قاغىلىق قاراقۇرۇم ئۇيغۇر «تاغ پەدىسى» ناخشا- ئۇسسۇلى بىلەن تاجىك خەلق ناخشا- ئۇسسۇلىنىڭ پەرقى
1995- يىلى شىنجاڭ تېلېۋىزىيە ئىستانسىسى بىلەن قاغىلىق ناھىيەسى بىرلىشىپ ئىشلىگەن چوڭ تىپتىكى بەدىئىي فىلىم «قاغىلىق ناۋاسى» تارقىتىلغاندىن كېيىن، شىنجاڭ ناخشا- ئۇسسۇل ئۆمىكى قاغىلىق قارا قۇرۇم ئۇيغۇر «تاغ پەدىسى» نەغمىلىرىنىڭ شۆھرەتلىك ۋارىسى ئابلىز ئابدۇمەت ئورۇنلىغان ۋە بۇ فىلىمدىكى ئۇيغۇر- تاجىك بىرلەشمە توي مەشرىپىگە كىرگۈزۈلگەن قاغىلىق «تاغ پەدىسى» ناخشىلىرىنى ئۆز پېتىچە كۆچۈرۈپ ئېلىپ، ئۇنىڭغا «قۇياشقا يېقىن كىشىلەر» دېگەن نام بىلەن تاجىكچە ئۇسسۇل ئىشلىدى. بۇ نۇمۇر بېيجىڭ سەھنىسىدە ئوينالغاندىن كېيىن، گەرچە ئاھاڭلىرىنىڭ شوخ- ئويناقلىقى، تاجىك ئۇسسۇلىنىڭ ئۆزىگە خاس جەزىبىدارلىقى بىلەن پايتەخت ئاھالىسىنىڭ قىزغىن ئالقىشىغا ئېرىشكەن بولسىمۇ، بىراق، نامىدىنلا «قۇياشقا يېقىن» ئېگىزلىكتىكى «كىشىلەر»گە بېغىشلانغانلىقى ئايان بولغان ۋە قويۇق پامىر پۇرىقى گۈپۈلدەپ تۇرىدىغان بۇ ئۇسسۇلنىڭ «ھۆججەت»لەشتۈرۈپ موھۇر بېسىشى نەتىجىسىدە، قاراقۇرۇم ئۇيغۇر سەنئىتىنىڭ دۇردانىلىرىدىن بولغان قاغىلىق «تاغ پەدىسى» ناخشا- ئۇسسۇلى كىشىلەرنىڭ نەزىرىدە بىردىنلا تاجىك ناخشا- ئۇسسۇلىغا ئايلىنىپ قالدى.
شىنجاڭ تېلېۋىزىيە ئىستانسىسى بىلەن قاغىلىق ناھىيەسى بىرلىشىپ ئىشلىگەن يەنە بىر فىلىم «قارا قۇرۇم ساداسى»دا قاغىلىق ئۇيغۇر «تاغ پەدىسى» نەغمىلىرىنىڭ مىللىي خاسلىقى ۋە تاجىك خەلق ناخشا- ئۇسسۇلى بىلەن بولغان پەرقىنى گەۋدىلەندۈرۈش ئۈچۈن «تاغ مەشرىپى» كۆرۈنۈشىگە ياندىن بىر قەدەر مۇپەسسەل بايان بېرىلگەن، ھەتتا كۆرۈرمەنلەرنى ئۇيغۇر تاغ ناخشا- ئۇسسۇلى بىلەن تاجىك ناخشا- ئۇسسۇلىنى سېلىشتۇرۇش ئىمكانىيىتى بىلەن تەمىن ئېتىش مەخسىتىدە، تاجىكلارنىڭ داڭلىق كەسپىي سەنئەتكارلىرى ئورۇنلىغان «مۇبارەك» ناملىق تاجىكچە ناخشا- ئۇسسۇلمۇ كىرگۈزۈلگەن ئىدى. ئەپسۇسكى، مەلۇم سەۋەبلەر تۈپەيلىدىن بۇ فىلىم ئاران ئىككى- ئۈچ قېتىم تارقىتىلىپلا سوغۇق سارايغا تىقىۋېتىلگەنلىكتىن، بۇ ئۇرۇنۇشلىرىمىزمۇ كىشىلەرنىڭ دىققەت نەزىرىدىن چەتتە قالدى.
مەن «قۇياشقا يېقىن كىشىلەر» نامىدا كۆچۈرۈپ تاجىكچىلاشتۇرۇلغان قاغىلىق «تاغ پەدىسى» ناخشىلىرىنىڭ ئەسلى ئوركىستېرلاشتۇرغۇچىسى، تالانتلىق كومپۇزىتۇرىمىز مەرھۇم ھېكىم ھەسەنگە بۇ ھەقتە باشقىچە پىكرىمنى بايان قىلغىنىمدا، ئۇ ئۆزىنىڭ بۇ ئىشقا سەھۋەنلىك بىلەن سۈكۈت قىلغانلىقىدىن ئۆكۈنگەن بولسىمۇ، بۇ تالاش- تارتىشنىڭ تار دائىرىدە چەكلىنىپ قېلىشىنى ئۈمىد قىلىپ، مەتبۇئات ياكى باشقا ۋاستىلار ئارقىلىق ئاشكارىلاشنى خالىمىغان ئىدىم. ئەمدىلىكتە بولسا، قاغىلىق كىشىلىرى ئارىسىدا تا ھازىرغىچە داۋاملىشىپ كېلىۋاتقان غۇلغۇلىغا خاتىمە بېرىش، بولۇپمۇ قاغىلىق «تاغ پەدىسى» نەغمىلىرىنى «قاغىلىق غەيرىي ماددىي مەدەنىيەت مىراسلىرى» توپلىمىغا كىرگۈزۈشكە توغرا كەلگەنلىكتىن، بۇ ھەقتە قىسقىچە توختىلىش زۆرۈرىيىتى تۇغۇلدى.
قاغىلىق ئۇيغۇر «تاغ پەدىسى» ناخشا- ئۇسسۇلىنى تاجىك ناخشا- ئۇسسۇلى بىلەن ئارىلاشتۇرۇۋېتىشتەك بۇ خىل ئۇقۇشماسىلىقنىڭ سەۋەبى «قاغىلىق ناۋاسى» فىلىمىدىكى «تاغ مەشرىپى» (ئۇيغۇر- تاجىك بىرلەشمە توي مەشرىپى) بولسا كېرەك. مەن بۇ فىلىمنىڭ سىنارىيەسىنى يېزىشتا، قاغىلىقنىڭ شاخاپ، غوجىئېرىق، كۆكيار، چوپان يېزىلىرىدا ياشاپ كېلىۋاتقان تاجىكلار بىلەن بۇ جايلاردىكى ئاساسىي ئاھالە بولغان ئۇيغۇرلارنىڭ ئۆلۈم- يىتىم، توي- تۆكۈن، بەزمە- باراۋەتلەردە بىللە بولۇپ كەلگەنلىكى، ھەتتا، ئۆزئارا نىكاھلىنىش مۇناسىۋىتىنىڭمۇ بولغانلىقىدەك تارىخىي قېرىداشلىقىنى ئەكىس ئەتتۈرۈش ئۈچۈن، بۇ ئىككى مىللەتنىڭ بىرلەشمە توي مەشرىپى ۋە ئوغلاق تارتىشىش كۆرۈنۈشلىرىنى كۆڭۈل قويۇپ كىرگۈزگەن ئىدىم. ئۇ چاغدىكى ئېڭىمدا «قۇياشقا يېقىن كىشىلەر» ناملىق ئۇسسۇلغا كۆچۈرۈپ ئىشلىتىلگەن «ئايخان يارلار»، «ئارزىمەندە گۈل»، «مەن بارايمۇ» قاتارلىق ناخشىلار پەقەت قاغىلىق «تاغ پەدىسى» ناخشىلىرىدىنلا ئىبارەت بولغاچقا، ئۇنىڭ مىللىي تەۋەلىكىنى ئويلىشىپ ئولتۇرمىغان ئىدىم. ئەينى ۋاقىتتا ئۇنى ئاددىي ھالدىلا بۇ يەردىكى ئۇيغۇر، تاجىك خەلقلىرىنىڭ ئورتاق تۇرمۇش بۇيۇمى بولغان قاغىلىق چەكمىنى ۋە قاغىلىق چورۇقىدەكلا بىر نەرسە دەپ چۈشىنەتتىم. يۇقىرىدا ئېيتىلغان بەزى تالاش- تارتىشلاردىن كېيىن، قاغىلىق ئۇيغۇر «تاغ پەدىسى» ناخشا- ئۇسسۇلى بىلەن تاجىك ناخشا- ئۇسسۇلىنى ھەر تەرەپلىمە سېلىشتۇرۇش ئارقىلىق، ئۇلاردىكى رۇشەن مىللىي خاسلىق ۋە ئىنچىكە پەرقلەرنى بارغانسېرى چوڭقۇر ھېس قىلدىم.
1. «تاغ پەدىسى» _ قاغىلىقلىقلار تۈزلەڭ يېزىلاردىكى ئۇيغۇر خەلق ناخشا- ئۇسسۇلى بىلەن تاغلىق يېزىلاردىكى ئۇيغۇر خەلق ناخشا- ئۇسسۇلىنى پەرقلەندۈرۈش ئۈچۈن قوللانغان نام. ئۇلار ئۇيغۇر تاغ ناخشا- ئۇسسۇلىنى «تاغ پەدىسى»، تاجىك ناخشا- ئۇسسۇلىنى «تاجىك پەدىسى» دەپ ئاتاشقا ئادەتلەنگەن. بۇنداق كەسكىن پەرقلەندۈرۈپ ئاتاش، ھەتتا تاغلىق جايلاردىكى ئۇيغۇرلار ئۈچۈنمۇ، تاجىكلار ئۈچۈنمۇ ئورتاق ئەھۋال.
2. «تاغ پەدىسى» ناخشىلىرىنى ئۆز ئىچىدىن يەنە «ئازغانسال پەدىسى»، «مومۇق پەدىسى»، «شىخپۇ پەدىسى» دەپ ئايرىپ ئاتايدىغان ئادەتمۇ بار. ھالبۇكى، «ئازغانسال»، «مومۇق»، «شىخپۇ» دېگەن جايلاردا تارىختىن بۇيان تامامەن ئۇيغۇر ئاھالىلىرى ئولتۇراقلىشىپ كەلگەن.
3. قاغىلىق تاجىكلىرى ئارىسىدا كەڭ ئومۇملاشقان خەلق ناخشىلىرى ئومۇمەن 8/7لىك تاكتتا، كۆپىنچە ئىككى مىسرالىق ۋە قىسمەن تۆت مىسرالىق تۈزۈلۈشتە كېلىدۇ. «تاغ پەدىسى» ناخشىلىرى بولسا ئومۇمەن 8/5لىك، قىسمەن 8/7لىك تاكتتا، كۆپىنچە تۆت مىسرالىق، ئىككى مىسرالىق ۋە قىسمەن بىر مىسرالىق تۈزۈلۈشتە كېلىدۇ.
4. بۇ يەردىكى تاجىك خەلق ناخشىلىرىنىڭ كۆپىنچە 8/7لىك تاكتتا كېلىشى 8/7لىك ئاھاڭلارنىڭ ھەر قاندىقى تاجىكچە بولىۋېرىدىغانلىقىدىن دېرەك بەرمەيدۇ. ئۇيغۇر ئون ئىككى مۇقامى تەركىبىدىكى خېلى كۆپلىگەن ئاھاڭلار، «گۈللە گۈزەل گۈللالە» (ئابلەت ئابدۇللا تۈزگەن «قەشقەر خەلق ناخشىلىرى» 1- كىتاب 156- بەت) قاتارلىق بەزى ئۇيغۇر خەلق ناخشىلىرى، جۈملىدىن بىر بۆلەك قاغىلىق ئېتىز ناخشىلىرىمۇ مۇشۇ خىل تاكتتا تۈزۈلگەن. ئۇنىڭ ئۈستىگە مۇزىكىدىكى مەلۇم بىر خىل تاكتنىڭ مەلۇم بىر مىللەت مۇزىكىسىغىلا تەۋە بولۇشى مۇمكىن ئەمەس. يانى ئوركىستېرى ئورۇنلىغان مۇزىكىلاردىمۇ بۇ خىل تاكتتا تۈزۈلگەن ئەسەرلەر بەلگىلىك سالماقنى ئىگىلەيدۇ.
5. قاغىلىق «تاغ پەدىسى» ناخشىلىرىدا ئۇيغۇر ئاھاڭلىرىغا خاس پۇراق گۈپۈلدەپ تۇرىدۇ. مەسىلەن: «ئايخان يارلار» («قاغىلىق ناۋاسى» فىلىمىدىكى «تاغ مەشرىپى»نىڭ بىرىنچى ناخشىسى) بىلەن قەشقەر خەلق ناخشىسى «گۇندىپاي 3» («قەشقەر خەلق ناخشىلىرى» 2- كىتاب 154- بەت)نى سېلىشتۇرۇپ كۆرسىڭىز، بۇ ئىككى ناخشىنىڭ مىلودىك ئوخشاشلىقىدىن ھەيران قالىسىز.
6. تاجىك ئۇسسۇلى بىلەن قاغىلىق «تاغ پەدىسى» ئۇسسۇلىنىڭ ھەرىكەت شەكلىدىمۇ رۇشەن پەرقلەر بار. گەرچە «قۇياشقا يېقىن كىشىلەر» ناملىق ئۇسسۇلدا رېتىم ھالقىغان بەزى نەپىس ئىجادىي ھەرىكەتلەر ئارقىلىق بۇ خىل پەرقلەر بەلگىلىك دەرىجىدە يۆگىۋېتىلگەن بولسىمۇ، خەلق ئۇسسۇلچىلىرى بۇ ئاھاڭلارغا يەنىلا ئەسلى رېتىمى بويىچە ئۇسسۇل ئوينايدۇ. 8/7لىك تاكتتىكى قول- پۇت ھەرىكىتى بىلەن 8/5لىك تاكتتىكى قول- پۇت ھەرىكىتىدە ئىنچىكە پەرقلەرنىڭ بولۇشى تەبىئىي ئەھۋال.
قاغىلىق قاراقۇرۇم ئۇيغۇر «تاغ پەدىسى» ناخشا- ئۇسسۇلىنىڭ بۇ يەردىكى ئۇيغۇرلار ۋە تاجىكلارنىڭ توي- تۆكۈن، بەزمە- مەشرەپلىرى ئۈچۈن ئورتاق بولۇشى، پۈتۈنلەي ئۇيغۇرچە تېكىست سېلىنغان «تاغ پەدىسى» ناخشىلىرىنىڭ تاجىكلار ئارىسىدىمۇ كەڭ ئومۇملىشىشى، نەغمە 8/7لىك تاكتتىكى تاغ ناخشىلىرىغا يۆتكەلگەندە، ئۇيغۇرلارنىڭمۇ ئۇسسۇل رېتىمىنى تەبىئىي ھالدا ئۆزگەرتىپ تاجىكچىغا مايىللاشتۇرۇپ ئوينىشى، بۇ ئىككى مىللەت تاغلىقلىرىنىڭ ئۇسسۇل ھەرىكىتىدە ئىپادىلىنىدىغان قىسمەن ئوخشاشلىقلارغا كەلسەك، بۇ شۈبھىسىزكى، چارۋىچىلىق ئىگىلىكىنى ئاساس قىلغان قارا قۇرۇم ئۇيغۇرلىرى بىلەن قارا قۇرۇم تاجىكلىرى ئارىسىدىكى ئۇزاق مۇددەتلىك تۇرمۇش ئورتاقلىقى ۋە مەدەنىيەت ئۆتۈشىشىنىڭ مەھسۇلى. شۇڭا، بۇ ئىككى خىل ناخشا- ئۇسسۇل شەكلىدىكى يۈزەكى ئوخشاشلىقلارنى پەقەت ئىككى مىللەت ئوتتۇرىسىدىكى تارىخىي دوستلۇق ۋە مىللىي قېرىنداشلىقنىڭ يالدامىسى دېيىش كېرەك. يۇقىرىقى دەلىللەرگە ئاساسەن، قاغىلىق «تاغ پەدىسى» نەغمىلىرى «قاغىلىق غەيرىي ماددىي مەدەنىيەت مىراسلىرىنىڭ ۋەكىللىك ئەسەرلىرى» توپلىمىغا «قاغىلىق قاراقۇرۇم ئۇيغۇر <تاغ پەدىسى> نەغمىلىرى» دەپ ئېلىندى.
-قاۋۇل ساۋۇر
بۇ ماقالە (قاغىلىق غەيرى ماددى مەاەنىيەت مىراسلىرىنىڭ ۋەكىللىك ئەسەرلىرى) ناملىق كىتابنىڭ ماقالە قىسمىدا بىرىلگەن.
بۇ يازمىنى ئاخىرىدا Erchin تەھرىرلىگەن. ۋاقتى 2014-10-30 12:51
ۋاقتى: 2014-10-30 05:40:01
