«ئۆرتەنگەن دەريا» رومانى ھەققىدە [ئۇلانما كۆچۈرۈش]

   «ئۆرتەنگەن دەريا»رومانى ھەققىدە

    سادىر تۇرسۇننىياز ئۇدۇنلۇق

    بۇ رومان يازغۇچى مۇتەللىپ سەيپۇللانىڭ تۇنجى رومانى بولۇپ ،2012-يىلى  شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى تەرىپىدىن نەشىر قىلىنغان .   بۇ رومان نەشىر قىلىنغاندىن كىيىن  ئۇقۇرمەنلەر ئارىسىدا بولۇپمۇ   مۇئاييەن سادا پەيدا قىلدى.  مەنمۇ    روماننى ئۇقۇپ بولۇپ ، روماندا خېلى يىڭىلىقلارنىڭ بارلىقىنى ھېس قىلدىم ، ھېس قىلغانلىرىمنى  ئېلان قىلىپ  كەسپداشلار بىلەن ئورتاقلىشىشنى   مۇۋاپىق كۈردۈم .

       1. رومان نامىدىكى يېڭىلىق

   ھەر قانداق بىر ئەسەرگە جۈملىدىن رومانغا نام قۇيىلىدۇ.رومانغا ئاپتۇر تەرىپىدىن قۇيۇلغان نام ئادەتتە ماۋزۇ ، دەپ ئاتىلىدۇ.  رومانغا  نام قۇيۇش يىڭى تۇغۇلغان  بۇۋاققا ئىسىم قويغاندەك بىر ئىش بولۇپ ،رومانغا  نام قۇيۇش ئۇنداق ئاددىي ئىش ئەمەس. بۇنىڭدا يىڭى تۇغۇلغان بۇۋاقنىڭ ئاتا-ئانىسى بوۋىقىغا ئىسىم قۇيۇش ئۆچۈن ئىزدىنىپ مەنىسى ياخشى ، چوڭقۇر ، مەزمۇنى ساغلام ، چاكىنىلىقتىن خالىي بولغان كىشى ئىسىملىرىنى ئۆز پەرزەندىگە  ئىسىم قىلىپ قۇيۇش جەھەتتە ئىزدىنىپ ، ياخشى ئىسىملارنى تېپىپ ، پەرزەندىگە قويغاندەك ، يازغۇچىمۇ ئۆز « بوۋىقى»غا ياخشى ئىسىملارنى تېپىپ قۇيۇش جەھەتتە ئىزدىنىدۇ ۋە شۇنداق قىلىدۇ.بۇنىڭدا  رومان يازغان ئاپتۇر  ئۆز رومانىغا  ئىجادىيلىقى كۈچلۈك بولغان ، تەقلىدچىلىكتىن خالىي بولغان ، ئااتالمىسى  يىڭى ، جەلپ قىلارىق ، مەزمۇنلۇق ، ئەدەبىي پۇرىقى قۇيۇق ۋە كۈچلۈك بولغان ئىسىملارنى قوللۇنۇش يۇلىدا ئىزدىنىدۇ ،رومان نامىنىڭ ئەسەر بىلەن بولغان مەزمۇن باغلىنىشىنى ئېتىبارغا ئالىدۇ.  رومان نامىنىڭ يەنە قىسقا، ئخچام نام بۇلىشىنىمۇ كۈزدە تۇتىدۇ. بۇنىڭدىن رومانغا نام قۇيۇشنىڭ يازغۇچىنىڭ ماھارىتىنى سىنايدىغان سىناق تېشى ئىكەنلىگىنى ، بىر رومانغا نام قۇيۇشنىڭ بەلكىم بىر رومان يېزىشتىنمۇ قىيىن ئىش ئىكەنلىگىنى بىلىۋېلىشقا بولىدۇ. نىمە ئۆچۈن شۇنداق بولىدۇ؟ چۈنكى، رومان نامى  ئۇقۇرمەننى رومان بىلەن ئۇچراشتۇرىدىغان مۇھىم ۋاستە، ئۇقۇرمەننى رومان مەزمۇنى بىلەن تۇنۇشۇش ئىمكانىيىتىگە ئىگە قىلىدىغان ئەينەك ، رومان بىلەن ئۇقۇرمەننىڭ رېشتىنى چاتىدىغان  ئالتۇن زەنجىر، ئۇقۇرمەننى روماننىڭ ئىچىگە باشلاپ كىرىدىغان ئالتۇن كۈۋرۈك. روماننىڭ مەڭگۈلۈك پاتىنىت نامى .  رومان نامى بىر رومان ئۆچۈن مۇشۇنداق ئالاھىدىلىكلەرگە ئىگە بولغىنى ئۆچۈن ئۇنىڭ بىر روماننىڭ ئۇمۇمىي قۇرۇلمىسىدىكى ئورنىغا سەل قاراشقا بولمايدۇ.     بۇ جەھەتتە مەزكۇر رومان ئاپتۇرى رومانغا نام قۇيۇشتا ئىزدەنگەن،رومان نامىنىڭ ئىجادىي بولىشىغا ئەھمىيەت بەرگەن.      رومان نامىدا دىيىلگەن « دەريا» جاھانغا مەشھۇر خۇتەن  قاششتېشىنىڭ ئانا ماكانى بولغان يۇرۇڭقاش دەرياسى بولۇپ ، بۇ نام ھەم خاسلىققا ھەم ئۇمۇمىيلىققا ئىگە نام.بۇ نام خاسلىق جەھەتتىن قاراقۇرۇم تاغلىرىنىڭ قار-مۇز بىلەن قاپالانغان ئىگىز چۇقۇللىرىدىن باشلىنىپ ، خوتەننىڭ بىپايان  چۈل-جەزىرلىرىنى، بوستانلىقلىرىنى كسىپ ئۆتۈپ ، قاراقاش دەرياسى بىلەن قۇشۇلۇپ ، ئاخىرى ئانا دەريا بولغان تارىم دەرياسىغا قۇشۇلۇپ ، تارىم دەرياسىنى  ھاسىل قىلغان  يۇرۇڭقاش دەرياسىنى      كۈرسىتىدۇ، بۇ دەريا نامى  ئۇمۇمىيلىق جەھەتتىن يۇرۇڭقاش ۋادىسى دەپ ئاتالغاندا باغرى ئىللىق ، ھۈسنى گۈزەل ماكان بولغان  پۈتكۈل خوتەن دىيارىنى كۈرسىتىدۇ. بۇ دەريادىن جاھانغا مەشھۇر خوتەن قاشتېشى چىقىدىغان بولغاچقا    دەريا قېنى يېقىنقى يىللاردىن بۇيان قاشتېشى ئىزدىگۈچىلەر تەرىپىدىن قېزىلىپ بۇزىۋېتلگەن بولغاچقا بۇزۇۋېتلگەن دەريا قېنىنى كۈرگەن ئادەمنىڭ يۈرىگى ، قەلبى ئاچىققا تولىدۇ، ھەسرەتكە تولىدۇ، يەنى ئۆرتىنىدۇ.  بۇ يەردە ئاپتۇر يۇرۇڭقاش دەرياسىنىڭ  ھەم مۇشۇنداق خاسلىققا ھەم ئۇمۇمىيلىققا ئىگە  بولغان نامىنى   رومان نامى قىلىپ قوللۇنۇپ ، ئۆز رومانىنىڭ نامىنى جەلپكارلىققا ۋە ئۆزگىچىلىككە ئىگە قىلغان . رومان نامىدىكى ئۆرتىنىش دىگەن سۈزمۇ ئىنتايىن نەپىسلىككە ئىگە قىلىپ قوللۇنۇلغان بولۇپ  ، رومان نامىنى ئاڭلىغان كىتاپخانلار < دەريا قانداق بولۇپ ئۆرتەنگەندۇ؟ > دىگەن  قىزىقىش بىلەن روماننى ئۇقۇشقا باشلايدۇ.  رومانغا نام قىلىپ قۇيۇلغان دەريا  قۇينى بىھىساپ بايلىق بىلەن تولغان ، يۇرۇقاش ۋادىسىدىكى پۈتكۈل ھاياتلىقنىڭ مەنبەسى بولغان يۇرۇڭقاش دەرياسىنىڭ  نامىدۇر. خوتەن زېمىندىكى ھەممە ئادەم « ئانا دەريا، مۇقەددەس دەريا» دەپ  تەرىپىنى قىلىدىغان دەريانىڭ نامىدۇر. مۇشۇنداق نام رومان نامىدا قوللۇنۇلغان بولغاچقا ، رومان نەشىر قىلىنغاندىن كىيىن كىتاپخانلاردا تەبىئى ھالدا ئۆزلىرىگە  تۇنۇشلۇق بولغان دەريا ۋە ئۇنىڭغا مۇناسۋەتلىك بولغان دىيارنىڭ تۇرمۇش ئەھۋالى تەسۋىرلەنگەن بۇ روماننى ئۇقۇش ئىشتىياقى قوزغالغان ۋە رومان مۇشۇ سەۋەپلىك خېلى بازارلىق رومانغا ئايلانغان . بۇ ئەھۋاللار بىزگە رومان ئىجادىيىتىدە رومان نامىنى قۇيۇش مەسىلىسىگە ئەھمىيەت بىرىشنىڭ زۈرۈرلىگىنى كۈرسىتىدۇ.

         2- تېما دائىرسىدىكى يېڭىلىق

    رومان خوتەننىڭ  گىلەم ، يىپەك-ئەتلەس قاتارلىق ئالاھىدە داڭلىق ، يەرلىك مەھسۇلاتلىرى  بىلەن قۇشۇلۇپ، خوتەننىڭ دۇنياغا داڭلىق  ئۆچ گۈھىرى ، دەپ ئاتالغان خوتەن قاشتېشىنىڭ خوتەنلىكلەرنىڭ تۇرمۇشى بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىنى ئارقا كۈرىنىش  قىلىپ يېزىلغان ، شۇ ئارقىلىق  روماندا ئۇيغۇر رومانچىلىقى دۇچ كەلگەن  رومان ئىجادىيىتىدە تۇرمۇشنى ئەكس-ئەتتۈرۈشتە تۇرمۇش تەكرار ئەكس-ئەتتۈرىلىش، تېما تار دائىرىدە چەكلىنىپ قېلىش مەسىلىسىنى  ھەەل قىلىشتا بۈسۈش خاراكتېرلىك قەدەم ئېلىنغان.  شۇڭا ، بۇ روماننى ئۇيغۇر رومانچىلىق ئىشلىرى تارىخىدا  يىڭى تېمىلارنى ئەكس-ئەتتۈرۈشنىڭ ، رومانچىلىق ئىشلىرى دۇچ كەلگەن تېمىنىڭ تار دائىرىدە چەكلىنىپ قېلىش مەسىلىسىنى ھەل قىلىشنىڭ ياخشى نەمۇنىسى ، دەپ ھىساپلاشقا بولىدۇ. بىزدە  رومان ئىجادىيىتى بارلىققا كەلگەن قىسقا ۋاقىت ئىچىدە سان جەھەتتە يۇقىرىدا كۈرسىتىپ ئۆتكۈنىمىزدەك  خېلى كۈپ رومانلار  بارلىققا كەلدى، بۇنىڭ ئىچىدە خېلى كۈپ رومانلار تۇرمۇشنى يىڭى نۇقتىدىن ئەكس-ئەتتۈرگەن ئالاھىدىلىگى بىلەن ئالقىشقا ئېرىشتى، ئەمما  بىر قىسىم رومان ئاپتۇرلىرى تېما دائىرىسىدە يىڭىلىق يارىتىشقا سەل قاراپ پەقەت ئاڭلىغان ، باشقىلار سۈزلەپ بەرگەن تەپسىلاتلار ۋە باشقا يازغۇچىلارنىڭ ئەسەرلىرىدىكى تۇرمۇش تەپسىلاتىدىن ئۆزىگە تەسىر قىلغان تەرەپنى ئانچە-مۇنچە ياساپلا رومان يېزىشقا تۇتۇش قىلغان بولغاچقا  رومانلىرى تېما دائىرسى جەھەتتە يىڭىلىقنى نامايەن قىلىش ئالاھىدىلىگىگە ئىگە بولالمىدى. تۇرمۇش ، تېما، ۋەقەلىك جەھەتتە ئاساسەن ئوخشاش بولۇش رومان ئىجادىيىتىدىكى ئاپەكە ئايلاندى. رومانلاردا تېما دائىرىسدە چەكلىنىپ قېلىش مەسىلىسى مەۋجۇت، دىگەن سادالار تەرەپ-تەرەپتىن ئاڭلىنىشقا باشلىدى. بۇنىڭ سەۋىبى يازغۇچىلارنىڭ ئۆزلىرىگە تۇنۇشلۇق بولغان ، ئۆز يۇرتى تەۋەسىدىكى ئەھمىيەتلىك تۇرمۇش دېتاللىرىنى ئەكس-ئەتتۈرۈشكە بولغان قىزىقىشنىڭ تۈۋەن بولغانلىقىدا. ئەمما مەزكۇر رومان ئاپتۇرى بۇ روماننى يېزىشتا بۇنداق چەكلىمىنى بۇزۇشنى روماننى يېزىشنىڭ مەۋقەسى قىلىپ تاللىغان . يەنى ئۆز يۇرتىدىكى ئۆزىگە تۇنۇشلۇق بولغان ، ئىجادىيەتتە  تەسۋىرلەنسىمۇ كۈپ  يېزىلمىغان ، ئەمما ھەممە ئادەم  سىرىنى بىلىشكە  قىزىقىدىغان تۇرمۇش دېتاللىرىنى روماننىڭ ماتىرىيال ۋە ۋەقەلىك نۇقتىسى قىلىپ تاللىغان-دە ئاخىرى ئۆز رومانىنى تېما دائىرسىدا يىڭىلىق يارىتىلغان ياخشى رومان قىلىپ يېزىپ چىقالىغان.بۇ رومانچىلىق ئىشلىرىمىز ئۆچۈن بىر ئۆلگە ھىساپلىنىدۇ. بىر يازغۇچىنىڭ ئۆ يۇرتىدىكى ئەھمىيەتلىك ، ماھايەتلىك تۇرمۇش دېتاللىرىنى قەلەمگە ئېلىشنى قۇيۇپ ، باشقا تۇرمۇش ساھەسى  ھەققىدە قەلەم تەۋرىتىش يۇلىدا ئىزدىنىشى ۋە قەلەم تەۋرىتىشى خۇددى بىراۋنىڭ تۈگە ئۆستىدە ئولتۇرۇپ تۈگە ئىزدىگىنىدەك بىر ئىش بولۇپ  ھىساپلىنىدۇ ئەمما، « ئۆرتەنگەن دەريا » رومانىنىڭ ئاپتۇرى ئۆز رومانىدا خوتەننىڭ قاشتېشىغا دائىر  بۇ ئۆزگىچە تۇرمۇش ئەھۋالىدىن ماتىرىيال ئېلىپ رومان يېزىپ ئىجادىيەتتە مۇئاپىقىيەت قازانغان. شۇڭا،مەزكۇر روماننى تېما دائىرسى جەھەتتىن يىڭىلىق ياراتقان رومان ،  دەپ ھىساپالاشقا بولىدۇ.  بۇ دىگەنلىك ، روماندا  نۇقۇل ھالدا  قاشتېشى تىجارىتى بىلەن شۇغۇللۇنۇپ بېيىغان كىشىلەرنىڭ ئەھۋالى يېزىلغان ، دىگەنلىك ئەمەس.  بۇ روماندا  دىيارىمىزدا، 20-ئەسىرنىڭ 80-يىللىرىدىن كىيىن خوتەندە ئەۋىج ئېلىپ، كىيىن ئۆرۈمچى ھەتتا پۇكۇل مەملىكەت دائىرىسىگە كېڭەيگەن، كىشىلەردە  بىر كىچىدىلا بېيىش  ئارزۇسىنى ئويغاتقان ، سىرلىق رىۋايەتلەر بىلەن تولۇپ ، كىشىلەرنى  ئۆزىگە ماگىنىتتەك جەلپ قىلغان، كىشىلەرنى بىر كىچىدىلا  بېىيىتىش بىلەن بىلەن بىرگە نۆۋىتى كەلگەندە كۈزنى يۇمۇپ –ئاچقۇچە بولغان ئارىلىقتا  بېيغانلارنى    ۋەيران قىلىپ ھەر خىل كۇيلارغا سالغان ، ئۇلارغا تۇرمۇشنىڭ پەيزىنى سۈرۈش ئىمكانىيىتى يارىتىپ بىرىش    بىلەن بىرگە يەنە   ئاچكۈزلۈك قىلغاندا ۋىژدان ئازابى ۋە قانۇننىڭ جازاسىنى تارتىشتەك تەقدىرنىمۇ ئاتا قىلىدىغان خوتەن قاشتېشى ۋە مۇشۇنداق كەچۇرمىشلەرنىڭ شاھىدلىرى بولمىش قاشتېشى سۇدىگەرلىرىنىڭ قاشتېشى قېىزىش، قاشتېىش سودىسى قىلىش جەھەتتىكى ئۆزگىچە تۇرمۇشى  جانلىق ئوبرازلار ۋاستىسى ئارقىلىق تەسۋىرلىگەن .مانا مۇشۇ ئەھۋالغا قاراپ بۇ روماننى ئۇيغۇر رومانچىلىق ئىشلىرىدا تېما جەھەتتە يىڭىلىق يارىتىلغان رومان ، دەپ ھىساپلاشقا ھەقلىقمىز.

      3. تۇرمۇشنى ئەكس-ئەتتۈرۈشتە مۇھىم نۇقتىنى تۇرمۇشنىڭ ماھايەتلىك تەرىپىگە قارىتىشتىكى يېڭىلىق

ئىجادىيەت –مەلۇم تۇرمۇش ساھەسىنىڭ ئۇمۇمىي جەريانىغا قارىتا بىر خىل مەسئۇلىيەتچان پۇزۇتسىيە  ئارقىلىق بەدىئى تەسۋىرلەش ئېلىپ بېرىش جەريانىدۇر.  بۇ يەردىكى مەسسئۇلىيەتچان پۇزۇتسىيە  بىلەن تۇرمۇشنى تەسۋىرلەش جەريانى يازغۇچىنىڭ  تۇرمۇشنى  ئاڭسىز ئۇسۇلدا ئەمەس بەلكى ئاڭلىق ھالدا تەسۋىرلەش مۇدۇئاسىنىڭ نامايەن قىلىنىشىغا قارىتىلغان. مەزكۇر روماندا ئاپتۇرنىڭ تۇرمۇشنى مۇشۇنداق  ئاڭلىق رەۋىشتە ئەكس-ئەتتۈرۈشتەك  پۇزۇتسىيەسى گەۋدىلەنگەن بولۇپ ، بۇ خىل پۇزۇتسىيە روماندا تۇرمۇشنىڭ ماھايەتلىك تەرىپىنى تەسۋىرلەشكە قارىتىلغان تەرىپىدە نامايەن  بولىدۇ. يەنى قاشتېشى سودىگەرلىرىنىڭ قاشتېشى سودىسى قىلىش جەريانىدىكى تۇرمۇشى، ھېس –تۇيغۇسىنىڭ ۋە پىسخىك ئالاھىدىلىكلىرىنىڭ نۇقتىلىق تەسۋىرلەنگەنلىگى مەزكۇر روماندا تۇرمۇشنىڭ ماھايەتلىك تەرىپىنىڭ ئەكس-ئەتتۈرۈلگەنلىگى بولىدۇ .بىزگە مەلۇمكى، خوتەن قاشتېشىنىڭ بايقىلىشى ئۇزاق تارىخقا ئىگە ئىش بولۇپ، شۇنىڭغا مۇناسىپ ھالدا قاشتېشى سسودىسىنىڭ ئېلىپ بېرىلىۋاتقانلىقىمۇ  خوتەنلىكلەرنىڭ  تۇرمۇشىدا ئۇزاق تارىخقا ئىگە ئىشلارنىڭ بىرى ھىساپلىنىدۇ.  قاشتېشى- يۇرۇڭقاش دەرياسىدىن  ۋە ئۇنىڭغا يېقىن بولغان قەدىمقى ئېقىنلاردىن چىقىدۇ، ئۇنى ئىزدەش ، بايقاش،  تېپىش،تۇنۇش، ئۇنىڭدىن ھۇزۇرلىنىش،  ئۇنىڭ سسودىسىنى  قىلىش ،ئۇنىڭدىن مەنپەئەت ئېلىش مۇكەممەل بىر خىل تۇرمۇش جەريانى ، تۇرمۇش جۇغلانمىسى بولۇپ ، ئۇنىڭ يۇقۇرىقى ئىش ھالقىللىرىنىڭ ھەممىسى ئۆزىگە خاس قانۇنىيەتكە ئىگە . ئەگەر مۇشۇ ئىش ھالقىللىرى بىلەن مەشغۇل بولغۇچىنىڭ قايسى بىرى  قانۇنىيەتلەشكەن  ئىش ھالقىسىنىڭ    قانۇنىيىتىدىن چەتنەپ كىتىدىكەن ئۇ چاغدا بۇنداق ئادەم تەبىئى ھالدا  قاشتېشى سودىسى ساھەسىدىن سىقىپ چىقىرىلىدۇ، قاشتېشى بازىرى ساھەسىدە پۇت تېرەپ تۇرالمايدۇ. بولۇپمۇ قاشتېشى سسودىسى قىلىش جەھەتتە مۇكەممەل سودا ئىقتىدارىغا ئىگە ببولمىغان ئادەم بۇنداق سودا بازىرىدا پۇت تېرەپ تۇرالمايدۇ، شۇڭا خوتەن قاشتېشى ھەققىدە ئەڭ دىققەت قىلىدىغان مۇھىم ئىش مۇشۇ سودا بىلەن شۇغۇللانغۇچىدا قاشتېشىنى تۇنۇيدىغان ، ئۇنىڭ قىممىتىنى  بىلىدىغان ، بازار ئۇچۇرىنى بىلىدىغان ،ئىشەنچلىك شېرىكلىرى ،خېرادارلىرى بولغان ۋە ھەم ئېھتىياتچانلىقمۇ ھەم تەۋەككۇلچىكلمۇ بولغان ئالاھىدىلىكنىڭ بولىشىدا.ئاپتۇر رومانىدا خوتەندىكى قاشتېشى سودىسى بىلەن شۇغۇللىنىدىغان كىشىلەرنىڭ تۇرمۇشنى تەسىۋرلەشنى مەقسەت قىلغان بولسىمۇ لېكىن مۇھىم نۇقتىنى  قاشتېشى سودىسىدىكى ئۇششاق ئىش –ھالقىللىرىنى تەسۋىرلەشكە ئەمەس بەلكى  قاشتېشى  سودىگەرلىرىنىڭ تۇرمۇشىدىكى  مۇشۇنداق ماھايەتلىك ئالاھىدىلىكلىرىنى تەسۋىرلەشكە قاراتقان  بولغاچقا  ، ئاخىرىدا روماننى رومان  ئىجادىيىتىدە  تۇرمۇشنى ئەكس-ئەتتۈرۈشتە مۇھىم نۇقتىنى تۇرمۇشنىڭ ماھايەتلىك تەرىپىگە قارىتىشنىڭ مۇھىملىقىنى نامايەن قىلغان ئەسەر قىلىپ يېزىپ چىقالىغان. مەزكۇر روماندا مۇھىم نۇقتا قاشتېشى بىلەن مۇناسىۋەتلىك كىشىلەرنىڭ  ئۇششاق ، پارچە-پۇرات ئىشلىرىنى  تەسۋىرلەشكە ئەمەس بەلكى ئۇلارنىڭ  ماددىي بايلىقنىڭ سسىمۋولى بولغان قاشتېشى بىلەن بولغان مۇناسىۋىتى ،ئۇنىڭغا بولغان قارىشى قاتارلىق چوڭ، مۇھىم مەسىلىلەرنى    ئىپادىلەشكە قارىتىلغان بولغاچقا، ئاپتۇرنىڭ قاشتېشى سودىگەرلىرىنىڭ  قاشتېشىغا بولغان قارىشى ، مۇئامىلىسى  ئارقىلىق كشىلەرنىڭ بازار ئىگىلىگى مۇھىتىدىكى  پۇل ، بايلىق ، غۇرۇر، تۇرمۇش قارىشى، قىممەت قارىشى قاتارلىق مەسىلىلەردىكى پۇزۇتسىيەسىنى ئىپادىلەشتەك ئىجادىيەت مۇدۇئاسى تولىمۇ ئۇڭۇشلۇق نامايەن قىلىنغان. روماندا قاشتېشى سودىسى جەريانىدىكى ئىشلارنى تەسۋىرلەش بىر خىل ۋاستە، ئەمما مۇشۇ ۋاستە ئارقىلىق ئاپتۇرنىڭ نامايەن قىلماقچى بولغىنى  كىشىلەرنىڭ ماددىي  بايلىق بىلەن ئىنساپ، دىيانەت ، ۋاپادارلىق ، سەمىمىيلىك، غورۇر ، دوستلۇق  قاتارلىق نازۇك مەسىلىلەر ئوتتۇرسىدىكى تاللاش پىسخىكىسى. بۇنىڭ ئۆچۈن  قاشتېشى كىشىلەرنىڭ يۇقۇرىقى مەسىلىلەردىكى پۇزۇتسىيەسىنى سىناشنىڭ سىناق تېشى قىلىنغان.

4. پىرسۇناژلارغا توغرا چىقىش يۇلى كۈرسىتىپ بېرىشتىكى يېڭىلىق

   بىر رومان يازغۇچىسى ئۆچۈن ئالغاندا پىرسۇناژنى تەسۋىرلەپ ، ئۇنىڭ تەقدىرىنى مۇئاپىق بىر تەرەپ قىلىش ئىجادىيەتتە سەل قاراشقا بولمايدىغان مەسىلە   ھىساپلىنىدۇ. يازغۇچىنىڭ  ماھارىتى ئادەتتە  ئۆزى ياراتقان پىرسۇناژ ئوبرازىنىڭ قانداق يارىتىلغانلىقى، تەقدىرىنىڭ قانداق بىر تەرەپ قىلىنغانلىقى ھەققىدىكى  مەسىلىلەردە نامايەن بولىدۇ. بۇنىڭ ئىچىدە پىرسۇناژ تەقدىرىنى قانداق بىر تەرەپ قىلىش مەسىلىسى مۇھىم . چۈنكى ، ئايىقى چىقمايدىغان تۈگىمەس چۈش، ئاخىرلاشمايدىغان زىياپەت بولمىغىنىغا ئوخشاش بىر روماندا   پىرسۇناژنىڭ ئىش-ھەركىتىنىڭمۇ ئاخىرلاشماسلىقى مۇمكىن ئەمەس،روماندا پىرسۇناژنىڭ ئىش-ھەركىتىنىڭ ئاخىرلاشقانلىقى پىرسۇناژ تەقدىرىنىڭ بىر تەرەپ قىلىنغانلىقىنىڭ نەتىجىسىدۇر. ئادەتتە ئەدەبىي ئەسەرلەردە جۈملىدىن رومان تۈرىدىكى ئەسەرلەردە پىرسۇناژ تەقدىرى مۇنداق ئىككى  خىل ئۇسۇلدا ئاخىرلاشتۇرىلىدۇ، بىرى ، ئۆلۈم يەنى تىراگىدىيە بىلەن ئاخىرلاشتۇرلۇش. يەنى بىرى،ئۆز مۇدۇئاسىنى ئىشقا ئاشۇرۇش ئۆچۈن كۈرەش قىلىپ ،ئارزۇسىنى ئەمەلگە ئاشۇرغان قىلىپ ئاخىرلاشتۇرۇلۇش. تەقدىرى بۇنداق ھەل قىلىنغان پىرسۇناژلار ئادەتتە ئادەمگە  ئۆمىت ئاتا قىلىدۇ،ئەسەر مەزمۇنىنىڭ  ئىلغار  خاھىشچانلىق ئالاھىدىلىگىنى  نامايەن قىلىدۇ، كىشىلەرنى ئىزگۈلۈككە يىتەكلەيدۇ.بۇنداق ئۇسۇل ئۇيغۇر رومانچىلىقىدا  كۈپ ئۇچرايدۇ. مەزكۇر روماندا پىرسۇناژلار تەقدىرىنى ھەل قىلىش ئۇسۇلىنىڭ  كىيىنكى خىل ئۇسۇلى قوللۇنۇلغان. يەنى ئاپتۇر تەرىپىدىن كۈڭۈل قۇيۇپ تەسۋىرلەنگەن ئوبراز ئالىمجاننىڭ  قاشتېشى سودىسىغا تايىنىپ بېيىغاندىن كىيىن ،ئۇنىڭ ئادەتتىكى دېھقان پەرزەنتىدىن ھالقىپ  يۇرتىدا قاشتېشى ئويمىچىلىق كارخانىسى قۇرغانلىقى ۋە كۈلەملەشكەن يىمەك –ئىچمەك زاۋۇتى قۇرۇپ چىققانلىقى ھەققىدىكى تەپسىلات ۋە ئۇنىڭ ياخشى پەزىلەت بىلەن ئەلنىڭ ھۈرمىتىگە ئېرىشىش جەريانى ھەققىدىكى تەپسىلات  قارىشىمىزنىڭ دەلىلى بولۇپ ھىساپلىنىدۇ. ئاپتۇر روماندا پىرسۇناژنىڭ غايە خاھىشىدا ھالقىما بۇرۇلۇش پەيدا قىلىپ ،ئالىمجاندىن ئىبارەت بۇ پىرسۇناژنى قاشتېشى ئويمىچىلىق كارخانىسى قۇرغان ، ئۆز يۇرتى ئۆچۈن زاۋۇت قۇرغان ئادەم قىلىپ تەسۋىرلەپ ، رېئاللىقتىكى ھايات ئالىمجانلارنىڭ بارلىققا كىلىشىگە ئاساس سالغان. كۈز ئالدىمىزدا قاشتېشى سودىسى بىلەن شۇغۇللۇنۇپ بېيىپ . بېيىغاندىن كىيىن نىمە ۋە قانداق ئىشلارنى قىلىشنى بىلمەي يۈرگەن كىشىلەرگە  چىقىش يۇلى كۈرسىتىپ بەرگەن. مانا بۇنى بىز ئەدەبىي ئەسەرنىڭ كىشىلەرنى ئىلھاملاندۇرۇش رولىنىڭ نامايەن قىلىنىشى ، دەيمىز. خوتەنلىكلەر بېيىدى، خوتەنلىكلەر قاشتېشىغا تايىنىپ بېيىدى، خوتەنلىكلەرنىڭ بېيىشىدا خوتەن قاشتېشى مۇھىم رول ئوينىدى.قاشتېشى سودىسى بىلەن مەشغۇل بولغان كىشىلەر بېيىغان ئادەملەرنىڭ سەرخىللىرى بولۇپ قالدى . ئەمدىكى گەپ بېيىغان سودىگەرلەر نىمە ئىشلارنى قىلىشى كىرەك؟ تاپقان پۇللىرىنى قانداق ئىشلارغا  سەرەپ قىلىشلىرى كېرەك؟دىگەن مەسىلىگە مەركەزلەشتى.   مانا بۇ ھازىر ئەل-جامائەت كۈڭۈل بۈلىۋاتقان مۇھىم مەسىلە . بۇ مەسىلىگە بۇ روماندا ياخشى جاۋاپ بار، ئۇنىڭ جاۋابى شۇكى، بېيىغان ئادەملەر ئالىمجاندەك پەن –مەدەنىيەت ئۆگىنىشى ، قاشتېشىنى پىششىقلاپ ئۇنى دۇنياغا يۈزلەندۈرۈشتەك ئىقتىدار ھازىرلاشلىرى، قاشتېشى ئويمىچىلىق كارخانىسى قۇرىشى، يۇرتىغا زاۋۇت قۇرۇپ ، يۇرتىنىڭ تەرەققىيات ئىشلىرىغا كۈچ چىقىرىشلىرى كېرەك. مانا بۇ تەرەپ روماننىڭ قىممەتلىك بىر مۇۋەپقيىتى.

  5- قاشتېشى  سودىگەرلىرى ئوتتۇرسىدىكى مۇرەككەپ تۇقۇنۇشلارنى ئەكس-ئەتتۈرۈش ماھارىتىدىكى يېڭىلىق

رىئياللىق تېمىسىدىكى  بۇ روماندا قاشتېشى سودىگەرلىرى ئوتتۇرسىدىكى مۇرەككەپ تۇقۇنۇشلارنى يۇقۇرى ماھارەت بىلەن ئەكس-ئەتتۈرۈش –بۇ روماننىڭ يەنە بىر يىڭىلىقى بولۇپ ھىساپلىنىدۇ. خوتەندە قاشتېشى سودىسى ئۇزاق تارىخقا ئىگە ئىش. ئەمما 21-ئەسىرنىڭ ئالدى-كەينىدە بۇ سودىغا نۇرغۇن كىشىلەرنىڭ بېشىچىلاپ كىرىپ كەتكەنلىگى بىر قىزىق نۇقتا مەسىلىسى ھىساپلىنىدۇ. خوتەندە قاشتېشى سودىسى بىلەن شۇغۇللۇنىدىغان كىشىلەرنىڭ سانى ئېنىق ئەمەس، لېكىن خوتەندىكى نۇپۇس ۋە ئاھالىنىڭ كۈپ قىسمىنىڭ مۇشۇ سودىغا كىرىشكەنلىگى، مۇشۇ سودا بىلەن شۇغۇللۇنۇشقا قىزىققانلىقى سىر ئەمەس، خوتەندە قاشتېشى سودىسى بىلەن مەشغۇل بولىۋاتقان كىشىلەر توپى ئىچىدە ھەر قايسى تەبىقە ، ھەر قايسى قاتلام كىشىللىرى بار، يەنى ئەرلەربار، ئاياللارمۇ بار، ئۇيغۇرلارمۇ بار، باشقا مىللەت كىشىللىرىمۇ بار. دېھقانلاربار، زىيالىلاربار، دىنىي زاتلارمۇ بار،ئەمەلدارلارمۇ بار. ھۈكۈمەت خىزمەتچىللىرىمۇ بار.  باشقا ساھە كىشىللىرى بار، چوڭلاربار  ، كىچىكلەر بار. خوتەننىڭ ئۆزىدە تۇغۇلغان كىشىلەربار، باشقا جايلاردىن كەلگەن كىشىلەر بار. خوتەن قاشتېشىنىڭ سودىسى نۈۋەتتە مەمەلىكەت ۋە خەلقئارا سودا شەكلى تۈسىنى ئېلىشقا باشلىغان بولۇپ ،بۇنداق سودا ئىشلىرى خوتەننى مەركەزقىلغان ھالدا ئۆرۈمچى ، بېيجىڭ، شاڭخەي، خاڭجۇ، سۇجۇ قاتارلىق چوڭ شەھەرلەردە بولىدۇ. قاشتېشى  تىجارىتى بىلەن شۇغۇللىنىدىغان كىشىلەرنىڭ سودا ئەھۋالىغا دائىر گەپلەر  قۇلاققا دائىم ئاڭلىنىپ تۇرىدۇ. بۇ ھەقتىكى گەپلەر ھەر خىل مەزمۇندا بولۇپ ،  خوتەنلىكلەرنىڭ پاراڭ تېمىسىدىكى قىزىق نۇقتا مەسىلىسى ھىساپلىنىدۇ. بۇلاردىن قاشتېشى سودىسىنىڭ ۋە قاشتېشى ھەققىدىكى گەپلەرنىڭ خوتەننىڭ رېياللىقىدا ، خوتەنلىكلەرنىڭ تۇرمۇشىدا نەقەدەر  مۇھىم ئۇرۇندا تۇرىدىغانلىقىنى بىلىۋېلىشقا بولىدۇ. قاشتېشى –قاشتېشى سودىسى بىلەن شۇغۇللىنىدىغان كىشىلەرنىڭ سودا  مۇناسىۋىتىدىكى مۇھىم ئامىل بولۇپ ، ئىقتىسادىي مەنپەئەت ، نەپ ، ئۆنۈم قاشتېشى سودىسىنىڭ يادروسى ھىساپلىنىدۇ. مۇشۇ تۈپەيلى قاشتېشى سودىسى بىلەن شۇغۇللۇنىدىغان كىشىلەر ئوتتۇرسىدا ھەر دائىم  مۇرەككەپ تۇقۇنۇش ئەھۋاللىرى مەۋجۇت بولىدۇ، بۇنداق تۇقۇنۇشلار كۈپۈنچە يۇشۇرۇن بولىدۇ. كىشىلەر ئەقىل سىنىشىشى ، ئەقىلدە بەسلىشىىش ئارقىلىق ئۆزلىرىنىڭ ئىقتىسادىي مەنپەئەتىنى قوغدايدۇ، بەزىدە بىر-بىرىگە زورلۇق كۈچى ئىشلىتىدىغان ئەھۋاللارنىمۇ سادىر قىلىشتىن مۇستەسنا بولالمايدۇ. شۇڭا قاشتېشى سودىسى ئەقىل-پاراسەت، ئۆتكۈر زېھىن  ۋە بەزىدە زورلۇق كۈچ ۋاستىسى بىلەن بولىدىغان كۈڭۈللۈك ھەم خەتەرلىك سودابولۇپ ھىساپلىنىدۇ، بۇنىڭدا ئامىتى ئوڭدىن كەلگەن ئادەم  كۈزنى يۇمۇپ-ئاچقۇچە بولغانۋاقىت ئىچىدە نۇرغۇن پۇلنىڭ ئىگىسى بولۇپ قالىدۇ، سەللا بىخەستىلىك قىلغان ئادەم  دەقىق ۋاقىت ئىچىدە مال-بىساتىدىن ئايرىلىپ خانىۋەيران بولۇپ كىتىدۇ، بۇنداق ئادەملەر روھى جەھەتتىن تۈگىشىپ كىتىش، جىنايەت سادىر قىلىش، يۇرتىدىن چىقىپ كىتىش قاتارلىق قىسمەتلەرگە دۇچاربولىدۇ. روماندا قاشتېشى سودىسى قىلىدىغان كىشىلەرنىڭ مۇشۇنداق كەچمىشلىرى خېلى ماھىرلىق بىلەن ئەكس-ئەتتۈرۈلگەن.روماندا 20-ئەسىرنىڭ 80-يىللىرىدىن تارتىپ تاكى 21-ئەسىرنىڭ باشلىرىغىچە بولغا ئارىلىقتىكى خوتەننىڭ قاشتېشى سودىسى ئەھۋالى ۋە  قاشتېشى سودىسى بىلەن شۇغۇللىندىغان كىشىلەرنىڭ سودا-سېتىق بىلەن شۇغۇللۇنۇپ ھايات كەچۇرۇش جەريانىدىكى تۇرمۇش تەپسىلاتلىرى خېلى ماھىرلىق بىلەن تەسۋىرلەنگەن. ۋەقەلىك خوتەن شەھرى ،  لوپ ، چىرا، كېرىيە، ئۆرۈمچى ، بېيجىڭ، شاڭخەي، خاڭجۇ، سۇجۇ  قاتارلىق جايلاردا يۇز بەرگەن قىلىپ يېزىلغان . ئاساسى ۋەقەلىك يەنىلا خوتەن شەھرىنى ۋە لوپ ناھىيەسىنىڭ سامپۇل يېزىسىنى  مەركەز قىلىپ تۇقۇپ چىقىلغان .خوتەن شەھرىدىن كىسىپ ئۆتىدىغان يۇرۇڭقاش دەرياسى ، بۇ دەريا ۋادىسىدىكى خوتەن شەھرى ۋە لوپ ناھىيەسىنىڭ سامپۇل يېزىسىدىكى قاشتېشى تىجارەتچىللىرىنىڭ  تۇرمۇش ئەھۋالى، قاشتېشى تىجارەتچىللىرىنىڭ  بۇ تىجارەت بىلەن شۇغۇللۇنۇش جەريانىدىكى  خەتەرلىك ئەھۋاللارغا ئۇچراش ، سودىدا  بىر-بىرىگە ئورا كولاش ، بىر-بىرىنى قەستلەش، نامۇئاپىق سۇدا بىلەن شۇغۇللۇنۇپ  بىر-بىرىگە زىيان سېلىش شۇنداقلا  پايدىنى كۈزلەپ ، قانۇننى كۈزگە ئىلماي بىر-بىرىنىڭ ھاياتىغا زىيان سېلىشتەك قىلمىشلار بىلەن شۇغۇللۇنۇش جەريانى ئەكس-ئەتتۈرۈلگەن، قاشتېشى تىجارىتى بىلەن شۇغۇللۇنۇپ بېيىغان كىشىلەرنىڭ  مائارىپنى قوللاش روھىنى جارى قىلدۇرۇپ ، مەكتەپ ئېچىپ ، يۇرتىدىكى دېھقان پەرزەندىللىرىنىڭ خاتىرجەم بىلىم ئىگەللىشىگە شارائىت يارىتىپ بەرگەنلىكتەك تەسىرلىك ئىشلارمۇ  تەسىرلىك تەپسىلاتلار ياردىمىدە تەسۋىرلەنگەن. دېھقانلانىڭ قاشتېشى تىجارىتى بىلەن شۇغۇللۇنۇپ ، بېىيپ ، ئەقىل تېپىپ  سودىغا يۇزلۇنۇپ ، زامانغا لايىق كىشىلەردىن بولۇشقا يۇزلەنگەنلىگى يېزىلغان .  قاشتېشى تىجارىتى بىلەن ئادىل شۇغۇللۇنۇپ ، ئۈزلىرىنىڭ سودىدا ئادالەتنى ، ھەقنى ياقلاردىغان خاراكتىرى بىلەن جەمئىيەت ئىناقلىقىنى  ئىلگىرىس سۈرۈشكە ھەسسە قوشقان كىشىلەرنىڭ ئېسىل خىسلىتىگە مەدھىيە ئوقۇلغان ، خەنزۇ مىللىتىدىن بولغان چېن ئۇستامنىڭ  كەچۇرمىشى ، ئالىمجاننىڭ شاگىرتلىرىغا ياڭجۇدا قاشتېشى ئويمىچىلىقى ھۈنىرى ماھارىتىنى ئۈگەتكەنلىگىنى يېزىش ئارقىلىق ھەر مىللەت قاشتېشى ئۇستىكارلىرىنىڭ جۇڭخۇا مىللىتى مەدەنىيىتىدىكى ئېسىل بايلىق بولغان قاشتېشى ئويمىچىلىقى مەدىنىيىتىنى ئورتاق ياراتقانلىقتەك جەرياننى ئەكس-ئەتتۆرگەن. قاشتېشى سودىسى جەريانىدا شەكىللەنگەن مىزان، ئادەتلەرنى ، قاشتېشى تىجارىتى بىلەن شۇغۇللۇنۇشنىڭ  ئەل ئارىسىدا  بىرلىككە  كەلگەن ئۈلچەملىرىنى بەدىئى يۇسۇندا ئىپادە قىلغان.قاشتېشى سودىسى ، تىجارىتى ئېلىپ كەلگەن، قاشتېشى سودىسىنىڭ گۈللىنىشى بىلەن  بارلىققا كەلگەن بەزى ئىجتىمائى ئەھۋاللارمۇ بايان قىلىنغان .   روماندا قاشتېشى سودىگەرلىرىنىڭ تىجاەت تىلى ، ئادىتى ، تىجارەت ئۇسۇلى خېلى ماھىرلىق بىلەن بايان قىلىنغان.   روماندا ئالىمجان ، سالىھ ھاجى، روزىنىسا ، ئابدۇرشىت، ئابدۇجېلىل، جالالىدىن قارى، ئىمىن سىۋەت، يارىمۇھەممەت،  مۇھەممەتجان، ۋەلى ،روزىتوختى قاتارلىق كىشىلەر ئوبرازى يارتىلغان .روماندا   ئالىمجاننىڭ سالماق، تەدبىرگە باي، يىراقنى كۈزلەپ ئىش قىلىدىغان روھى دۇنياسى بىلەن   سالىھ ھاجىنىڭ چىۋەر ، تەدبىركارلىقى ، ساقچى مۇھەممەتجاننىڭ باتۇرلىقى ھەققىدىكى تەپسىلاتمۇ قايىل قىلارلىق يېزىلغان . جالالىدىن قارىنىڭ  – روھى دۇنياسى ئاچكۈز، خۆنۈك  شۇنداقلا سۇيقەستچى ، شەخسىيەتچى ئادەم ئىكەنلىەىدەك تەرەپلەرمۇ ىېلىياخشى يېزىلغان.  ئۇنىڭ رەزىل روھى دۇنياسىمۇ خېلى ماھىرلىق بىلەن كۆرسۈتۈپ بىرىلگەن. ئەدەبىي ئەسەسررەزىللكىنى پاش قىلىش ئارقىلىق .روماننىڭ بەدىئى ئىپادىلەش ماھارىتى جەھەتتىكى سەۋىيىسىمۇ خېلى يۇقۇرى بولۇپ ، تۇقۇلما خاراكتىرىنىڭ كۈچلۈك بولىشى ھەم يۇقۇرى بەدىئى ماھارەت بىلەن ئىپادىلنىشى ئادەمدە قايىللىق تۇيغۇسى ئويغىتىدۇ .    رومانىدا يۇرۇڭقاش دەرياسى ۋە بۇ دەريا ۋادىسىدىكى كىشىلەرنىڭ تۇرمۇشى ئارقا كۈرىنىش ۋە مەنبە قىلىنىپ ، قاشتېشىنىڭ كىشىلەرنىڭ تۇرمۇشى ، غورۇرى، سەمىيمىيلىگى، ئېتىقادى، مەنىۋىي-روھى دۇنياسىدا تۇتقان ئورنى , رولى ، تەسىرى كۈرسۈتۈپ بىرىلگەن. قاشتېشىغا  بايلىق ئىلاھى   سۈپىتىدە قارىغۇلارچە چۇقۇنۇش خاھىشىنىڭ كىشىلەرنىڭ تۇرمۇشىغا كۈرسەتكەن تەسىرى نامايەن قىلىنغان ، قاشتېشىدىن ئىبارەت بۇ بۇيۇم ۋەقەلىك مەركىزىگە قۇيۇپ تەسۋىرلىنىش   ئارقىلىق كىشىلەرنىڭ ھاياتلىق يۇلى، ھاياتلىق قارىشى  نامايەن قىلىنغان.
بۇ روماننىڭ     يىتەرسىزلىكى  جالالدىن قارىنىڭ قولغا ئېلىنىشىدىكى ئورۇن مەسىلىسىدىكى ئېنىقسىزلىقتا كۈزگە چېلىقىدۇ.  . روماننىڭ ۋەقەلىگى ئالىمجاننىڭ سودا ۋە خەيرى – ساخاۋەت ئىشلىرىدا نۇسرەت قازانغانلىقى ، جىنايتى چېكىدىن ئاشقان  جالالىدىن قارىنىڭ قولغا ئېلىنغانلىقى بىلەن ئاخىرلاشقان. بۇ يەردە جالالىدىن قارىنىڭ قولغا ئېلىنىشىدىكى ئورۇن  مەسىلىسىدە   ئېنىقسىزلىق  مەۋجۇت.   424 – بەتتە  جالالىدىن قارى  بىرسىگە ئۆزىنىڭ شاڭخەيدە ئىكەنلىگى، بۇ يەردىن چەتئەلگە كەتمەكچى بولغانىلىقى  ھەققىدە مەخپى ئۇچۇر بىرىدۇ ، بۇ چاغدا « پىت  » بىلەن « ماڭقا»مۇ  شاڭخەيدە يەنە كىلىپ جالالىدىن قارى بىلەن بىر يەردە    سالىھ  ھاجىغا   جالالىدىن قارىنىڭ ئايرۇدۇرۇمغا  ماڭماقچى بولغانلىقى ھەققىدە ئۇچۇر بىرىدۇ ، ئەمما 438 –بەتتە  سېمىز خۇتۇن ساقچىغا جالالىدىن قارىنىڭ ئۆز ئۆيىدە ئىكەنلىگى ھەققىدە  مەلۇمات  بىرىدۇ ، مۇشۇ مەلۇماتقا ئاساسەن ساقچىلار جالالىدىن قارىنى شاڭخەيدە ئەمەس بەلكى   خوتەن شەھرىدىكى ئات بازىرىغا جايلاشقان ئىمىن سىۋەتنىڭ شەخسىي ئۆيىدىن قولغا ئالىدۇ . شاڭخەي بىلەن خوتەن شەھرىنىڭ ئىككى جاي ئىكەنلىگى ھەممىگە ئېنىق .لېكىن بۇ يىتەرسىزلىكلەر  « دەريا»دىن چىقىدىغان سۈزۈك قاشتېشىنىڭ يۈزىدە ئاندا-ساندا دوغ بولغىنىدەك ھەم بۇنداق دۇغنىڭ ئېسىل قاشتېشىنىڭ قىممىتىگە نۇقسان يەتكۈزەلمىگىنىدەك ئۇيغۇر رومانلىرى قاتارىدىكى ئېسىل رومان بولۇشقا مۇناسىپ بۇ روماننىڭ قىممتىگە نۇقسان يەتكۈزەلمەيدۇ.


  ئەسكەرتىش: مەزكۇر ماقالە ئاپتۇرنىڭ ئىجازىتى بىلەن مۇنبەر ئەھلىگە سۇنۇلدى. كۆپچىلىكنىڭ يۇقارقى ماقالىدا شەرھىيلەنگەن «ئۆرتەنگەن دەريا» ناملىق رومان ھەققىدىكى كۆز قاراش، دىل بايانلىرىنى ئايانماستىن ئوتتۇرغا قويۇپ ئىلمىي بەس مۇنازىرىگە ھەمدەم بولۇشىنى ئۈمىد قىلىمەن!

  

رومان ھەققىدىكى تەھلىل دەل جايىدا يېزىلىپتۇ. روماننى ئۆزەم تېخى تەپسىلى ئوقۇپ كۆرمىگەن بولساممۇ، روماننىڭ ۋەقەلىكى، بەدىئىيلىكى شۇنداقلا روماننىڭ مۇۋەپپىقىيىتى ھەققىدە ئابلېكىم كېرەم ئەپەندىدىن ئاڭلىغان ئىدىم. سادىر تۇرسۇننىياز مۇئەللىمنىڭ بۇ روماننىڭ مۇۋەپپىقىيىتى ھەققىدە مۇئەييەنلەشتۈرۈش ئېلىپ بارغىنىدىن سۆيۈندۈم.

ئۇدۇنلۇق ئەپەندىنىڭ يېڭى-يېڭى ئىزدىنىشلىرى ئۈزۈلمىگەي! بۇ ماقالىنى «ئاسىيا كىندىكى گېزىتى»دىن ئوقۇپ زوق ئالغانىدىم...سىللىگە ئامەت يار بولسۇن!

مەن بۇ روماننى ئوقۇپ باقماپتىكەنمەن، ئەمدى ئوقۇپ باقاي. ئاندىن پىكىر قاتناشتۇراي...

مەن ئوقۇپ بولۇپ ئىنكاس بىرەي

«ئۆرتەنگەن دەريا» دىيارىمىز ئەدەبىياتىدا قاشتېشى تېمىسىدا يېزىلغان تۇنجى يىرىك ئەسەر. شۇ مۇناسىۋەت بىلەن مۇئەللىپنى مۇبارەكلەيمەن

  قاشتېشى تېمىسدا يېزىلغان يەنە بىر كىتاب بار، كىتاب ئىسمى «سەن بىزنى باي قىلدىڭ خوتەن قاشتېشى» ئاپتۇرى نۇرمۇھەممەت توختى، بەك ئېسىل كىتاب، ئوقۇپ قويسىلا، شۇندىلا قاشتېشىنىڭ قېزىلىش جەريانلىرى، كىشلەرنىڭ تۇرمۇشىغا ئېلىپ كەلگەن ئالەمشۇمۇل بەخىت-سائادەتلىرى ۋە بالايى ئاپەتلىرىدىن تولۇق خەۋەردار بولايدىلا !