تۆكەلمەي كۈنۈ-تۇن ئۆتتى چىكىپ ھەسرەت -نادامەتتە.

بىتاقەت قىستىدى ئاخىركۆڭۈلنىڭ مەيلىنى تارتىپ،
تۆكۈلدۇم بەرگىدەك گۈلنىڭ، يولۇڭغا مەن بىتاقەتتە.

قېنىمدا قاينىغان شاشلىق توسۇنتايدەك يۈگەنلەندى،
ۋۇجۇد ،خۇلقۇڭدىكى گۈلناز،گۆھەردەك مىسلى ئىپپەتتە.

مۇھەببەت ئاسمىنىڭدىن  سەن تۆكۈپ تۇرساڭمۇ يامغۇرنى،
يەنە باغىمدىكى  گۈللەر قانالماي ئۆتتى غۇربەتتە.

كۆيۈپ بەرۋانىدەك ئوتقا ئۆزۈمنى تاشلىدىم ئاخىر،
ۋاپانىڭ جامىنى تەڭلەپ ساڭا،مۈشكۇل قىياپەتتە.



ئۇيغۇرچېيى


دەملىسە خۇشبۇي ھېدى كەتكەيكى پۇر ئۇيغۇر چېيى،
خۇددى قىزنىڭ مەڭزىدەك رەڭگى پۇزۇر ئۇيغۇر چېيى .

كەلسە مېھمان ئەڭ ئەۋۋەل ئالتۇن پىيالە سۇنغۇلۇق،
ئوتلىسا زەم-زەم كەبى بەرگەي ھوزۇر ئۇيغۇر چېيى.

مەي- مۇسەللەسلەر نىمە؟، قەنچاي ، ناۋات چاي ئالدىدا،
پاك –ھالال لەۋلەر ئۈچۈن شۆھرەت، غۇرۇر، ئۇيغۇر چېيى.

ئۇيغۇرۇمنىڭ قىزلىرى بولسا رەسىدە «چاي كىلۇر»،
ھەم يىگىتنى شوخ -خۇشال قىلغاي غەيۇر، ئۇيغۇر چېيى.

بولسا پاقلان گۆش ، كاۋاپ،لەغمەن ، پولۇ، مانتا، يەنە
بولمىسا داسىتخان ئارا بولماس مەمۇر، ئۇيغۇر چېيى.

دوسىت- قېرىنداشلار ئارارەنجىپ كۆڭۈللەر ئاغرىسا،
غەش كۆڭۈللەرنىڭ كىرىن پاكىز ئالۇر ئۇيغۇر چېيى.

بىر پىيالە سۇنىمىز،ئۇلكى كۆڭۈلنىڭ ئەلچىسى،
دوسىتنى دوسىت،دۈشمەننىمۇ ھەم دوسىت قىلۇر ئۇيغۇر چېيى.

چاي دېسە جان يايرىغاي، قان يايرىغاي، تىل سايرىغاي،
چۈنكى جانغا جان، كۆڭۈلگە زوق بولۇر ئۇيغۇر چېيى.

پاھ، مانا، كەلدى لاۋا نەزمە بېغىدىن خۇش كۈلۈپ،
.نەزمە بىرلە سىزگە قوش  قوللاپ سۇنۇر ئۇيغۇر چېيى.

ماقالىغا كىرەك بولىدىغىنى كىتالارنىڭ كاتولىگى ئەمەس، بەلكى جەۋھىرى دۇر .

        بۇ تېمىنىڭ يېزىلغىنىدىن خۇرسەن بولدۇم.  لېكىن بىر نەچچە مەسىلىگە ئىزاھ بېرىشنى لازىم دەپ قارايمەن.
      1. تېما ئىگىسى تېمىسىدا :«ئابدۇسالام ئىنىمىزنىڭ 2 كۈن ئىچىدىلا  8- ئەسىردە ئۆتكەن  ئەرەب ئالىمى خەلىل ئىبنى ئەھمەد تىن تارتىپ 21- ئەسىردىكى ئارىسلان ئابدۇللا تەھۇرغىچە بولغان ئاپتورلارنىڭ    جۇڭگۈ ۋە چەتئەلدىكى ئەرەپچە ،پارىسچە ،چاغاتايچە ،ئۆزبەكچە ،ئۇيغۇرچە   بولغان 28 پارچە كىتابىنى ئەستايىدىل ئوقۇپ چىقىپ  «(ماسلاشتۇرۇشمۇ» نىڭ مۇقەددىمىسىدە سانالغان)،ئارۇز ئىلمىي ھەققىدىكى «جەۋھەر»لەرنى تاللاپ بىزگە سۇنغانلىقىدىن  تولىمۇ سۆيۈندۈم.پېقىرغا ئوخشاش ئۇيغۇرچىدىن باشقىنى بىلمەيدىغان ھەم بىر توم كىتاپنى 3 كۈندىمۇ ئوقۇپ ھەزىم قىلىپ  بولالمايدىغان لار ئۈچۈن  بۇ ھەيران قالغۇدەك كاتتا ئىش تە! ئەلبەتتە ياشلار دىگەن غەيرەتلىك ،بەلكىم كېچە-كۈندۈز ئۇخلىماي ئوقۇغاندۇ»، دەپ سەل ھاياجانلىنىپ قالغان. مەن ئۇ ماقالەمدە ھېچقاچان 28 پارچە كىتابنى 2 كۈن ئىچىدىلا ئوقۇپ چىققىنىمنى دەۋا قىلمىدىم. تېما ئىگىسى كىتاب سانىنى قارىسىغىلا كۆپتۈرۈپ يېزىۋالغاننىڭ ئۈستىگە خەلىل ئىبنى ئەھمەدنىڭ كىتابىنىمۇ قوشۇپ ئوقۇغىنىمنى قارىسىغىلا يېزىۋاپتۇ. مەن ئۆز تېمامدا خەلىل ئىبنى ئەھمەدنىڭ كىتابىنى ئوقىغىنىمنى يازغان ئەمەس. بەزى كىتابلارنىڭ نامىنى مىسال تەرىقىسىدە كەلتۈرگىنىم ۋە بۇ ھەقتە ئېنىق سىتاتا قىلىپ « (بۇ ھەقتىكى تەپسىلى مەلۇماتلار ئۈچۈن قاراڭ)زەمىر سەئدۇللازادە: «ئارۇز ئىلمى»، شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتى نەشرىياتى، مۇقەددىمەقىسمى» دەپ ئەسكەرتكىنىم بىلەن «ئوقۇدۇم» دېيىشنىڭ پەرقى باردۇ؟ شۇنىڭ پەرقىگە بارالماي «ئوقۇپ چىقىپ» دېۋالغىنى قارىسىغىلا سۆزلەش بولماي نېمە؟  پايدىلانغان مەنبەلەردىن 15 دانە كىتابنى ئېنىق ئەسكەرتكەن تۇرسام، مەن قانداقسىگە 28 پارچە كىتابنى ئوقۇغان بولىمەن؟! يەنە كېلىپ ئۇ كىتابلارنى « 2 كۈن ئىچىدىلا» ئوقۇپ چىقالىشىم مۇمكىنمۇ؟ يا مەن ئۇ تېمامدا « 2 كۈن ئىچىدىلا» ئوقۇپ چىققىنىمنى يازمىغان تۇرسام...
   2.   ئارۇز ھەققىدە چۈشەنچىگە ئىگە بولۇش ئۈچۈن چۈشەنچىنى ئەلۋەتتە ئەرەب تىللىق ئارۇزدىن باشلاش كېرەك. تېما ئىگىسى ئۇنداق ئەمەس دەپ تۇرىۋالغانغىلا تېما ئىگىسىنىڭ دېگىنىدەك بولۇپ قالمايدۇ.
      3.    تېما ئىگىسى مېنىڭ يازمامدىن نەقىل ئېلىپ مۇنداق يازىدۇ:  ئەرەب تىللىق ئارۇزدا ھەر بىر سۆز ياكى بوغۇمنى تەشكىل قىلغۇچى تاۋۇشلارئەمەس، بەلكى سۆزنىڭ يېزىقتا ئىپادىلەنگەن شەكلى، ھەر بىر سۆز تەركىبىدىكى ھەرپ، بوغۇمنى تەشكىل قىلغۇچى ھەرپلەرنىڭ سان جەھەتتىكى ئاز – كۆپلۈكى ۋە ئۇلارنىڭ ئۆزگىرىشى مۇھىم ئورۇندا تۇرىدۇ.
تىل شۇناسلار بىزگە ،« ئاۋال تاۋۇش - تىل ،ئاندىن يېزىق پەيدا بولغان» دەپ ئۈگۈتىدۇ.ھەقىقەت  شۇنداق بولسا ئەمىسە ئەرەپلەردە ئاۋال يېزىق،ئاندىن تاۋۇش پەيدا بولغانمۇ؟ئەمما، تارىخ ھەرگىزمۇ بۇنداق قاراشنى سىغدۇرالامايدۇ.  مەن بۇ يەردە ئەرەبلەردە ئاۋۋال يېزىق، ئاندىن تىل پەيدا بولغان دېمىدىم. گەپ ئەرەب تىللىق ئارۇز قائىدىلىرى ئۈستىدە بولىۋاتىدۇ. بۇنى مەن قارىسىغىلا دېۋالغان ئەمەس. ئەرەب تىللىق ئارۇزنىڭ قائىدىسى شۇنداق. «ئەرەب تىللىق ئارۇزدا ھەر بىر سۆز ياكى بوغۇمنى تەشكىل قىلغۇچى تاۋۇشلارئەمەس، بەلكى سۆزنىڭ يېزىقتا ئىپادىلەنگەن شەكلى، ھەر بىر سۆز تەركىبىدىكى ھەرپ، بوغۇمنى تەشكىل قىلغۇچى ھەرپلەرنىڭ سان جەھەتتىكى ئاز – كۆپلۈكى ۋە ئۇلارنىڭ ئۆزگىرىشى مۇھىم ئورۇندا تۇرىدۇ»
تېما ئىگىسىنىڭ بۇنىڭغا قوشۇلغۇسى بولمىسىمۇ مەيلى، بەرىبىر ئەرەب ئارۇزىنىڭ مۇشۇنداق قائىدىسىنىڭ بارلىقى تېما ئىگىسىنىڭ « تارىخ ھەرگىزمۇ بۇنداق قاراشنى سىغدۇرالامايدۇ.» دېيىشى بىلەن ئۆزگىرىپ قالمايدۇ.
  4. تېما ئىگىسى يەنە مېنىڭ يازمامدىن نەقىل ئېلىپ: (بۇ مەسلىلەرنى ئەرەب تىلىدىن ئاز تولا بولسىمۇ خەۋەردار بولماي تۇرۇپ چۈشىنش قىيىن، «شۇنداقتىمۇ مەزمۇن تەقەززاسى بىلەن قىسقىچە بايان قىلىپ ئۆتىمىز).
     ئەرەب يېزىقىدا ئارۇز قائىدىلىرى « ھەرف»، ھەرفى ئىللە (ياكى ھەرفى ئىللەت، ئىللەتلىك ھەرپلەر)» (ئۇزۇن سوزۇق تاۋۇش)، «ھەرىكە» (قىسقا سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ نۆۋەتلىشىشى بىلەن مۇناسىۋەتلىكتۇر......». دەپ گەپنى باشلاپ ئاخىردا
« بىرمۇ بىر بايان قىلساق بۇ قىسقىغىنە يازما زىيادە ئۇزىراپ كىتىشى مۇمكىن، شۇڭا ئومۇمى ئەھۋالغا كۆرە پارس تىللىق ئارۇزنىڭ بوغۇم تۈزۈلۈش ئالاھىدىلىكىنى مۇشۇنچىلىك بايان قىلدۇق.»دەپ ئاخىرلاتۇدۇ. دىمەك، ئاپتور بۇ يەردە لوگىكىلىق ئوقۇمنى ئالماشتۇرۇۋىتىش خاتلىقى سادىر قىلغان .شۇنى بىلگۈم كىلىدۇ ، سىزنىڭ بۇيەردە چۇشەندۇرۇۋاتقىنىڭىز ئەرەپچە ئارۇزنىڭ قائىدىسىمۇ ياكى پارىسچە ئارۇزنىڭمۇ؟ دەپ ماڭا سوئال قۇيۇپتۇ. نەقىل ئالغان بايانلارنىڭ باش ئاخىرىنى تۈزۈك كۆرمەيلا خالىغان يېرىدىن كېسىپ ئېلىپلا « لوگىكىلىق ئوقۇمنى ئالماشتۇرۇۋىتىش خاتلىقى» نى ياساپ چىقىپتۇ. (قىسقا سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ نۆۋەتلىشىشى بىلەن مۇناسىۋەتلىكتۇر......» دېگەندىن كېيىنكى تەپسىلاتلارنى ئوقۇماي كۆزىڭىزنى يۇمىۋالدىڭىزمۇ ياكى بىرەرسى كۆزىڭىزنى ئېتىۋالدىمۇ. شۇ باياندىن كېيىن ئەرەب تىللىق ئارۇز ھەققىدە قىسقىچە چۈشەنچە بېرىپ ۋە مىسال كەلتۈرۈپ بولۇپ ئاندىن «ئەرەب ئارۇزىدا سۆزلەرنىڭ يېزىقتا ئىپادىلىنىشىئاساس قىلىنغان بولغاچقا پارس تىلىنىڭ فونېتىكىسىغا كۆپ جەھەتتىن ماس كەلمەيتى. شۇنداقبولغاچقا ئەرەب ئارۇزىدىكى ئون ئالتە بەھردىن پارس تىلىنىڭ بوغۇم تۈزۈلۈشئالاھىدىلىكىگە ئاساسەن ماس كېلىدىغان ئون بىر بەھرنى قوبۇل قىلغان» دەپ پارس تىللىق ئارۇز ھەققىدە قىسقىچە چۈشەنچە بەرگەندىن كېيىن « بىرمۇ بىر بايان قىلساق بۇ قىسقىغىنە يازما زىيادە ئۇزىراپ كىتىشى مۇمكىن، شۇڭا ئومۇمى ئەھۋالغا كۆرە پارس تىللىق ئارۇزنىڭ بوغۇم تۈزۈلۈش ئالاھىدىلىكىنى مۇشۇنچىلىك بايان قىلدۇق.» دەپ ئاخىرلاشتۇرغنا تۇرسام. توخۇ دان چوقىلىغاندەك ئۇ يەر بۇ يەردىن جۈملىلەرنى كېسىپ ئېلىپلا چاپلاپ قويسا ئاشۇنداق « لوگىكىلىق ئوقۇمنى ئالماشتۇرۇۋىتىش خاتلىقى»  ياسالمامدۇ؟ بۇمۇ قارىسىغىلا بىلجىرلاش بولماي نېمە. ئاشۇ قكىزىلدا بوياپ « لوگىكىلىق ئوقۇمنى ئالماشتۇرۇۋىتىش خاتلىقى» ياسىغان جۈملىلەرنىڭ ئارلىقلىرىدا نېمە يېزىۋاتقىنىم ۋە قايسى تىللىق ئارۇزنى بايان قىلىۋاتقىنىم ئېنىق تۇرسا، ئۇ مەزمۇنلارنى قەستەن كۆرمەسكە سېلىپ ماۋۇسنى سىىرىپ بويالغان جۈملىلەرنى كىسىپ ئېلىپلا « لوگىكىلىق ئوقۇمنى ئالماشتۇرۇۋىتىش خاتلىقى» ياساپ مەندىن سىزنىڭ بۇيەردە چۇشەندۇرۇۋاتقىنىڭىز ئەرەپچە ئارۇزنىڭ قائىدىسىمۇ ياكى پارىسچە ئارۇزنىڭمۇ؟ دەپ روىسا بۇ تازىمۇ كۈلكىلىك ئەمەسمۇ؟     5. تېما ئىگىسى  يەنە قاراپ باقايلى،ئاپتور بىردەم «  بىز كۆرگەن ماتېرىيال ۋە ئىزدىنىشلىرىمىزدىن مەلۇم بولۇشىچە ئارۇز ۋەزنىنىڭ تۈركىي تىلىغا (بۇ يەردە چاغاتاي تىلى كۆزدە تۇتىلىدۇ) قانداق تەدبىقلىدىغانلىقىغا قارىتا ھېچكىم تەھلىل يۈرگۈزمىگەن ۋە بۇ ھەقتە بىرەر قائىدە تۈزۈشكىمۇ ئۇرىنىلمىغان»
دىسە ئارقىدىنلا : «ئارۇزئىلىمى» ناملىق كىتاب بىزگە ئارۇز ئىلمىنىڭ مۇرەككەپ قائىدىلىرىنى چۈشىنىشلىكبايان قىلىپ بىرىش بىلەن ئارۇز نەزەرىيەلىرى ھەققىدە ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدا ھېچقانداق بىر ئەسەر بولماسلىقتەك بوشلۇقنى تولدۇرالايدۇ.دەپ  يېزىپ ئۆزىنىڭ گېپىنى ئۆزى ئىنكارقىلىدۇ. دەپ يازىدۇ. مەن تېما ئىگىسىدىن سوراپ باقاي. سىز كىىسپ ئالغان ئاشۇ نەقىلنىڭ كەينىدىكى بايانلارنى نېمىشقا كۆرمەسكە سالىسىز؟ ئۆزىڭىزچە مەن كۆرمەسكە سالساملا باشقىلارمۇ كۆرمەيدۇ دەپ ئويلىۋالدىڭزىمۇ؟ بوشلۇقنى تولدۇرالايدۇ دەپ چىكىت قويۇلغاندىن كېيىن «لېكىن» دەپ باشلانغان مەزمۇنلارغا كەلگەندە نېمىشقا مۈشۈكتەك كۆزىڭىزنى يۇمىۋالىسىز؟ سىز قىزىلدا بوياشقا ئېرىنىپ نەقىلنى چالا ئالغنا بولسىڭزى مەن تولۇق ئېلىپ بېرەي؛ ئوبدان قاراڭ: «  «ئارۇزئىلىمى» ناملىق كىتاب بىزگە ئارۇز ئىلمىنىڭ مۇرەككەپ قائىدىلىرىنى چۈشىنىشلىكبايان قىلىپ بىرىش بىلەن ئارۇز نەزەرىيەلىرى ھەققىدە ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدا ھېچقانداقبىر ئەسەر بولماسلىقتەك بوشلۇقنى تولدۇرالايدۇ. لېكىن تۈركىي تىللىق ئارۇزنىڭئۆزىگە خاس بولغان قائىدىلىرىنى كۆرسىتىپ بېرەلمەيدۇ. چۈنكى تۈركىي تىلىدا ئارۇزۋەزنىدە يېزىلغان تۇنجى ئەسەر دەپ قارىلىدىغان «قۇتادغۇبىلىك» بارلىققا كېلىپئارىدىن بەش يۈز يىلچە ۋاقىت ئۆتكەندە تۇنجى قىتىم يېزىلغان تۈركىي تىللىق ئارۇزنەزەرىيەلىرىگە مۇناسىۋەتلىك بولغان نەۋايىنىڭ «مىزانۇلئەۋزان» ۋە ئارقىدىنلابابۇر تەرىپىدىن يېزىلغان «مۇختەسەر» دىمۇ بۇ مەسىلە ھەل قىلىنمىغان.»
ئەمدى كۆرگەنسىز قانداق يازغىنىمنى...
    قالغان پىكىرلىرىڭىز ھەققىدە نېمىلا دېسىڭىز مەيلى، بەلكىم سىزنىڭمۇ ئويلىغانلىرىڭزى باردۇر....سىزنىڭ (1) تىلىمىزدىكى ئوچۇق بوغۇم (سوزۇق تاۋۇش بىلەن ئاخىرلاشقان )  ئارۇز ۋەزنىدە قىسقا بوغۇم، يېپىق بوغۇم(ئۈزۈك تاۋۇش بىلەن ئاخىرلاشقان)  ئۇزۇن بوغۇم  دىيىلىدۇ.
(2)ئوچۇق  بوغۇملارنى يېپىق بوغۇم ئۇرنىدا ئىشلىتىشكە بولىدۇ،ئەمما يېپىق بوغۇملارنى  ئوچۇق بوغۇم ئورنىدا ئىشلتىشكە بولمايدۇ .( ئەدەبىيات نەزىريە كىتاپلىرىدا قىسمەن ئۇچۇق بوغۇملار يېپىق بوغۇم ئورنىدا ئىشلىتىلىدۇ دىيىلگەن بولۇپ  ،شۇ قىسمەن ئوچۇق بوغۇملار ئېنىق كۆرسۈتۈلمىگەن . ئەمەلىيەتتە ھەممە ئوچۇق بوغۇملارنى  يېپىق بوغۇم  ئورنىدا ئىشلىتىشكە بولىدۇ)
مانا مۇشۇنداق ئاددى.
    دېگىنىڭىز پەقەت سىزگىلا شۇنداق، لېكىن ئومۇمىي ئارۇز قائىدىسىدە ئۇنداق ئەمەس. بۇ مەسىلىنى مەن سىز قىزىلدا بوياپ بىر تاغار بەتناملارنى چاپلىغان يازمامدا ئوتتۇرىغا قويۇپ بولغاچقا بۇ يەردە تەكرارلاپ ئولتۇرمايمەن.  ئەگەر شۇنداق دەپ تۇرىۋالسىڭىزمۇ مەيلى. يەنە كېلىپ قانداقمۇ «ھەممە ئوچۇق بوغۇملارنى  يېپىق بوغۇم  ئورنىدا ئىشلىتىشكە بولىدۇ » بولسۇن؟ ئۇنداقتا ئوچۇق بوغۇم دېگەن ئاتالغۇنى ئىشلەتمىسەكلا بولىدىكەنغۇ؟
     ئاز كەم مىڭ يىللىق كىلاسسىك ئەدەبىياتىمزىدىكى شېئىرلارنى ھەرگىزمۇ سىز «ئاددى» دەپ قارىغان ئۇسۇل بىلەن تۈركىي تىللىق شېئىرىيەتتە قوللىنىلغان ئون نەچچە بەھر ۋە 390 نەچچە ۋەزن تۈرلىرىنى چۈشەندۈرگىلى ۋە ئاز كەم مىڭ يىللىق كىلاسسىك ئەدەبىياتىمىزدىكى شېئىرلارنى توغرا ئوقۇغىلى بولمايدۇ.  
    مىسال كەلتۈرگەن شېئىرلىرىڭىز ھەققىدمۇ ئارتۇق گەپ قىلمايمەن، ئاھاڭدارلىقى تۈپەيلى ئەلۋەتتە ۋەزنگە چۈشۈپمۇ قالىدۇ. ئارۇز تەتقىقاتچىلىرىدىن بولغان رۇسلار بەزى رۇسچە شېئىرلارنى ئارۇز سېلىپ باققاندا ئارۇزغا چۈشكەن. لېكىن ئۇلار ئارۇز ۋەزنى رۇسلارغىمۇ ماس كېلىدۇ دەپ قارىۋالمىغان.
   مېنىڭ ئۇ يازمامدا سەۋەنلىكلەر ئەلۋەتتە بار. مەسىلەن «جەمالىڭ گۈلى رەيھانمۇ» دېگەن مىسرانى مىسال ئالغىنىمدا ئەسلى «گۈ» بوغۇمى قىسقا بوغۇم بولاتتى.  چۈنكى پارسچە يېزىلىشى «گل» بولغان بۇ سۆز گەرچە بىزنىڭ ئىملايىمىزدا «گۈلى» دەپ يېزىلسىمۇ ئارۇز قائىدىسى بويىچە بولغاندا «گۈ» قىسقا بوغۇم بولىدۇ. لېكىن مەن خاتالىشىپ ئۇۇزن بوغۇم سۈپتىدە قوللىنىپتىمەن. بۇ خاتالىقىمنى ئەلۋەتتە تەن ئالىمەن. مەنمۇ بىر ئۈگەنگۈچى، يا ئۇندقا، ياكى بۇنداق خاتالىقلارنىڭ سادىر بولۇپ تۇرۇشى تەبئى، شۇڭا مەن يازمامنىڭ بېشىدىلا « شۇنداقتىمۇ سۆزىمىزنىڭبىسمىللىسىدا ئوقۇرمەنلەرگە ئايان بولۇپ كەتكەيكى، ئەرزىمەس يازمىمىزنىڭتوغرىلىقىنى مۇتلەق دەۋا قىلمايمىز ۋە بەزى سەۋەبلەرگە كۆرە يازمىمىزداسەۋەنلىكلەرنىڭ ساقلىنىدىغانلىقىنىمۇ ئالاھىدە ئەسكەرتىمىز» دەپ يازغانمەن.
      
   

بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   بەگزات تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2015-1-8 12:47  

سىزمۇ ئىزدەنسىڭىز بولىدۇغۇ!؟

ئارۇز ۋەزنى – تىلىمىزدىكى ئۇزۇن قىسقا بوغۇملارنىڭ مەلۇم تەرتىپتە مىسرالارغا  تىزىلىشىدىن تەركىپ تاپقان شېئىر شەكلى بولۇپ، غەزەل ، مۇسەببە ، مۇسەددەس ... قاتارلىق تۇرلەرگە بۆلىنىدۇ.

بۇ  نېمە گەپ ئەمدى ؟   بۇنى بىر ساۋاتسىزلىق دەپ قارىدىم. غەزەل ، مۇسەببە ( توغرىسى مۇرەببە)، مۇسەددەس قاتارلىقلار شېئىرلارنىڭ تۈرلىرى، ھەرگىز ۋەزىن تۈرى ئەمەس.

ساۋادىڭىز بولغاندىن كىيىن ئوبدان ئوقۇڭ ،مەن مۇ ئۇلارنى ۋەزىننىڭ تۇرلىرى دىمىدىم .ئارۇز ۋەزىنلىك شېئىرلارنىڭ تۈرى دىدىم