رۇقىيە ئابدۇللا: چېڭغىز ئايتىماتۇۋ ھەققىدىكى ئەستىلىكلەر

jallat · ۋاقتى: 2014-6-9 15:27:02


	چېڭغىز ئايتىماتۇۋ ۋاپاتىنىڭ 6 يىللىغى ئەستىلىكلىرى 2008-يىلى 6-ئاينىڭ 12-كۇنى دۇنيا ئەدەبىياتىدا مەلۇم تەسىرگە ئىگە ئوتتۇرا ئاسىيادىكى داڭلىق يازغۇچى چېڭغىز ئايتىماتۇۋنىڭ ھاياتى گىرمانىيەدە قازا تاپتى .شۇ كۇنى كەچتە زوڭتۇڭنىڭ خاس ئايروپىلانى بىشكېك «ماناس» ئايروپورتىغا قوندى. ھەم يازغۇچىنىڭ مىيىتىنى قايتۇرۇپ ئىلىپ كىلىپ 2008-يىلىنى ئايتىماتۇۋ يىلى قىلىپ بىكىتتى .شۇ كۇنى ئۇنىڭ مىيىتى ئاتىسىنىڭ قەبرىگاھى بولغان «ئەسىردىن ھالقىغان بىر كۇن »رومانىدا قەيىت قىلىنغان «ئاتابىيىت »قەبرىگاھىغا قويۇلدى .چوڭقۇر سىغىنىش بىلەن ئايتىماتوۋنى ياد ئىتىمىز .ھەم ئۇنىڭ ۋاپاتىغا چوڭقۇر ئىچىنىمىز . ئايتماتوفقا مەرسىيە رۇقىيە ئابدۇللا ئىسسىق شامال ئەنسىز چېكىپ ئېغىر ئشىكنى بوسۇغامغا تۆكتى ئەسىرلىك جۇدالىقنىڭ قىرتاق يېشىنى چۈشۈممىكىن ئوڭۇمدۇ بەلكىم «بورانلىق بىكەت» تە ئۆزۈمگە چۆكۈپ، تەۋەرۈك چاقتا يىپ ئىگىرىپ يۈرگەندە بىردىن، قۇياش قىزىرىپ كىيىۋالدى قارا رەڭلىك ماتەم كىيىمىنى. زىمىن دەريا بولۇپ ئاقتى كۆكسۈمدە، كۆيدۈرگەچكە پىراق دەھشەتلىك رەڭدار بېلىقلار رۇس تىلىدا تۈرك تىلىدا... پىغان چېكەر كۆكسۈمدىكى دەريا سۈيىدە. ئۇچۇپ يۈرەر چىرايلىق بىر قۇش، تۇمشۇقىدىن تۆكۈپ دەستە نۇر تارىماقتا بوشلۇقتا بىر ئۈن، «سېنىڭ ئېتىڭ دۆنەنباي، سېنىڭ ئېتىڭ دۆنەنباي...» ئاناساينىڭ چەكسىز ئېتىكى، تاقىلدىغان پويىز ئۈنىدە تىترىمەكتە يۈرىكى يارا، ئۇچىسىدا ماتەملىك قارا. كۆزلىرىدىن چاقنىتىپ كۆك نۇر بىر توپ بۆرە ساماغا قاراپ ھۇۋلىماقتا ئاچچىق پىغاندا، ھەسرەت يامرار پۈتكۈل تاماندا. «قىيامەت» دولقۇنىدا يۇيۇپ ئالەمنى، ئويغا سالدى ھەر بىر ئادەمنى. قەدەملىرى ھارغىن «گۈلسارە» داۋانلىق يولدا قۇۋۋىتىنى يىغىپ ئاخىرقى شورىماقتا ھاياتلىقنىڭ لېۋىنى، ئايان قىلىپ گۈزەللىكنىڭ سىرىنى. بېشى ئۈزۈلگەن بۇغا بالىسى يۈگۈرمەكتە دېڭىزغا قاراپ ئىسسىق قانلار كەتتى دېڭىز باغرىغا تاراپ. كۆپ-كۆك دېڭىز، دولقۇن باغرىدا ئۇپقۇنلارنى يېرىپ «ئاق كېمە» بېلىقلارغا تۆكەر رىۋايەت، قىيامەتنى توستى كۆكسىدە ، ئۇندا پۈتكەن گۈزەل ھىكايەت. بىر ئوغۇل بالا ئۇپۇق تىگىدىن كۆتىرىلدى قۇياش بىلەن تەڭ... «ئالىيىت قىياسى» يۈرەكلەرگە بەردى يېشىل رەڭ. چىڭغىز «چىڭگىزخاننىڭ ئاق بۇلۇتى» ئۈستىدە ئىلاھىي سۆيگۈنىڭ تەپتىدىن ئېرىپ، يۈرمەكتە «جەمىلە»نىڭ ھىدىنى تېرىپ. بالتىق بويىدا بىر گۈزەل ئاققۇ ئاشىقىنى كۈتەر بىتاقەت، جىمجىت ساھىلدا ۋىناس چايكىلارنىڭ خوشاللىقىدىن ياسىماقتا بۈيۈك ئىمارەت. بىر توپ ئادەملەر سۆرىمەكتە شەرقتىن غەرپكە غەرپتىن شەرققە «كاساندىرا تامغىسى» نى رېلىسقا سېلىپ، ئۆتەر ۋاقىت يۈرەكنى ئېزىپ... مەن چۈشۈمدىكى ئالتۇن قەسىردە ئۆتمۈشۈمگە چۆمۈلدۈم ئۇزاق، كۆيدۈرگەچكە بىر ئىزگۈ پىراق. چېكىلدى ئشىك، باردىم يۈگۈرۈپ بىر توپ كىتابلار كىردى تىزىلىپ: «بىز چىڭغىزنىڭ باللىرى بولۇنمىغان تېخى يېزىلىپ...» ــ ئۆزى قېنى؟ چىڭغىز نەدە سەن؟ ــ كېتىپ قالدى ئۇ بىزدىن يىراق. ــ ۋادەرىخا، سۈيۈملۈك ئوغلان بارالمىدىم سۆھبىتىڭ تامان. روھىمىزدا ياشايدۇ روھىڭ، بىز قەلبداش، تۇمۇرداش ھامان، بىزگە قالدى بىر ئۇلۇغ ئارمان... بۇ يازمىنى ئاخىرىدا پەرھات كازىم تەھرىرلىگەن. ۋاقتى 2014-6-9 16:51

ئارقۇمى · ۋاقتى: 2014-6-9 16:48:09


	بۇ مۆرىۋەت تىمىنى يۇرۇتقۇچىغا ئاپرىن！

سىرىنگۈل · ۋاقتى: 2014-6-9 17:13:49


	رۇقىيەنىڭ بۇ مەرسىيەسىنى ئوقۇپ ئولتۇرۇپ قەلەمنىڭ گۈزەل قۇدرىتىنى يەنە بىر قىتىم ھىس قىلدىم . تولىمۇ ياخشى يىزىپسىز ......

زەينۇللا · ۋاقتى: 2014-6-9 17:14:35


	چىڭغىز «چىڭگىزخاننىڭ ئاق بۇلۇتى» ئۈستىدە ئىلاھىي سۆيگۈنىڭ تەپتىدىن ئېرىپ، يۈرمەكتە «جەمىلە»نىڭ ھىدىنى تېرىپ. ___________________________________________ بۇ تېرىشقا بولمايدىغان ھىد! جەمىلەگە ئىلاھىي سۆيگۈنى تەققاس قىلىش چاكىنىلىق. ئەخلاقنىڭ پاجىئەسى. سۆيگۈگە قىلىنغان ھاقارەت.

ئا.جۇدۇن · ۋاقتى: 2014-6-9 19:15:11

ئابدۇجاپپار · ۋاقتى: 2014-6-9 19:37:19


	ئەڭ ئاخىرقى بىر ئەدىبىيات پىشىۋاسى ئالەمدىن ئۆتتى ئاپتۇر: جەنۇپ ھەپتىلىكى مۇخبىرى شىا يۇنىڭ بېيجىڭدىن ئەۋەتكەن خەۋىرى ئابدۇجاپپار ھامىدىن تەرجىمىسى 2007-يىلى 9-ئاينىڭ 18-كۈنى ئايتىماتوف قىرغىزىىستان دۆلەتلىك كىنو بىرلەشمىسىنىڭ 2-قەۋىتىدىكى ئىشخانىسىدا گېزىتىمىز مۇخبىرىنىڭ زىيارىتىنى قوبۇل قىلغاندا، چوڭ ھەجىملىك «ماناس» نى قولىغا ئېلىپ، «كىم بۇنداق كىتاپنى يېىزىپ چىقالايدۇ؟» دىدى، ئۇ ئىزچىل ھالدا شىنجاڭغا كېلىپ، ئۆزى بىلەن ئوخشاش مىللەت بولغان (جوڭگو قىرغىزلىرى) 90 ياشلىق ماناس ئىپۇسىنى ئورۇنلىغۇچى يۈسۈپ ماماينى زىيارەت قىلماقچى بولغان.«لېكىن مەن تېخى تەييارلىق قىلىپ بولالمىدىم» دىگەندى. بۇ يىل گېزىتىمىز ۋە «شىنجاڭ ئىقتىساد گېزىتى» قىرغىزىستان مەدىنىيەت مىنىستىرلىكىنىڭ مىنىستىرى رايۇپ بىلەن مەسلىھەتلىشىپ ئايتىماتوفنى شىنجاڭنى زىيارەت قىلىشقا تەكلىپ قىلىپ، بۇ پەقەت 5مىليون نوپۇسى بار بۇ مىللەتنىڭ ئىككى كاتتىسىنى يۈز كۆرۈشتۈرمەكچى بولغان. بۇ ئىش شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونۇم رايۇنلۇق تەشۋىقات بۆلىمى ۋە تاشقى ئىشلار ئىشخانىسىنىڭ رەسمى تەستىقىدىن ئۆتكەن بولۇپ، قىرغىزىستان مەدىنىيەت مىنىستىرلىكى بىلەن ئىنچىكە تەپسىلاتلارنى مەسلىھەتلىشىۋاتقان بولۇپ، ئويلىمىغان يەردىن ئايتىماتوف تۇيۇقسىز ئالەمدىن ئۆتۈپ ئىنتايىن ئەپسۇسلىنارلىق ئىش بولدى. --تەھرىردىن ئايتىماتوفنىڭ قىسقىچە تەرجىمىھالى 1928-يىلى 12-ئاينىڭ 12-كۈنى قىرغىزىستاننىڭ تالاس تاغلىق رايۇنى شىكەر كەنتىدە تۇغۇلغان. 1937-يىلى سوۋىت ئىتىپاقى «ئەكسىلئىنقىلاپچىلار» نى تازىلىغان ۋاقتىدا، ئوبلاستلىق كومىتىتنىڭ سېكىرتارى بولغان دادىسى ناھەق تازىلانغان. 1958-يىلى ئايتىماتوف «جەمىلە» پوۋېسىتىنى ئېلان قىلغان. ئۇ كېيىن يەنە «سەرۋى قامەتلىك دىلبىرىم» (توت پارچە پوۋېست توپلىمى) بىلەن 1963-يىلى لېنىن مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن. ئۇنىڭ يەنە ئاساسلىق ئەسەرلىرىدىن «ئاق پارخوت»، «بالدۇر كەلگەن تۇرنىلار»، «ئالا ئىت قىياسى» ۋە رومانلىرىدىن «ئەسىردىن ھالقىغان بىر كۈن» (1983-يىلى سوۋېت ئىتىپاقى دۆلەت مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن)، «قىيامەت» قاتارلىقلار بار. ئۇنىڭ ئەسەرلىرى 50 خىلدىن كۆپرەك تىلغا تەرجىمە قىلىنىپ نەشىر قىلىنغان بولۇپ دۆلەت ئىچى ۋە سىرتىدا نۇرغۇن ئوقۇرمەنلىرى بار. 1976-يىلىغىچە سوۋېت ئىتىپاقى يازغۇچىلار جەمىيتى مۇدىرىيىتى شۇجىچۇسىنىڭ سېكرىتارى، دائىمى ئىشلارغا مەسئۇل سېكىرتارى بولغان. سوۋېت ئىتىپاقى پارچىلىنىشتىن ئىلگىرى ئاساسەن موسكىۋادا ياشىغان. ئۇ زوڭتوڭ كومىتىتىنىڭ ئەزاسى، سابىق سوۋېت ئىتىپاقىنىڭ چەتئەلدە تۇرۇشلۇق باش ئەلچىسى بولغان. ئالەمدىن ئۆتۈشتىن بورۇن قىرغىزىستاننىڭ بېلگىيە، لىيۇكسومبېرگ ۋە گوللاندىيە ئۈچ دۆلەتتە تۇرۇشلۇق باش ئەلچىسى ۋە ياۋروپا ئورتاق گەۋدىسىدە تۇرۇشلۇق ۋەكىلى بولغان. شۇ ئاخشىمى كۆپچىلىك پۇتۇن بىر كېچىنى مەرھۇمنىڭ ھويلىىسدا بىللە ئۆتكۈزدى. شۇ كۈنكى ھاۋامۇ كىشىلەرنىڭ مۇشۇنداق كەيپىياتىغا ماسلىشىپ ياخشى بولۇپ بەردى. سارى ئۆزەك يايلىقىنىڭ ياز كۈنلىرى كۈندۈزى قاتتىق ئىسىىق بولىدۇ، كېچىسى بولسا كۈز كېلىپ قالغاندەك سالقىن بولىدۇ. كەچقۇرۇن كىشىلەر ئەتە ئۆتكۈزىلىدىغان نەزىرگە دەپ قوي سويۇپ، ئىچ-قارنىنى تازىلاپ، پارچىلاپ تەييارلىق قىلىپ قويدى. دەپنە ئىشىنىڭ ھەممە تەييارلىقى پۈتكەن، ئەمدى پەقەت تاڭ ئېتىشى بىلەن ئانابېيىتكە قاراپ يولغا چىقىشلا قالغاندى. كېچە جىمجىت، بىر ياخشى نىيەتلىك ئاقساقالنىڭ ۋاپاتى مۇشۇنداق بولىدۇ، چۈنكى كۆپچىلىكنىڭ كۆڭلى بەكمۇ يېرىم ئىدى. --ئايتىماتوفنىڭ «ئەسىردىن ھالىقىغان بىر كۈن» رومانىدىن ئېلىندى 6-ئاينىڭ 10-كۈنى، ئايتىماتوف تەسۋىرلىگەن مەنزىرىگە ئوخشاش، ناھىيىتى نۇرغۇن كىشىلەر ھەسرەتكە چۆمدى. روسىيە «كومىنىستىك ياشلار ئىتىپاقى ھەقىقەت گېزىتى»نىڭ 11-كۈنىدىكى خەۋىرىگە قارىغاندا، دۇنياغا داڭلىق قىرغىزىزىستانلىق يازغۇچى چڭىغىز ئايتىماتوف 10-ئىيۇن گېرمانىيىنىڭ نىيۇنبۇرگدىكى بىر دوختۇرخانىدا 79 يېشىدا ئالەمدىن ئۆتتى. ئايتىماتوف گېرمانىيە سۈرەتكە ئالغان كىنونى كۆرىۋاتقان چاغدا يىقىلغان، بۇ كىنو ئۇنىڭ رومانى «ئەسىردىن ھالقىغان بىر كۈن» رومانىدىن ئۆزگەرتىپ ئىشلەنگەن ئىدى. 5-ئاينىڭ 19-كۈنى، ئۆپكە ياللۇغى ۋە بۆرەك ئاجىزلىقى دەپ دىياگىنۇز قويۇلۇپ، ئايتىماتوف نىيۇنبورگدىكى دوختۇرخانىغا بېرىپ داۋالانغان ئىدى. قىرغىزىستان ئايتىماتوفنى دەپنە قىلىش كومىتىتى 14-ئىيۇن ئۇنىڭ مىيىتىنى قىرغىزىستاننىڭ پايتەختى بېشكەككە يېقىن بىر جامائەت قەۋرىسىتانلىقىغا قويۇلىدىغانلىقىنى جاكالىدى. قىرغىزىستان جۇمھىرىيتى زوڭتوڭ باياناتچىسى شۇ كۈنى بۇ خەۋەرنى سىرتقا ئاشكارىلىدى. جۇمھىرىيەت زوڭتۇڭى قۇرمانبېك باقېيېۋ خەلق يازغۇچىسى چىڭغىز ئايتىماتوفنىڭ ۋاپات بولىشى مۇناسىۋىتى بىلەن 14-ئىيۇننى مەملىكەت بويىچە تەزىيە كۈنى دەپ جاكالىدى. تەزىيە كۈنى پايتەختتە دۆلەت بايرىقى يېرىم چۈشۈرىلىدى ۋە بارلىق كۆڭۈل ئېچىش پائالىيەتلىرى ئەمەلدىن قالدۇرۇلدى.باقېيېۋ دۆلەتلىك تېلېۋىزىيە رادىيو شىركىتىگە زوڭتوڭ پەرمانى چۈشۈرۈپ: «خەلق يازغۇچىسىنىڭ دەپنە مۇراسىمىنى نەق مەيداندىن ئاڭلىتىش»نى بۇيرىدى. زوڭتوڭ پەرمانىدا مۇنداق دەپ كۆرسىتىلدى: « قىرغىزىستان خەلق يازغۇچىسى، سوتسىيالىسىتىك ئەمگەك قەھرىمانى، سوۋېت ئىتىپاقى لېنىن ۋە دۆلەت مۇكاپاتىنىڭ ساھىبى ئايتىماتوف ھەر بىر قىرغىز خەلقىنىڭ ۋە قىرغىزىستان جۇمھىرىيىتىدىكى بارلىق خەلقنىڭ قەلبىدە مەڭگۈ ساقلىنىدۇ، ئۇ بىر ئۇلۇغ يازغۇچى ۋە مۇتەپپەككۇر، ئۇ دۇنيا خەلقىگە قىرغىزىستاننى، قىرغىزىستان خەلقىنى ۋە مەدىنىيتى، ئۆرپ-ئەدەتلىرىنى چۈشەندۈردى.» رۇسىيە زوڭتۇڭى مېندىيېۋىچ ۋە زوڭلى پوتىن تېلگىرامما ئەۋەتىپ تەزىيە بىلدۈردى. بۇنىڭدىن ئىلگىرى، قىرغىزىستان 2008-يىلىنى ئايتىماتوف يىلى قىلىپ بېكىتكەن ئىدى. «بىر ئىنسانپەرۋەر ئىدى» ئايتىماتوفنىڭ نۇرغۇن قوللىغۇچىلىرى ئىچىدە سابىق سوۋېت ئىتىپاقى رەھبىرى گۇرباچېۋمۇ بار. ئايتىماتوفنىڭ ئالەمدىن ئۆتكەنلىك خەۋىرىنى ئاڭلىغاندىن كېيىن، گۇرباچېۋ ئۇنى «مېنىڭ ئۇلۇغ دوستۇم»، «بىز بىلەن زىچ باغلانغان رەقىپ ئىدى» دەپ تەرىپلىدى. روسىيە زوڭتۇڭى پوتىن ئايتىماتوفنىڭ ئالەمدىن ئۆتىشى «بىز بارلىق كىشىلەرگە نىسبەتەن تولۇقلىغىلى بولمايدىغان زىيان»، «بىز بۇ ئۇلۇغ يازغۇچىنى، مۇتەپەككۇرنى ۋە ئىنسانپەرۋەرنى ئۇنتۇمايمىز» دەپ تەرىپلىدى. ئايتىماتوفنىڭ دۆلەت سىياسىي ۋە سىياسى پارتىيىلەر بولغان زىچ مۇناسىۋىتى كىشىلەر كۆز تىكىدىغان ۋە غۇلغۇلا قىلىشىدىغان ئىشلارنىڭ بىرىگە ئايلانغان. «ئەسىردىن ھالىقىغان بىر كۈن» ئايتىماتوفنىڭ تۇنجى رومانى، 1970-يىلى 12-ئايدىن 1980-يىلى 3-ئايغىچە يېزىلغان، «يېڭى دۇنيا» ژورنىلىنىڭ 1980-يىللىق 11-سانىدا ئېلان قىلىنغان. يازغۇچى كىرىش سۆز قىسىمىدىلا « بۇ رومان مېنىڭ جىسمىم، كىتاپتىكى گەپلەر مېنىڭ روھىم» دىگەن. روماندىكى مەرگىزى شەخىس-بىر ئاددى ئەمگەكچى، سوۋېت ئىتىپاقىنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيا چۆللىكىدىكى بىر كىچىك ۋوگزالدا خىزمەت قىلىدىغان تۆمۈر يول ئىشچىسى يېدىكەي، يېدىكەينىڭ ياخشى دوستى، پىشقىدەم يول ئاسرىغۇچى قازانقاپ ئۆلۈپ قالىدۇ. يېدىگەي دەپنە ئىشلىرى بىلەن ئالدىراش بىر كۈننى ئۆتكۈزۈپ، قازانقاپ بىلەن بولغان نەچچە ئون يىللىق باردى-كەلدىسىنى ئەسلەيدۇ، ئۆزىنى، قازانقاپ ۋە باشقىلارنىڭ ئەگرى –توقاي تۇرمۇشىنى ئەسلەيدۇ. ئايتىماتوف كىتاپنىڭ كىرىش سۆز قىسىمىدا روماندىكى باش قەھرىمان ھەققىدە توختۇلۇپ: يېدىگەي«ئۆزى تۇرىۋاتقان دەۋر بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك، ئۇنىڭ ماھىيىتى دەل ئۇ تۇرىۋاتقان دەۋرنىڭ مەھسۇلى» دىگەندى. شۇڭا ئۇنىڭ پاجەسىگە « دەۋر ئالاھىدىلىكى مۇجەمسەملەنگەن». ئايتىماتوفنىڭ باشقا ئەسەرلىرىگە ئوخشىمايدىغىنى، بۇ روماندا تۇنجى قېتىم ئىلمى فانتازىيىلىك ۋەقەلىك بايان قىلىندى. روماننى تەشكىل قىلغۇچى باشقا بىر ئاساسى لېنىيە «ئىلمى فانتازىيىلىك سىيۇژىت » دۇر. خەنزۇچە تەرجىمە قىلىنغان «ئەسىردىن ھالقىغان بىر كۈن» نىڭ نەشىر ئىزاھاتىدا يېزىلغىنىدەك، بۇ كىتاپتا ئاساسلىقى ئامېرىكا، سوۋېت ئىتىپاقى ئىككى دۆلەتنىڭ ھوقۇقتا تەڭپۇڭ بولۇش پىرىنسىپى بويىچە، ئالەم بوشلۇقىنى ئېچىش پىلانىنى بىرلىكتە تۈزىدۇ، بىرلىكتە يولغا قويىدۇ. ئەمما ئوربېتا خىزمەت پونكىتىدىكى سوۋېت ئىتىپاقى، ئامېرىكا ئۇچقۇچىلىرى يات پىلانتتىكى «يۈكسەك تەرەققى قىلغان مەدىنى جەمىيەت» بىلەن ئالاقە ئورنىتىدۇ. يازغۇچىنىڭ ئىلمى فانتازىيىلىك ھېكايە توقۇشىدىكى مۇددائاسى، «ھەمكارلىق»، «ئورتاق ئۆتۈش» يېپىنچىسى ئاستىدا، سوۋېت ئىتىپاقىنىڭ زومىگەرلىك دىپلوماتتىيىسىگە ماسلىشىشتىن ئىبارەت. «ئەسىردىن ھالقىغان بىر كۈن » ئېلان قىلىنىپ ئالتە يىلدىن كېيىن، ئايتىماتوف يەنە ئۇچ قىسىملىق «قىيامەت» رومانىنى ئېلان قىلدى. «قىيامەت» سوۋېت ئىتىپاقىدىكى «يېڭى دۇنيا» ژورنىلىنىڭ 1986-يىللىق 6-8-9-سانىدا ئۇلانما قىلىپ بېسىلغاندىن كېيىن، ئىلىم ساھەسىدىكىلەرنىڭ كۈچلۈك مۇنازىرىسىنى قوزغىدى. كۆپ سانلىق ئالىملار روماندىكى باش قەھرىماننى ئىنكار قىلىش بىلەن بىر ۋاقىتتا، رومانغا نىسبەتەن گۇمانلىرىنى ئوتتۇرىغا قويدى. «قىيامەت» ئوبزور ساھەسىدىكىلەرنىڭ رەت قىلىش خەۋىپىگە دۇچ كەلگەن چاغدا، گۇرباچېۋ ئەڭ ئالى رەھبەر سالاھىيىتى بىلەن ئەيتىماتوفنى قوللاپ، «قىيامەت»نى سوۋېت ئىتىپاقىدا كەڭ تارقىلىش ئىمكانىيىتىگە ئىگە قىلدى. گۇرباچېۋنىڭ «قىيامەت»نى قوللاشتىكى ئاساسى سەۋەب روماندا ئۇنىڭ «يېڭى تەپەككۇرى» ئىپادىلەنگەن ئىدى. گۇرباچېۋ سوۋېت ئىتىپاقنىڭ تۇنجى زوڭتۇڭى بولغاندىن كېيىن ئايتىماتوفنى 12 كىشىدىن تەركىپ تاپقان زوڭتۇڭ كومېتىېتىدا ۋەزىپە ئۆتەشكە تەكلىپ قىلىپ، ئۇزىمايلا، ئۇ يەنە ئايتىماتوفنى چەتئەلدە تۇرۇشلۇق باش ئەلچىلىككە تەيىنلىدى. بىر غەرپلەشكەن قىرغىز سوۋېت رۇس ئەدىبىياتى تەتقىقاتچىسى، تەرجىمان گاۋماڭ ئەپەندى ئەسلىدە ئۈچۈنچى قېتىم ئۆيىدە ئايتىماتوفنى كۈتىۋالماقچى بولغان ئىدى. «ئايتىماتوف ماڭا ئۆزىنىڭ بېيجىڭغا بارىدىغانلىقىنى ئېيتىقان ، ئۇنىڭ كېسەل بولۇپ دوختۇرخانىدا يېتىپ قېلىشى بىلەن سەپەرنىڭ كېچىككەنلىكىنى بىلەتتىم، ئەمما ئۇنىڭ ئۆلۈپ كېتىدىغانلىقىنى ئويلىماپتىمەن.» دېدى گاۋماڭ جەنۇپ ھەپتىلىكى گېزىتى مۇخبىرىنىڭ زىيارىتىنى قوبۇل قىلغىنىدا. 1989-يىلى 5-ئايدا، ئايتىماتوف گاۋماڭغا تېلېفۇن بېرىپ ئۇنىڭ ئۆيىگە كېلىپ پەتىلەيدىغانلىقىنى ئېيىتقان. شۇ چاغدىكى بېيجىڭنىڭ ھاۋاسى دىمىق بولۇپ، «شۇ كۈنى چۈشتىن بۇرۇن سائەت 10دا، ئايتىماتوف ئۆيۈمگە كەلدى، ئۆيۈم تىەنئەنمىن مەيدانىدىن يىراقراق بولۇپ، نىسبەتەن جىمجىت ئىدى.» ئايتىماتوف گۇرباچېۋ جوڭگۇنى زىيارەت قىلىشتىن ئىلگىركى تەييارلىق ئۈچۈن كەلگەن بولۇپ، شۇ مەزگىلدە گاۋماڭ بىلەن كۆرۈشۈشنى تەلەپ قىلغان ئىدى. «ئۇ كەلدى، بىز ئۆيدە بىردەم ئولتۇرغاندىن كېيىن، كوچىغا چىقتۇق، كوچا بويىدىكى دەرەخلىك ئارىسىدا پىيادە ئايلاندۇق، مېنىڭ ئۇنىڭ بىلەن دىيىشكەن پارىڭىزمىز ھېلىغىچە ئېسىمدە تۇرۇپتۇ. پارىڭىمىز ئەدىبىيات توغرىسىدا ئەڭ كۆپ بولدى، ئۇ جوڭگودا ئەسەرلىرىنى نەشىر قىلىشتىكى نەشىر بېجى مەسىلىسىگە ئىنتايىن كۆڭۈل بولۈپ، ھېساپنى ئۈزۈپ پۇل ئېلىپ بىر قىسىم نەرسىلەرنى سېتىۋىىلىشنى ئۈمىت قىلدى. بۇ ئايتىماتوفنىڭ ئىككىنچى قېتىم بېيجىڭغا كېلىشى ئىدى. گاۋماڭ ئايتىماتوفنى ئەڭ بۇرۇن موسكىۋىدا كۆرگەن بولۇپ، ئۇ چاغدا گاۋماڭ «دۇنيا ئەدىبىياتى»نىڭ باش مۇھەررىرى، ئايتىماتوف سوۋېت ئىتىپاقى «چەتئەل ئەدىبىاتى» ژورنىلىنىڭ باش مۇھەررىرى بولغاچقا، ئۇلار موسكىۋادا ئۇچراشقان. «بىر مىللى يازغۇچى، 20-ئەسىردە يېڭىدىن تونىلىۋاتقان يازغۇچى بولۇش سۈپىتى بىلەن، ئايتىماتوف ئىجاتچانلىق روھىغا ئىگە يازغۇچى بولۇپ، لاتىن ئامرېكىسىنىڭ پارتىلىما ئەدىبىياتى ۋە فانتازىيە ئەدىبىياتىنى ئۆز ئىجادىيىتىگە سىڭدۈرۈپ، ئۆزىگە خاس ئۇسلۇپ ياراتقان ئىدى.» شۇنداقتىمۇ، سوۋېت ئىتىپاقىنىڭ پارچىلىنىشىغا ئەگىشىپ، 1990-يىلى ئايتىماتوف ئىجادىيەت كىرزىسىغا دۇچ كەلدى. گاۋماڭ شۇ مەزگىلدىكى ئايتىماتوفنىڭ ئەھۋاللىرىنى بايان قىلدى. 1990-يىلى، سابىق سوۋېت ئىتىپاقىنىڭ ئەدىبىيات ژورنىلى «بايراق»نىڭ 8-سانىدا ئايتىماتوفنىڭ يېڭى پوۋېستى «چىڭگىزخاننىڭ ئاق بۇلىتى» ئېلان قىلىندى. يازغۇچى بۇ ئەسەرنىڭ توققۇز يىل بۇرۇن ئېلان قىلغان رومانى «ئەسىردىن ھالقىغان بىر كۈن» نىڭ تولۇقلىمىسى ئىكەنلىكىنى، ئەينى چاغدىكى تەكشۈرۈش تۈزىمى ۋە باشقا سەۋەپلەر تۈپەيلىدىن ئېلان قىلىنالمىغانلىقىنى قەيت قىلدى. يازغۇچى گەرچە ئۇنى «روماننى تولۇقلايدىغان پوۋېست» دەپ قارىغان بولسىمۇ، ئەمىلىيەتتە، ئۇمۇ مۇستەقىل بىر كىتاپ بولۇپ تۇرالايتىتى. بۇ پوۋېستتا، چاۋىچىلار ئارىسىدا تارقىلىپ يۈرگەن چىڭگىزخان توغرىسىدىكى رىۋايەتلەر تەسۋىرلگەن. 1992-يىلى، سابىق سوۋېت ئىتىپاقىنىڭ «ئەدىبىيات گېزىتى»نىڭ 1-سانىدا «ئۆلتۈرۈش ياكى ئۆلتۈرمەسلىك كېرەكمۇ؟» ئېلان قىلىندى. ئۇنىڭدا، ئايتىماتوفنىڭ يېڭى پوۋېستىدىكى بۆلەكلەر ئىزاھلانغان، يەنە بىر ئابزاس سۆز قوشۇمچە قىلىنغان بولۇپ، ئۇ ئايتىماتوفنىڭ يېزىقچىلىق ئېتىقادىنى چۈشەندۈرەتتى: «ئېتىقادىم ئىلگىرىمۇ، ھازىرمۇ رىيالىزىم بىلەن تۇرمۇشنى ئەكىس ئەتتۈرۈش، ئادەمنى نابۇت قىلىدىغان سەپسىەتە، قالايمىقانچىلىق، ۋەھىمە بىلەن كۈرەش قىلىشنىڭ ئەھمىيىتى ئۈستىدە ئىزدىنىش، مەن تېنىچلىق ئارزۇسىنى مەدىھىيىلەيدىغان مۇخلىسلارنىڭ بىرى بولۇشنى ئۈمىت قىلىمەن.» شۇ گېزىتىنىڭ شۇ يىللىق 9-سىنتەبىر سانىدا يەنە ئايتىماتوفنىڭ «تەساددىپى ئۇچرىشىپ قېلىش» دىگەن ھېكايىسى ئېلان قىلىندى، ئاپتۇر ھېكايدا 1-شەخىس تىلىدا، ئۆسمۈرلۈك چاغلىرىدىكى كەچۈرمىشلىرىنى ئەسلەپ، مۇنداق دەيدۇ: « بىر كۈنى، پۈتۈن ئائىلىمىز كۈن كەچۈرۈشتە تايىنىدىغان ئىنەك تۇيۇقسىز يوقاپ كەتتى، مەن باشقىلار ئوغۇرلىۋالغان بولىشى مۈمكىن دەپ گۇمان قىلىپ، پۈتۈن ۋۇجۇدىم بىلەن ئادەم ئۆلتۈرۈپ ئۆچ ئېلىشنى ئويلىدىم. ئىنەكنى ئىزدەش يولىدا، بىر ياشانغان كىشىگە تەسەددىپى يولۇقۇپ قالدىم، ياشانغان كىشى مېنى ئادەم ئۆلتۈرۈش نىيىتىمدىن ۋاز كېچىشكە نەسىھەت قىلدى، ئۇ، «ئادەم ئۆلتۈرمە، كۆڭلۈڭدە بۇنداق ئويلارنى ساقلاپ يۈرمە» دىدى، يەنە : «بالام، باشقىلار ساڭا قانچىلىك ئەسكىلىك قىلسۇن، ھەرگىز غۇم ساقلاپ يۈرمە» دىدى. بۇ ۋاقىت ئايتىماتوفنىڭ كۆڭۈل بۆلىۋاتقان قىزىق نۇقتىسى مۇستەقىل دۆلەتلەر چېگراسى ئىچىدە ئۈزۈلمەي پارتىلىۋاتقان مىللى توقۇنۇش ۋە ئۆلتۈرۈش بىلەن مۇناسىۋەتسىز ئەمەستەك قىلىدۇ. 1980-يىللارنىڭ ئاخىرىدا، «دۇنيا ئەدىبىياتى»نىڭ باش مۇھەررىرلىكىنى قىلىۋاتقان گاۋماڭ ژورنالدا ئايتىماتوفنىڭ پوۋېستى «جەمىلە»نى ئېلان قىلدى، ئۇ چاغدا ئۇلار قەدىناس دوستلاردىن بولۇپ كېتىشكەندى. گاۋماڭ ئۆزىنىڭ ئەسلىمىسىدە ئايتىماتوفنىڭ ئاخىرقى ئۆمرىدە دۇچ كەلگەن ئىجادىيەت مۇشكىلاتلىرى ئۈستىدە توختالدى. «1993-يىلى 1-ئاينىڭ 13-كۈنى «ئەدىبىيات گېزىتى» دە ئايتىماتوفنىڭ «بىر ياش يازغۇچىغا خەت» دىگەن ماقالىسى ئېلان قىلىندى. خەتتە ئۇنى ئىسكەنچىگە ئېلىپ تۇرغان ئوي خىياللار ۋە ئۇزۇندىن بۇيان ئەسەر ئېلان قىلماسلىىقنىڭ سەۋەبى ئاشكىرىلانغانتى. ئۇنىڭ قارىشىچە، ۋەتەنىدە «ئەدىبىياتقا نىسبەتەن مۇشاقەتلىك، ۋەيرانچىلىق ۋە يېڭى مەبۇدلار ھۆكۈمرانلىق قىلىدىغان بىر مەزگىل باشلاندى»، «ئۆتمۈشتىكى ئەدىبىيات تارىخ خەندىكىگە تىرىك كۆمۈۋېتىلدى»، «يېڭىدىن باش كۆتەرگەن كېيىنكى مۇدىرنىزىم ئەدىبىياتى، چوقان-سۈرەن بىلەن بازارغا كىرگەن بولسىمۇ، ئۆزلىرى ئېيىتقاندەك شەك-شۆھبىسىز بايقاشلىرى بىلەن كىشىلەرنى قايىل قىلالمىدى»، ئۇنىڭچە بولغاندا كاپكا ۋە نابوكوپنىڭ يېزىقچىلىق ئۇسلۇبىنى قوغلىشىشتىنمۇ ھېچقانداق نەتىجە چىقمايدۇ، «ئىلگىرىكى بۈيۈك ئەسەرلەردىكى سەپسەتىلەرمۇ كارغا كەلمەيدۇ، كىشىلەر روھى جەھەتتىن شۇنچىلىك مۇرەككەپ ۋە ھېسىياتسىز بولۇپ كېتىشتىكى ھەتتا ئۇلارغا ئىلگىركى ياخشىلىق بىلەن يامانلىق ئوتتۇرىسىدىكى ئەڭ سەمىمى سۆزلەرمۇ تەسىر قىلمايدىغان بولۇپ قالدى. ئەدىبىياتتتىكى غايەت زور ئۆزگىرىشكە مېنىڭ تولۇق تەييارلىقىم يوق، بىراق، مەن ئۆزەمنىڭ يولىنى بايقاشقا ،داۋاملىق ئۆز يولۇمدا مېڭىشقا تىرىشتىم، بۇ ئازاپلىق ھەم ئۇزاق ۋاقىت تەلەپ قىلىدىغان تاللاش.» «سوۋېت ئىتىپاقى پارچىلانغاندىن كېيىن، ئايتىماتوف روسىيىنىڭ لىيىۇكسىمبورىگدا تۇرۇشلۇق باش ئەلچىلىكىگە تەيىنلەندى. 1993-يىلنىڭ ئاخىرى، قىرغىزىستان زوڭتۇڭى ئۇنى يەنە قىرغىزىستاننىڭ بېلگىيىدە تۇرۇشلۇق باش ئەلچىسى قوشۇمچە ياۋروپا ئورتاق گەۋدىسى ۋە شىمالى ئاتلانتىك ئەھدى تەشكىلاتىدا تۇرۇشلۇق ۋەكىللىكىگە تەيىنلىدى. ئۇنىڭ روسىيىنىڭ لىيىۇكسىمبورگدا تۇرۇشلۇق باش ئەلچىلىك ۋەزىپە مۇددىتى 1994-يىلى ئاندىن توشاتتى. بىر مەزگىل بىر ئادەم ئىككى دۆلەتنىڭ چەتئەلدە تۇرۇشلۇق باش ئەلچىسى بولۇش ئاجايىپ غەلىتە ھادىسىسى كۆرۈلدى. ئايتىماتوف چەتئەلدە تۇرۇشلۇق باش ئەلچى بولۇپ تەيىنلەنگەندىن كېيىن ، ئۇنىڭ پائالىيەت سەھنىسى ياۋروپاغا يۆتكىلىپ، ھەر خىل ۋەقەلەر قاينىمىغا پېتىپ قېلىپ، ئۈچ-تۆت يىل ئىچىدە بىر نەرسە يېزىش ئىمكانىيىتى بولمىدى. » «بۇ ۋاقىت ئايتىماتوفنىڭ رۇسىيىچە قىرغىزلىقتىن غەرپچە قىرغىزلىققا ئۆزگىرىشى بولۇپ، ئۇ ئەمدى ئىلگىركىدەك مىللى كىملىكنى ئۇنچە جىق تەكىتلەپ كەتمەيدىغان بولغان ئىدى. ئايتىماتوف ئەدىبىيات زىمىنىدا ئون نەچچە يىل تىرىشىپ، ئۆزىنىڭ بىر پارچە زىمىنىغا ئىگە بولدى. لېكىن مۇرەككەپ ئىجتىمائى ھادىسلىەرگە قارىتا، ئۇ ئىزچىل ئۆزى قەلەم تەۋرىتىپ يېزىپ باقمىدى» دىدى گاۋماڭ. ئايتىماتوف ئاللىبۇرۇنلا نوبېل مۇكاپاتى ئالاتتى جوڭگودا ئايتىماتوفنى قىزغىن سۆيىدىغان يازغۇچىلار بار. يازغۇچى جاڭ چېڭجى يېزىقچىلىقنىڭ دەسلەپكى مەزگىللىرىدە ئۇچراتقان يازغۇچى دەل ئايتىماتوف. «ياپونىيىدە سوۋېت ئىتىپاقىنىڭ پارچىلانغانلىقىنى ئاڭلىغان چېغىمدا، مەن كۈندە دىگۈدەك تېلېۋىزوردا ئايتىماتوف ۋە باشقا ئوتتۇرا ئاسىيا دۆلەتلىرىنىڭ خەۋەرلىرى بار يوقلىقىغا دىققەت قىلىدىم،مېنىڭچە ئۇ چاغلار بەك مۇرەككەپ، سالماقلىق خەۋەرلەر ئىدى. مۇشۇنداق چوڭ ئۆزگۈرۈشتە، غەرپ سابىق سوۋېت ئىتىپاقى يازغۇچىلىرى ھەققىدە بىر ئېغىزمۇ گەپ قىلمىدى. بۇ بىز پايدىلىنىشقا ئېھتىياجىلىق كىشىلەرگە نىسبەتەن بىر خىل ئەپسۇسلۇق ۋە زىيان (يوقۇتۇش).ئادەمنى ھەقىقەتەن ئويغا سالىدىغىنى، سابىق سوۋېت ئىتىپاقى، مۇستەقىل دۆلەتلەر بىرلەشمىسى دولەتلىرىدىكى يازغۇچىلار بىلەن بىزنىڭ ئارىمىزدىكى مۇناسىۋەت ئەڭ ياخشى ھالەتكە يەتكەن بولۇپ،ئۇ پەقەت ئەسەر جەھەتتىكى ئالماشتۇرۇشلا بولۇپ، ئىچى-سىرىمىزنى ئېيتىشىپ باقمىغاندۇق. مۇشۇنداق يېزىشتىكى كەسكىن ئالدىنقى شەرتنى ئېيتىمايمۇ بولمايدۇ، شۇنداق بىز ئۇلارنىڭ ئەسەرلىرىنى ئەڭ ئەقەللىسى ئىنچىكە مۇھاكىمە قىلپ ئوقۇپ باقتۇق. مېنىڭ ئوقۇغانلىرىم ئاز، لېكىن ئۇنىڭ بىر تەڭرىتاغدىكى تاغلىقلىقنىڭ ۋەكىللىكىدىن مىللەت بەلگىسى بولغان يىرىك نۇرغۇن ئەسەرلىرىنى ئەستايىدىل ئوقۇپ چىقتىم. ئۇنىڭ توختاپ قالغان رومانى «قىيامەت»، بىر مىشچاننى نۇقسانلىق يېزىش؛ ئۇنىڭ «تاغلار ۋە يايلاق ھەققىدە ھېكايە»دىن باشلانغىنى، ئىنسانىيەتنىڭ پەخىرلىنىدىغان گۈزەللىكىنىڭ بىر قىسىمى. «ئاشۇ تەڭرىتاغ باغرىدىكى ئىگىزلىكتىكى قىشلاقلارنىڭ ۋە ئۇنىڭدىكى ياشايدىغان چارۋىچىلارنىڭ لىرىكىسىنى ئېھتىمال باشقىلار يازسا ئۇنداق ياخشى يازالماسلىقى مۈمكىن. ئەمما، ئايتىماتوف ئۈزۈل-كېسىل تولۇق يېزىپ چىققان ئىدى. چۈنكى مەندە كۆپ يىللاردىن بۇيان تەڭرىتاغنىڭ شەرقى قىسىمىنى تەكشۈرگەنلىك تەسىراتى بولغاچقا، ئۇنىڭ تەڭرىتاغنىڭ غەربى قىسىمىنى توغرىسىدىكى تەسۋىرلىرىنى كۆرۈپ ھەيرانۇ-ھەس قالدىم. ئايتىماتوفنىڭ ئاخىرقى مەزگىلدىكى يېزىقچىلىقىغا قارىتا، جاڭ چىڭجى ئۆزىنىڭ ئوخشىمايدىغان قارىشىنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ. «كېيىن ئۇنىڭ سالمىقى ئاجىزلىدى، «ئالا ئىت قىياسى»دىن ئىبارەت بۇ سۆز بىرىكمىسىدە تۈركچە چوڭقۇر ھېسىيات ۋە چوڭقۇر مەنە قايتا نامايەن بولماي قالدى. «ئەلۋىدا، گۈلسارى» دىن ئىبارەت بۇ ئات ئىسىمى (تاغىل چىلان تۇرۇق ئات)نى ئېھتىمال چارۋىچىلار ياخشى كۆرمەسلىكى مۈمكىن، ئەلۋەتتە، بۇ تېما ئەمەس، ھېكايە ئىنتايىن چۇۋۇلچاق كۆرىنىدۇ. ئاخىرىدا،زامان-ماكاننى ئالماشتۇرۇش، مۇھىت ئاسراش، تەقدىر تەكرارلىنىش قاتارلىق غەرپ بايلىرىنىڭ، مودا، چاكىنا ئىدىيىۋى قۇرۇلمىسىدىكى «قىيامەت» ئارقىلىق، شۇنداقلا سوۋېت ئىتىپاقى يازغۇچىلىرىنىڭ رەھبىرى يەنە خەلقئارادىكى كاتتا شەخىس ئورنى بىلەن تەڭرىتاغدىن ئۈزۈل-كېسىل ئايرىلىپ خاتىمە بېرىدۇ. يازغۇچى ياڭ شىەنخۇي دەسلەپكى چاغلىرىدا ئايتىماتوفقا ئەگەشكۈچى. «ئۇنىڭ ئايتىماتوفنى ياخشى كۆرۈپ قېلىشتىكى سەۋەبى ناھىيىتى نۇرغۇن، لېكىن ئەڭ مۇھىمى ئۇنىڭ ئەسەرلىرىنىڭ باشقا سوۋېت ئىتىپاقى يازغۇچىلىرى ئەسەرلىرىگە ئوخشىمايدىغان ئۆزگىچىلىكىدە. مەن ئايتىماتوف ئەسەرلىرىنى ئوقۇشتىن ئىلگىرى يەنى 1980-يىلىلىرى سوۋېت ئىتىپاقى ئەدىبىياتىدا پەقەت بىرلا باش تېما-پورۇلتاريات ئىنقىلاۋى، سىنىپى كۈرەش، بولشىۋېكلارنىڭ غەلبىسى بار ئىدى. جۈملىدىن مەن ناھىيىتى بۇرۇن ئوقۇغان ئۆزەم ئىنتايىن ياخشى كۆرىدىغان «تىنىچ دون» دىمۇ رەھىمسىز سىنىپى كۈرەش تەسۋىرلىنىپ، سوۋېت ئىتىپاقى كومپارتىيىسىنىڭ غەلبىسى بايان قىلىنغانتى. ئەمما، ئايتىماتوفنىڭ ئەسەرلىرىدە ئادەتتىكى كىشىلەرنىڭ ئەمگىگى ۋە مۇھەببىتىدىن ئىبارەت بۇ مەڭگۈلۈك تېما تەسۋىرلىنىپ، ئادەتتىكى كىشىلەرنىڭ گۈزەل ساپ پەزىلىتى ۋە ئالىجاناپ روھىغا مەدىھىيە ئوقۇلغان. ئۇنىڭ يەنە تەڭرىتاغلىرى ۋە شىمالدىكى يايلاقلارنىڭ مەنزىرىسىنى تەسۋىرلىگەن لىرىك يازمىلىرى مېنى ئۆزىگە مەپتۇن قىلىدۇ. » «مەن تاپالىغانلىكى ئايتىماتوف ئەسەرلىرىنىڭ ھەممىسىنى ئوقۇپ چىقتىم. ئايتىماتوف ئەسەرلىرىمۇ مېنىڭ يېزىقچىلىق قىلىشىمغا چوڭقۇر تەسىر كۆرسەتتى. مېنىڭ 1980-يىلىدىكى ئۈگىنىش يېزىقچىلىق قىلىش جەريانىمدىكى زىيالى ياشلارنى تۇرمۇشى ۋە ئوننەچچە پارچە بېلىقچىلار تۇرمۇشى ھەققىدىكى ئەسەرلىرىمدە ئەمگەك ۋە مۇھەببەتتىن ئىبارەت بۇ تېمانى يازدىم، مېنىڭ مەملىكەت بويىچە ھېكايە مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن « بىپايان دېڭىز ساھىلى» دىگەن ھېكايەممۇ شۇنىڭ جۇملىسىدىن ئىدى.» دەسلەپكى پوۋېست، ھېكايىلىرىمدا نۇرغۇن مەنزىرە تەسۋىرلىرى بار بولۇپ، مەن بۇلارنى ئايتىماتوفدىن ئۈگەنگەن ئىدىم. خېشى كارىدۇرىدىكى چىلەن تاغ تىزمىلىرى، مازوڭ تاغ تىزمىلىرى بىلەن قىرغىز تاغ تىزمىلىرى ناھىيىتى ئوخشىشىپ كېتىدۇ. چوللىكلىرى ۋە قاقاسلىقلىرىمۇ ئىنتايىن ئوخشىشىپ كېتىدۇ. يەنە قىشتىكى شامال، يازدىكى قۇياشمۇ شۇنداق. تاكى 1990-يىلىغا كەلگەندە، مەن ئاندىن ئايتىماتوفنىڭ ئىسكەنجىسىدىن قۇتۇلدۇم. شۇ چاغدا مەن ئايتىماتوفنىڭ «قىيامەت» رومانىنى ئوقۇغان ئىدىم. ئۇ يەر شارىدىن ئالەمگىچە يازغان بولۇپ، بايان ئۇسلۇبى ۋە بايان مەزمۇنىدا ناھىيىتى زور ئۆزگىرىشلەر بولغان ئىدى. ئۇ قىرغىزلارنى يېزىشتىن پۈتۈن ئىنسانىيەتنى يېزىشقا، ئادىمى دۇنيادىن باقى ئەرشىنى يېزىشقا ئۇرۇنغان بولۇپ، شۇنىڭدىن كېيىن ئۇنىڭ ئەسەرلىرىنى ئوقۇمايدىغان بولدۇم.» يازغۇچى چى زىجىەن كۆپ قېتىم روسىيىنى زىيارەت قىلغان، ئەمما ئۇ چاغلاردا ئايتىماتوف ئۇزاق مەزگىل ياۋروپادا تۇرىۋاتقان بولۇپ، «كېيىنكى چاغلاردىكى ئايتىماتوف ئەدىبىيات ساھەسىدە بازىدىن ئايرىلىپ قالغان ئىدى. ئۇ تولىستوي ۋە يۇگوغا يەتمەيتى. تولىستوي ۋە يۇگۇنىڭ ئاخىرقى ئۆمرىدىمۇ ئەدىبىيات ئىشقى يېلىنجاپ كۆيگەن ئىدى. ئايتىماتوف ئاللىبۇرۇنلا ئۆزىنى تۈگەشتۈرىۋالغان ئىدى. ئېھتىمال بۇ ئۇنىڭ كىشىلىك ھاياتىدىكى ئۇنىڭ تاللىشى بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولسا كېرەك. ئۇ جىمجىتلىقنى تاللايدىغان ۋاقىتتا، ئالدىراشلىقنى تاللىدى. بەزىلەرنىڭ دىيىشىچە، ئايتىماتوف نوبېل مۇكاپاتىغا ئېرىشەلمەسلىك بىلەن غەمگە پاتقان. شۇڭا، ئۇ كېيىنكى مەگىللىرىدە بەدىئى قىزىقىشى جەھەتتە، «نوبېل مۇكاپاتى»غا ئېىرىشىشكە يېقىنلىشىشقا ئۇرۇنغان دىيىشمەكتە. ئەگەر مۇشۇنداق بولىدىغان بولسا، بۇ ئۇنىڭ ئەدىبىيات ھاياتىدىكى ئەڭ زور ھەسرىتى.مۇبادا، دۇنيا خەلقىنىڭ قەلبىدە ئاللىبۇرۇن نوبېل مۇكاپاتى ئېلىپ بولغانلىقىنى بىلگەن بولسا، بۇ خىل شەكىلۋازلىقنى ئەڭ ئاخىرىدىمۇ قىلمىغان بولاتتى. ئايتىماتوفنىڭ ئۆلىمى شۇ تۇپراقتىنىڭ ئەڭ ئاخىرقى بىر ئەدىبىيات پىشىۋاسىدىن ئايرىلغانلىقىدىن دېرەك بېرىدۇ.» ئۇ روسىيىنىڭ ئەدىبىيات ئەنئەنىسىدىن ئايرىلغان ئايتىماتوف سابىق سوۋېت ئىتىپاقىدا بەس-مۇنازىرە قوزغىغان يازغۇچى. جوڭگودىمۇ بەس-مۇنازىرە قوزغىغان يازغۇچى. يازغۇچى يۇ خۇاتەن ئايتىماتوفنى ياقتۇرماي « ئۇنىڭ ئەسەرلىرىنى ئوقۇغاندا تەسىراتىم بەك ئادەەتىكىچە بولغان» دىگەن. نەشىرىياتچى جاۋ ۋۇپىڭ ئۆزىنىڭ ئايتىماتوفنى بىلمەيدىغانلىقىنى ۋە كۆڭۈل بۆلمەيدىغانلىقىنى يوشۇرماي ئېيتتى. ئۇ ۋەزىپە ئۆتىۋاتقان شاڭخەي تەرجىمە ئەدەبىياتى نەشىرىياتى ئايتىماتوف ئالەمدىن ئۆتۈش ھارپىسىغىچە ئۇنىڭ ئەسەرلىرىنى دۇنيا كىلاسسىك ئەسەرلىرى يازغۇچىلىرىنىڭ نەشىر قىلىش تىزملىكىگە كىرگۈزمىگەن. سەۋەبى دۇنيا ئەدىبىيات تارىخىدا ئايتىماتوفنىڭ قىممىتى يوقكەن. «ئايتىماتوف 1928-يىلى تۇغۇلغان، كىچىكىدىن قىرغىز ۋە رۇستىن ئىبارەت ئىككى خىل مەدىنىيەتنىڭ تەسىرىگە ئۇچرىغان، ئەمما ئۇنىڭ يېزىقچىلىقتا مۇۋەپپىقىيەت قازانغان ۋاقتى 1950-يىللىرى – سىتالىن دەۋرىدە بولغان. ئۇنىڭ كاتتا ئەدىبىيات شۆھرەتلىرىگە ئېرىشكەن پەيتلىرى دەل سوۋېت ئىتىپاقىدا «مىللى ۋىجدانلىق يازغۇچىلار»غا زەربە بېرىلىپ، زىيانكەشلىككە ئۇچراپ، تازىلىنىپ، سۈرگۈن قىلىنىۋاتقان ۋاقىتلار ئىدى. ئۇ چاغدىكى سوۋېت ئىتىپاقى بىر نورمال بولمىغان دۆلەت بولۇپ، بىر زىيالىلار ئەدەپلىنىۋاتقان، ھەقىقى ئەدىبىيات پېچەتلەنگەن دۆلەتتە، ئايتىماتوفنىڭ بۇ دۆلەتنىڭ ئەدىبىيات بەلگىسى بولۇپ كۆزنى قاماشتۇرغۇدەك مۇۋەپپىقىيەتلەردىن بەھرىمان بولىشى ئويلىنىشقا تېگشىلىك ھادىسە.» گاۋماڭ «ئاق كۆمۈش دەۋرى» دىگەن ئەسىرىدە، سابىق سوۋېت ئىتىپاقى دەۋرىدىكى ئەدىبىيات ساھەسىنىڭ ئەھۋالى ھەققىدە توختالدى: «1958-يىلى 10-ئاينىڭ 23-كۈنى، شېۋىتسىيە پەنلەر ئاكىدىمىيىسى شۇ يىللىق نوبېل ئەدىبىيات مۇكاپاتىنىڭ سوۋېت ئىتىپاقى يازغۇچىسى پاستېرناكقا بېرىلگەنلىكىنى جاكالاپ، ئۇنىڭ «ھازىرقى زامان لىرىك شېئىرلىرى ۋە ئۇلۇغ رۇس بايان ئەدىبىياتى ئەنئەنە ساھەسىدە قولغا كەلتۈرگەن غايەت زور نەتىجىلىرى»نى تەقدىرلىگەن چاغدا، سوۋېت ئىتىپاقى «ئەدىبىيات گېزىتى» «يېڭى دۇنيا» ژورنىلىنىڭ باش مۇھەررىرى سېمىننوۋ باشچىلىقىدىكى بەش تەھرىر ھەيئىتى ئەزاسىنىڭ پاستېرناكنىڭ «رىۋاگو دوختۇر»نى ئېلان قىلىشنى رەت قىلىپ يازغان ئارگىنالىنى قايتۇرۇش خېتى ئېلان قىلىندى. «پاستېرناكنىڭ سىياسى ۋە ئەخلاق جەھەتتە چۈشكۈنلەشكەنلىكىنى، سوۋېت ئىتىپاقى خەلقىگە خائىنلىق قىلغانلىقىنى، سوتسىيالىستىك تېنىچلىق ۋە ئالغا بېسىش ئىشلىرىغا خائىنلىق قىلغانلىقىنى، نوبېل مۇكاپاتىنىڭ سوغۇق مۇناسىۋەتلەر ئۇرۇشىنى پارتىلىتىش ئۈچۈن تارقىتىلغانلىقىنى نەزەرگە ئېلىپ، سوۋېت ئىتىپاقى يازغۇچىسى نامىنى ئەمەلدىن قالدۇرۇش، ئۇنى سوۋېت ئىتىپاقى يازغۇچىلار جەمىيىتى قوشۇنىدىن تازىلاش قارار قىلىنىدى.» ئالىم لىن شىەنجى دەسلەپكى مەزگىللەردە ئايتىماتوفقا ھەۋەس قىلغان، «ئەينى چاغدا ئۇنىڭ شېئىرى مەناغا تولغان يازمىلىرىنى ياقتۇرۇپ قالدىم. تاغ ۋە يايلاق ئوغلى بولۇش سۈپىتى بىلەن، ئۇ شۇ زاماندىكى ئاددى كىشىلەرنىڭ تۇرمۇشى ۋە مۇھەببىتىنى، ئادەم بىلەن ئادەم ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەتنى يازغان ئىدى، ئادەمنى ئۆزىگە جەلىپ قىلاتتى. ئۇ ئىلگىرى دېھقانچىلىق مەيدانىدا تۇرغان، باقمىچى بولغان، يېزا تۇرمۇشىنى پىششىق بىلەتتى، ئۇ ئەرمەك نەرسىلەرنى، ھايۋانلارنى ۋە تەبىئەتنى يازغان، بۇلارنىڭ ھەممىسى ئادەمنى بەكلا ئۆزىگە مەھلىيا قىلاتتى. لېكىن كېيىنكى چاغلاردا ئۇنىڭ ئەسەرلىرىدە ناھىيتى زور ئۆزگۈرۈشلەر بولدى، كېيىن ئۇ بۇنداق رومانتىك ئەسەرلەرنى يازمايدىغان بولدى، ئۇ قەدىمى ئەپسانە، گومېر ئىپوسى، خىرىستىياننىڭ بارلىققا كېلىشى، ئىلمى فانتازىيە قاتارلىقلارنى يېزىشقا باشلىدى. بۇنداق نۇقتا ۋە تېمىلارنى تاللاش مېنىڭچە ئايتىماتوفنى ئۆزى ياشىۋاتقان دەۋر ۋە دۆلەت بىلەن بولغان ئارىلىقىنى يىراقلاشتۇرىۋەتتى.» «ئايتىماتوف سىتالىننىڭ ئەكسىلئىنقىلاپچىلارنى يوقۇتۇش ۋە تازىلىشىنى بېشىدىن كەچۈرگەن بولسىمۇ ئەمما، ئۇنىڭ ئەسەرلىرىدىن ئۇنىڭ مەيدانى ۋە پوزىتسىيىسىنى كەمدىن كەم كۆرگىلى بولىدۇ. يازغۇچى بولۇش سۈپىتى بىلەن ئۇ ئۆزىنىڭ ئىجتىمائى مەسئۇلىيىتىدىن ئۆزىنى قاچۇردى. ماندېلىشتام(Осип Мандельштам)، پاستېرناك(Борис Леонидович Пастернак，拉丁语：Pasternak，Boris Leonidovich))، سولژىنىتىسدەك(Александр Исаевич Солженицын) زىياللىق تەبىئىتىگە ئىگە يازغۇچىلار بىلەن سېلىشتۇرغاندا، ئايتىماتوف ئۆزى ياشىۋاتقان دەۋر ۋە جەمىيەتتىكى ماھىيەتلىك مەسىلىلەر بىلەن ئۇچراشمىدى، ئۇ يازغان كىشىلەرنىڭ تەقدىرى ئابىستىراكىتلىشىپ كەتتى، ئۇ بۈيۈك يەرشارىلاشتۇرۇش نەزەر دائىرىسىگە غەرق بولۇپ، ئەسەبى ھوقۇق سىياسىنىڭ سوۋېت ئىتىپاقى جەمىيتى ۋە خەلقىگە ئېلىپ كەلگەن زىيىنىدىن ئۆزىنى قاچۇردى. روسىيە ئەدىبىياتىدا ئۇلۇغ ئىنسانپەرۋەرلىك ئەنئەنىسى بار، پوشكىن، گوگۇل، تولىستويدىن تارتىپ پاستېرناك، سولژىنىتىسغىچە بۇ ئۇلۇغ ئەنئەنىنى ساقلاپ كەلگەن، ئايتىماتوف ئەدىبىيات يولىدا بۇ ئەدىبىيات ئەنئەنىسىدىن ئايرىلىپ قالدى.» «جەنۇپ ھەپتىلىكى» نىڭ 2008-يىلى 6-ئاينىڭ 20-كۈنىدىكى سانىدىن بۇ يازمىنى ئاخىرىدا ئابدۇجاپپار تەھرىرلىگەن. ۋاقتى 2014-6-9 19:38

ئەرەن · ۋاقتى: 2014-6-9 22:22:07


	مەرھۇم چىڭغىز ئايتماتوۋنىڭ ۋاپات بولغان ۋاختى 2008- يىلى 6- ئاينىڭ 10- كۈنى ئىدى.

jallat · ۋاقتى: 2014-6-9 22:36:13


	ئەرەن ،مەن كورگەن www.azattyk.orgتور بىكىتىدىكى خەۋەرلەر ھەم قىرغىزىستاننىڭ ئەينى دەۋىردىكى رەئىس جۇمھۇرى باقىيېفنىڭ سوزلىگەن تىلېۋىزىيە نۇتۇقلىرىدا مەن خاتا كورۇپ ،خاتا ئاڭلاپ قالدىممۇ نىمە ؟ قىرغىز جۇمھۇرىيىتىنىڭ رەئىس جۇمھۇرى (زۇڭتۇڭى) قۇرمانبېك باقىيېف چىڭغىز ئايتماتوف ۋاپاتى مۇناسىۋىتى بىلەن تېلېۋېزىيە نۇتقى سۆزلىدى 2008-يىلى 12-ئىيۇن قىرغىز جۇمھۇرىيىتىنىڭ رەئىس جۇمھۇرى قۇرمانبېك باقىيېف بارلىق قىرغىزىستانلىقلارغا تېلېۋىزىيە ئارقىلىق يۈزلىنىپ، قىرغىزىستان خەلق يازغۇچىسى، قىرغىزىستان خەلق قەھرىمانى، (سابىق س س س ر) سوتسىيالىستىك ئەمگەك قەھرىمانى چىڭغىز تۆرەقۇل ئوغلى ئايتماتوفنىڭ مەزگىلسىز ۋاپاتى مۇناسىۋىتى بىلەن سۆز قىلدى. ئۇ سۆزىنىڭ ئاساسىي مەزمۇنىدا چ.ئايتماتوفنىڭ شەرەپلىك ھاياتىغا يۈكسەك باھا بەردى ھەمدە چوڭقۇر تەزىيە بىلدۈردى. تەكىتلەپ مۇنداق دېدى: "... مانا مۇشۇ قايغۇلۇق مىنۇتلاردا مەن ئۇلۇغ يازغۇچىنىڭ تۇغقانلىرىدىن، يېقىنلىرىدىن ھەمدە بارلىق قىرغىزىستانلىقلاردىن ھال سورايمەن..." ئۇ سۆزىنى داۋاملاشتۇرۇپ مۇنداق دېدى: "... ھەممىگە مەلۇم بولغىنىدەك، رەئىس جۇمھۇر پەرمانى بويىچە بۇيىل<چىڭغىز ئايتماتوف يىلى> دەپ ئېلان قىلىنغانىدى. مۇشۇ پائالىيەتكە مۇناسىۋەتلىك بارلىق تەبرىك مۇراسىملىرىنىڭ ۋاقىتلىرى يەنىلا كۈچكە ئېگىدۇر. ھەم يازغۇچىنىڭ يادنامىسى سۈپىتىدە ئېلىپ بېرىلىدۇ. چىڭغىز تۆرەقۇل ئوغلى ئايتماتوفنىڭ شەرەپلىك يادنامىسى قەلبىمىزدە مەڭگۈ ساقلىنىدۇ. ئۇنىڭ ھاياتىدىكى بارلىق ئىشلىرى - تىنچلىق ئۈچۈن كۈرىشى، ياخشىلىققا ئۈندەشلىرى - ئۇنىڭ ئۆلمەس ئىجادىيەتلىرى بىلەن ساقلىنىپ قالغۇسى بۇ يازمىنى ئاخىرىدا jallat تەھرىرلىگەن. ۋاقتى 2014-6-9 22:40

دېھقانباي · ۋاقتى: 2014-6-10 00:11:11


	jallat يوللىغان ۋاقتى 2014-06-09 22:36:13 ئەرەن ،مەن كورگەن [url=http://www.azattyk.org/][s ئايتماتوۋ 2008.يىل،6.ئاينىڭ 10.كۈنى قازا قىلدى……

jallat · ۋاقتى: 2014-6-10 00:17:25


	ئايتىماتۇۋنىڭ ھاياتىنىڭ قازا تاپقان ۋاختىنى 6-ئاينىڭ 10-كۇنىگە باشقۇرغۇچىلار ئوزگەرتىپ قويغان بولسا . بۇ يازمىنى ئاخىرىدا jallat تەھرىرلىگەن. ۋاقتى 2014-6-10 00:18

دېھقانباي · ۋاقتى: 2014-6-10 02:02:37


	جاللاتنىڭ بۇ ئەھمىيەتلىك تېمىسىغا تەشەككۇر بىلدۈرۈش ئۈچۈن بۇ بىر قانچە پارچە تارىخىي سۈرەتنى يانداشتۇرۇپ قويدۇم……

ئىبنۇرى · ۋاقتى: 2014-6-10 13:23:50


	دەل بۈگۈن 6-ئاينىڭ 10-كۈنى...ئايتماتوۋ ۋاپاتىنىڭ بىر كۈنى ...ئەلۋىدا ...!

پەرىشتە1 · ۋاقتى: 2014-6-10 16:14:23


	مەرھۇمنىڭ «جەمىلە» «يەر» ناملىق ئەسەرلىرىنى ياقتۇراتتىم. بۈگۈن بۇ تىمىنى كۆرۈپ يازغۇچىمىزنى سېغىنىش ئىلكىدە ئەسلىدىم. يوللىغۇچىغا رەھمەت.

دىلناز · ۋاقتى: 2014-6-11 18:52:35


	قايسى كۈنى خەۋەردە كۆرۈشۈمچە تۈركىيە ئەنقەرەدىكى بىر ناھىيىنىڭ كوچىسى ئايتىماتوفنىڭ نامى بىلەن ئاتىلىدىغان بوپتۇ ، بۇنىڭدىن باشقا يەنە تۈركىيەنىڭ نۇرغۇن باغچىلىرىنىڭ نامىمۇ ئايتماتوفنىڭ نامى بىلەن ئاتالغان ئىكەن.

ئا.جۇدۇن · ۋاقتى: 2014-6-21 21:48:03


	ئايتماتوۋ - ئىنسانىيەت مەدەنىيەت ئوردىسىدىكى كاتتا مىرزا . ئېيتالمىغان مەرسىيەنى رۇقىيە يېزىپتۇ . دىيەلمىگەن يۈرەك سۆزلىرىمىزنى دوستلار دەپتۇ