يامانيار يېزىسىدىكى يەر- جاي ناملىرى

ساڭ دېگەن سۆزنىڭ كېلىپ چىقىشى، مەنىسى ھەققىتدە تۈركىي تىللار دىۋانىغا مۇراجەت قىلىپ كۆرۈشنى ئۇنتۇپ قالماڭ. رايونىمىزدا ساڭغا مۇناسىۋەتلىك خىلى كۆپ ئورۇن ناملىرى بار. يەر ناملىرىنىڭ كۆچۈشچانلىقى، تەپەككۈردىكى ئوخشاشلىق، مۇھىتتىكى ئوخشاشلىق بىزنىڭ تەپەككۈر بوشلۇقىمىزنىڭ سىرتىدا قالمىغىنى ياخشى...

تاشقۇرغاندىمۇ يامانيار، قاراجىلغا دېگەن يەر-جاي ناملار بار، ساڭ- تاجىك تىلدىكى «سەڭگ»دېگەن دېگەن ئىسىمنىڭ تەلەپپۇز  بوزۇلۇشى بولۇش مۇمكىن، يەنى، سەڭگ- تاش،تاشلىق  دېگەن مەنىدە. 3 p& L" p) o4 O7 j0 Y
خانقا-بىر قۇشنىڭ ئىسمى، سومۇرغ قۇشمۇ دەپ ئاتىلدۇ...ئىزدىنىشىڭگە ئوتۇق تىلايمەن.

) X6 r- p% q1 y" [ «ساڭ» سۆزى «دىۋان»دىن تېپىلمىدى. قەدىمقى كۈسەن ۋەسىقىلىرىدە  خاتىرىلەنگىنى بويىچە «ساڭ» دېگەنلىك «جامائەت، خەلق» دەپ ئاساسىي جەھەتتىن مۇقىملاشتۇرۇلدى. ئاتاقلىق يەر-جاي ناملىرى تەتقىقاتچىسى سۇلتان مامۇت ئىبراھىم «ساڭ» ئاتالغۇسىنى «قۇشنىڭ مايىقى» دەپ دەپ ئىزاھلىدى. ئەمما، يەنىلا «جامائەت، خەلق» دېگەن قاراش نىسبەتەن نوپۇزلۇق ھېسابلىنىدۇ./ x' Q/ _, `: u! W
«ئۆتمۈشنىڭ تامغىسى-يەر ناملىرى» نى كۆرۈڭ.

* d: I) {8 i% J7 [$ S( E0 H. y( |/ F  جەنۇبىي شىنجاڭدا تاتا ساڭ، ساڭ ھويلا، ساڭ تاتا، ساڭبازار، ساڭمازار دېگەندەك ناملار ناھايىتى كۆپ. بۇ سۆزنىڭ ئېيتىلىشى سىز دەۋالغان تاشنى بىلدۈرىدىغان ھېلىقى «سەڭگ»كە يېقىنلىشىپمۇ كەتمەيدۇ. ئۇنىڭ ئۈستىگە «ساڭ» ناملىق بۇ جايلارنىڭ كۆپ قسىمىنى مەن ئۆز كۆزۈم بىلەن كۆرگەنمەن. بۇ جايلارنىڭ ھېچقايسىسى تاشلىق، شېغىللىق ئەمەس، بەلكى قويۇق بوستانلىق، كۆجۈم مەھەللە ياكى قىسمەن قۇملۇق. يەنە كېلىپ بۇ يەردىكى يۇرتلار بەكمۇ قەدىمىي يۇرتلار بولۇپ ھېسابلىنىدۇ. مۇنچە كۆپ يۇرتلارغا قانداق ئىسىم قويۇپ بولغان بولغىىيدىڭلار؟ بۇ پاكىت تەلەپ قىلىدىغان ئىش. بۇ سۆز كۈسەن توخار تىلىدىن كەلگەنلىكى ئاللىقاچان تاشپۈتۈكلەردىن ئېنىقلىنىپ بولدى.(«ئۆتمۈشنىڭ تامغىسى-يەر ناملىرى»نى كۆرۈڭ.)8 A3 W4 K2 b' Q% y, j
  خانقا- بۇ سوپى -ئىشانلار تىلاۋەت قىلىدىغان تىلاۋەتخانىنى بىلدۈرىدۇ. بۇ سۆز ئەرەبچىدىن كەلگەن.(«كىلاسسىك ئەدەبىيات ئاتالغۇلىرىغا ئىزاھات»، «شىنجاڭ يەر ناملىرىنىڭ ئېتېمولوگىيىسى» نى ئوبدانراق كۆرۈڭ) ھەرگىزمۇ سىز دەۋالغان غايىب قۇشنىڭ ئىسمىنى تىلاۋەتخانسىىغا قويۇۋالمىغان. / U& E% O0 a9 h  r9 t3 j
   سىز تۈزۈك ماتېرىيال كۆرمەيلا قارىسىغا سۆزلەيدىغان قارا تۈرك تەتقىقاتچى ئىكەنسىز. ئەگەر ھەقىقەتەن يەر-جاي نامىغا قىزىقسىڭىز مەن بىر نەچچە تېمىدا تىلغا ئالغان نوپۇزلۇق ماتېرىياللارنى ئەستايىدىل كۆرۈپ ئۆگىنىپ پىكىر قاتناشتۇرۇڭ. بولمىسا، بىھۇدە ئاۋارىچىلىق تارتىپ قالغۇدەكسىز.* G8 ~3 F* e2 [. L4 P& q/ p" W
بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   ئەلتۇغ تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2016-1-4 12:55  
9 Z1 ]% |2 {% r1 {7 I4 o0 Z# j% n/ m

  سىز تۈزۈك ماتېرىيال كۆرمەيلا قارىسىغا سۆزلەيدىغان قارا تۈرك تەتقىقاتچى ئىكەنسىز. ئەگەر ھەقىقەتەن يەر-جاي نامىغا قىزىقسىڭىز مەن بىر نەچچە تېمىدا تىلغا ئالغان نوپۇزلۇق ماتېرىياللارنى ئەستايىدىل كۆرۈپ ئۆگىنىپ پىكىر قاتناشتۇرۇڭ. بولمىسا، بىھۇدە ئاۋارىچىلىق تارتىپ قالغۇدەكسىز.  Z9 Q. o( ~) I( p5 X%
  f. J+ W4 y* ^" e% O8 ^& E" p6 q/ p  }# Q
بۇ گېپىڭىزدىن چىدىماسلىق ھالىتىڭ چىقىپ تورىدۇ. مەن پەقەت ئۆزەمنىڭ قارىشىمنى ئوتتۇرغا قويدۇم خالاس.  تەۋسىيە قىلغان ماتىرىيالغا كەلسەك ،كۆپىنچە ماتىراللارغا شەخسىي ھىسيات،تويغۇ، جۇملىدىن مىللەتچىلىك ئىدىيىسى ئارلاشقان، تارىخ بۇرمىلانغان، شۇڭا ،ئۇنداق ماتىرياللارغا ۋاقىتنى ئىسراپ قىلىشنىڭ ئۇرنى يوق، ھەقىقىي ماتىرىيال مەندە بار.

ئىلىم ئىلمىيلىكنى ئاساس قىلىدۇ. ھەممە ئىشتا سەۋرىچان بولغۇنىمىز تۈزۈك. رۇداكنىڭ پىكىرىنى ئويلىنىپ كۆرۈشكە ئەرزىيدۇ. / g2 Y7 o8 d7 M$ |* P+ {
«تۈركىي تىللار دىۋانى»نىڭ ئىككى توملۇق نەشىرىنىڭ 953-بېتىدە  ساڭ ماياق. قۇش ساڭى-قۇش مايقى. دېگەن سۆز بار. شۇنداقلا «ئۇرتوقماق» نامىلىق چۆچەكتە «ساڭقاڭ، ئىشكىم، ساڭقاڭ» دېگەن سۆز ئوچقايدۇ...* X0 z* u& e; R7 Y
يەر ناملىرى مىللەتنىڭ تارىخى، مەدەنىيىتى، پىسخىكىسى، تىلى، تەپەككۈرى، ياشىغان جۇغراپىيسە بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك. بىز يەر نامىلىرىغا يەڭگىلتەكلىك بىلەن ھۆكۈم چىقىرىپ قويساق تارىخىمىزغا، مەدەنىيتىمىزگە چاقچاق قىلىپ قويغان بولىمىز.
! ]1 Z( o( Q" J+ O+ \بىز يەر ناملىرىمىزنىڭ مەنبەسى ھەقىقىدە ئەڭ ئىشەنچىلىك ماتىريالغا ئېرىشىمىز دەيدىكەنمىز ئۆز ئارا ھەمكارلىشىمىز، كۆپ ئىزدىنىشىمىز. تەييار ماتىرياللارنى تەتقىق قىلىش بىلەن بىلەن بىرگە خەلق ئىچىدىكى ماتېرياللارنى توپلاشقا ماھىر بولۇشىمىز كېرەك. ...

رۇداك، مالال كۆرمىسىڭىز، تاشقۇرغاندىكى يامانيارنىڭ جايلىشىش ئورنى ۋە يامانيار دېگەن سۆزنىڭ مەنىسىگە قارىتا شۇ يەردىكى خەلقلەرنىڭ قارىشىنى يوللاپ بەرگەن بولسىڭىز...

+ j- n# [& ^* S- O: A* [' `; @يوغىسۇ، گەپنى «سەن»لەپ باشلىغانلىقىڭىزدىن قارىغاندا، بۇنداق بىر ئىزدىنىشچان ئىلمىي ئەمگەككە ئىككى ئېغىز لىللا گەپ بىلەن جاۋاب بېرىشكە كۈچىڭىز يەتمەيدىغان،  ئۆگىنىشنىڭ ئورنىغا كىتاب-ماتېرىياللارغا تارتىنماي گۇناھ ئارتىشقا باھانە ئىزدەيدىغان تۇتۇرۇقسىزلىقىڭىز كۆرۈنۈپ تۇرۇپتۇ... جامائەتچىلىك ئالدىدا ئوچۇق ئاشكارە ئوتتۇرىغا قويۇشقا پېتىنالمىغان ھېلىقى ئاتالمىش «تارىخ بۇرمىلانمىغان، شەخسىي ھېس- تۇيغۇ، جۈملىدىن مىللەتچىلىك ئىدىيىسى ئارىلاشمىغان ھەقىقىي ماتېرىيال»ىڭىزنىڭ قايسىلىقىنى بەكلا بىلگۈم بار!
8 \9 Z+ `$ L4 x# F   مەن نەچچە رەت ئوقۇغان ھەم ھېلىھەم ئىزچىل ئۆگىنىۋاتقان  تۆۋەندىكى كىتابلاردىن بىرەرسىنى ئوقۇپ بېقىشىڭىزنى تەۋسىيە قىلىمەن:) z: A$ L; Z; R" S
  «تۈركىي تىللار دىۋانى»، قۇتادغۇبىلىگ»، «ئەتەبەتۇل ھەقايىق»، ھودۇدۇل ئالەم»، «ئۆتمۈشنىڭ تامغىسى-يەر ناملىرى»، «شىنجاڭ يەر ناملىرىنىڭ ئېتېمولوگىيىسى»، «يۇرتىمىزدىكى يەر ناملىرىغا دائىر ئىزدىنىشلەر»، «قەشقەر يەر ناملىرى»، «دىيارىمىزدىكى بىر قىسىم يەر ناملىرى توغرىسىدا»، «تارىختىكى كارۋان يوللىرى»، «دۇنيا يەر ناملىرى لۇغىتى»، «تاجىكلار تارىخى»، «تارىخي رەشىدىي»، «زەپەرنامە»، «تارىخىي ھەمىدى»، «تارىخىي ئەمىنىيە»، «ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتى ئاتالغۇلىرىغا ئىزاھات»، «چاغاتاي تىلىنىڭ ئىزاھلىق لۇغىتى»، «ئالتە شەھەر مەكتۇبلىرى»، «تۈركىي تىللارغا كىرىش»، «قاراخانىيلارنىڭ دۆلەت تەشكىلاتى»، «تۈركىي تىللار دىۋانىدىن 11-ئەسىر تۈرك مەدەنىيىتىگە نەزەر»، «چىڭگىزخان ۋە ئۇنىڭ ئەۋلادلىرى»، «تۈركىي تىللار»، «موڭغۇللارنىڭ مەخپىي تارىخى»، «چىڭگىزنامە»، «ئىسكەندەرنامە»، «ئوتتۇرا ئاسىيا تارىخى» «قەشقەر مەجمۇئەسى (30قىسىم)، «شىنجاڭ تەزكىرىچىلىكى»، «شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر تەتقىقاتى»، «شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر مۇنبىرى»...قاتارلىقلار.
; ^3 C0 O- N$ p0 x    ئېلىمىز مەتبۇئاتلىرى ھېچقاچان مىللەتچىلىكنى تەرغىب قىلىدىغان ماقالە، ئەسەرلەرنى ھەرگىزمۇ ئېلان قىلمايدۇ. ئۇنىڭ ئۈستىگە، ئېلىمىزدىكى 56 مىللەتنىڭ ھەممىسىنىڭ ئۆز تىل - يېزىقىدا ماقالە، ئەسەر يېزىپ ئېلان قىلىش ھوقۇقى ئىنتايىن كۈچلۈك قانۇنىي ئاساسقا ئىگە. شۇنداق بولغان ئىكەن، سىز بۇ جەھەتتە ئېلان قىلىنغان كىتاب- ژۇرناللىرىمىزدىكى ماقالىلەرنىڭ مەزمۇنىنىڭ ساغلاملىقىدىن تامامان خاتىرجەم بولسىڭىز بولىدۇ. بۇ جەھەتتە  سىز يۇقىرىقى كىتاب- ژرناللاردا بۇرمىلىنىپ كەتكەن يەر-جاي ناملىرى بولسا قايىل قىلارلىق پاكىت كەلتۈرۈپ ماقالە يېزىپ ئېلان قىلىپ، كەسكىن رەت قىلىڭ. بولمىسا، بۇ ئىشنى ئۆز ئەھلىنىڭ ئىزدىنىشىگە قويۇپ بېرىڭ! سىزدە ئىلمىي مۇنازىرىگە ئەسقاتقۇدەك ساپانىڭ سۇنۇقىمۇ يوق ئىكەن. بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   ئەلتۇغ تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2016-1-5 16:11  
6 e; `$ X" r' I/ U8 W3 d- {
5 p0 ]4 @, w) W9 W- y, [) d

يەر-جاي ناملىرى شۇ زېمىندا ياشغان ئاۋام-خەلقنىڭ ئابىدە تېشى، مەيلى ئۇلار شۇ زېمىندا ياشاپ ئۆتكەن ۋەياكى ياشاپ كىلۋاتقان بولسۇن بىز چوقۇم ئۇلارنىڭ تارىخ،مەدەنيەت-سەنئەتگە تارىخى نوقتىسىدىن ھۆرمەت قىلىشمىز لازىم، ئۇلارنىڭ شۇ ۋاقىتتىكى تارىخى ئىزلارغا ھۆرمەت قىلىشمىز، ئھتىراپ قىلىشمىز كىرەك، شىنجاڭ رايۇنى ناھايىتى مۇرەككەپ بولغان ئۆتمۈشنى بىشىدىن ئۆتكۈزگەن، بۇ يەردە ئاجايىباتلار، سىر-تىلساماتلار ھىلمۇ ئىزدىنىشمىزگە، تەتقىق قىلىشىمىزغا ....مۇھتاج. قىسقىسى، شىنجاڭ رايۇندا پارس-تاجىك تىلى بىلەن ئاتالغان يەر-جاي ناملىرى، مازارلىقلار، قەبرىلەر ناھايتى كۆپ ئۆچرايدۇ. بۇ خىل ئامىللارنى تەتقىق قىلىش ،بىلىش ،چۈشۈنۈش، ئۇنى ئېتراپ قىلىش بىلەن بىرگە تارىخنىڭ چىنللىققا ھۆرمەت قىلىش لازىم. ئەمدىلىكتە بىز نېمە ئۈچۈن ئاۋام-خەلق قان-قېنىغا،روھىغا سېڭىپ كەتكەن يەر-جاي ناملىرنى ...يېڭىللققا كۆچۈشگە دەۋەت قىلىمىز، بىز يەر-جاي ناملىرنى يەشسەك بولىدۇ، لېكىن ئۇنى ئۆزگەرتسەك بولمايدۇ، تارىخ ھامان تارىخ، بىز تارىخنى ساختىپەزلىك تولپارغا مىندۇرسەك بولمايدۇ.....

ئەلتۇغ ئەپەندى ،سىز راستىنلا شىنجاڭ رايۇندىكى يەر-جاي ناملىرنى تەتقىق قىلماقچى بولسىڭىز، بىرىنچى قەدىمىڭ- پارىسچىنى چوقۇم ئۆگۈنۈشىڭىز كىرەك، چۈنكى، سىز مۇشۇ بىر تىل بىلەن تۆت دۆلەتنىڭ تىلىنى ئۆگەنگەن بولىسىزدە تاجىكىستا، ئىران، ئافغانىستان، پاكىستان(بۇ يەردە قەدىمىي تاجىك ئائىلىسى بار)،... قاتارلىق دۆلەتلەرنىڭ دىن، مەدەنيەت-سەنئەت،تارىخ....قاتارلىق ساھەلەردىن خەۋەردار بۇلالايسىز، ھەتتاكى، ۆىرۇرەن، مىرەن، كۆھسەن ،خۇتەن ....قاتارلىق مۇقەددەس زېھمىننىڭ سىرنى، نامىنى، ئائىلىسىنى بىلىپ،چۈشۈنۈپ،ھەقىقەتنى سۆزلەيدىغان ھەقىقىي بىر تەتقىقاتچىسى بۇلالايسىز ،خۇددى ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن ئالىمغا ئۇخشاش....ئويغۇر مىللىتلا ئەمەس پۇتكۇل ئوتتۇرا ئاسيا خەلقى سىزنى ئېتراپ قىلىدۇ ھەم سىزدىن پەخىرلىنىدۇ.

ۆىرۇرەن-كىرورەن....

يەر-جاي ناملىرى شۇ زېمىندا ياشغان ئاۋام-خەلقنىڭ ئابىدە تېشى. روداكىنىڭ ئىلمىي پوزىتسىيسىنى سوغۇققانلىق بىلەن ئويلىنىش كېرەك. بىز ئىلىمگە ئىلمىي قارىيالايدىغان، بىر باي يۈز ئالىمنى بىر يەرگە يىغالايدىغانلا ئەمەس، يۈز باي بىر ئالىم ئۈچۈن ئۆز ھېممىتىنى ئايىمايدىغان روھنى يېتىلدۈرەلىگىنىمىزدە تەرەققىياتنىڭ ياخشى پۇرسىتىگە ئىرشەلەيمىز...