ﻳﯘﻏﯘرلارﻧﯩﯔ «ﺷﯩﺠﯘﺧﺎﺟﯘ» داﺳﺘﺎﻧﻰ ﺗﻮﻏﺮﯨﺴﯩﺪا

ﻳﯘﻏﯘرلارﻧﯩﯔ «ﺷﯩﺠﯘﺧﺎﺟﯘ» داﺳﺘﺎﻧﻰ ﺗﻮﻏﺮﯨﺴﯩﺪا


راﮬﯩﻠﻪ داۋۇت



ﻳﯘﻏﯘرلار　ﻗﻪدﯨﻤﻜﻰ　ﺋﯘﻳﻐﯘرلارﻧﯩﯔ　ﺑﯩﺮ　ﺑﯚﻟﯩﻜﻰ.　ﺋﯘلار　ﺗﺎرﯨﺨﺘﺎ　«ﺳﯧﺮﯨﻖ　ﺋﯘﻳﻐﯘرلار»　دەﭘﻤﯘ　ﺋﺎﺗﺎﻟﻐﺎن.　ﻳﯘﻏﯘرلار　ﺋﺎﺳﺎﺳﻪن　ﮔﻪﻧﺴﯘدﯨﻜﻰ　ﺳﯘﻧﻪن　ﻳﯘﻏﯘر　ﺋﺎﭘﺘﻮﻧﻮم　ﻧﺎﮬﯩﻴﯩﺴﯩﺪە　ﺋﻮﻟﺘﯘراﻗلاﺷﻘﺎن.　ﺳﯘﻧﻪن　ﻳﯘﻏﯘر　ﺋﺎﭘﺘﻮﻧﻮم　ﻧﺎﮬﯩﻴﯩﺴﻰ　ﮔﻪﻧﺴﯘ　ﺋﯚﻟﻜﯩﺴﻰ　ﺧﯧﺸﻰ　ﻛﺎرﯨﺪورﯨﺪﯨﻜﻰ　ﭼﯩﻠﻴﻪن　ﺗﯧﻐﯩﻨﯩﯔ　ﺷﯩﻤﺎل　ﻗﯩﺴﻤﯩﺪﯨﻜﻰ　ﺗﺎر،　ﺋﯘزۇن　ﻛﻪﺗﻜﻪن　ﺑﻪﻟﺒﺎﻏﻘﺎ　ﺟﺎﻳلاﺷﻘﺎن.　ﺳﯘﻧﻪن　ﻧﺎﮬﯩﻴﯩﺴﯩﺪﯨﻜﻰ　ﻳﯘﻏﯘرلار　ﺋﺎﺳﺎﺳﻪن　ﻣﯩﯖﺨﯘا،　داﺧﯥ،　ﻛﺎﯕﻠﯥ،　ﺧﯘاﯕﭽﯩﯖﺪﯨﻦ　ﺋﯩﺒﺎرەت　ﺗﯚت　راﻳﻮﻧﻐﺎ　ﺗﺎرﻗﺎﻟﻐﺎن　ﺑﻮﻟﯘپ،　ﻧﻮﭘﯘﺳﻰ　10 ﻣﯩﯔ ﺋﻪﺗﺮاﭘﯩﺪا.

  «ﺷﯩﺠﯘ　ﺧﺎﺟﯘ»　ـ («ﻛﯜن　ﭘﯧﺘﯩﺶ　ﺋﺎﻳﻤﺎﻗﺘﯩﻦ　ﻛﻪﻟﺪى　ﻳﯘﻏﯘرلار» دەﭘﻤﯘ ﺋﺎﺗﯩﻠﯩﺪۇ)　داﺳﺘﺎﻧﻰ　ﻳﯘﻏﯘر　ﻣﯩﻠﻠﯩﺘﯩﻨﯩﯔ　زور　ﻛﯚﻟﻪﻣﻠﯩﻚ　ﺷﻪرﻗﻘﻪ　ﻛﯚﭼﯜﺷﯩﻨﻰ　ﺑﺎﻳﺎن　ﻗﯩﻠﻐﺎن　ﺑﻮﻟﯘپ،　ﺋﯘﻧﯩﯖﺪا　ﻳﯘﻏﯘرلارﻧﯩﯔ　ﺋﻪﺳﻠﯩﻲ　ﻣﺎﻛﺎﻧﻰ،　ﻛﯚﭼﯜش　ﺳﻪۋەﺑﻰ　ۋە　ﻛﯚﭼﯜش　ﺟﻪرﻳﺎﻧﻰ　ﻧﺎﮬﺎﻳﯩﺘﻰ　ﺟﺎﻧﻠﯩﻖ　ﺋﻪﻛﺲ　ﺋﻪﺗﺘﯜرۈﻟﮕﻪن.　داﺳﺘﺎن ﺗﻮﻟﯩﻤﯘ　ﻣﯘﯕﻠﯘق　ﺑﻮﻟﯘپ،　دەردﻟﯩﻚ　ﮬﯧﺴﺴﯩﻴﺎت　ﺑﯩﻠﻪن　ﺳﯘﻏﯘرۇﻟﻐﺎن.

ﻳﯘﻏﯘرلارﻧﻰ　ﺗﻪﺷﻜﯩﻞ　ﻗﯩﻠﻐﯘﭼﻰ　ﺧﻪﻟﻘﻠﻪر　ﺋﯜﺳﺘﯩﺪە　ﺳﯚز　ﺋﯧﭽﯩﻠﻐﺎﻧﺪا،　ﻛﯚپ　ﻗﯩﺴﯩﻢ　ﺋﺎﻟﯩﻤلار　ﺋﯘلارﻧﻰ　ﻗﻪدﯨﻤﺪە　ﺋﯘرﺧﯘن　دەرﻳﺎﺳﻰ　ۋادﯨﺴﯩﺪا　ﻳﺎﺷﺎپ　9　-　ﺋﻪﺳﯩﺮدە　ﻏﻪرﺑﻜﻪ　ﻛﯚﭼﯜپ،　ﺧﯧﺸﻰ　ﻛﺎرﯨﺪورى　راﻳﻮﻧﯩﺪا　ﺋﻮﻟﺘﯘراﻗلاﺷﻘﺎن　ﺧﯧﺸﻰ　ﺋﯘﻳﻐﯘرﻟﯩﺮﯨﻐﺎ　ﺑﺎﻏلاﻳﺪۇ.　ﺑﯘ　ﺧﯩﻞ　ﻗﺎراش　«ﻳﯘﻏﯘر　ﻣﯩﻠﻠﯩﺘﻰ»،　«ﻳﯘﻏﯘر　ﻣﯩﻠﻠﯩﺘﯩﻨﯩﯔ　ﻗﯩﺴﻘﯩﭽﻪ　ﺗﺎرﯨﺨﻰ»　ﻗﺎﺗﺎرﻟﯩﻖ　ﻛﯩﺘﺎﺑلاردﯨﻤﯘ　ﺋﻮﺗﺘﯘرﯨﻐﺎ　ﻗﻮﻳﯘﻟﻐﺎن.　ﻳﯘﻗﯩﺮﯨﻘﻰ　ﻛﯩﺘﺎﺑلاردا　ﻳﯘﻏﯘرلارﻧﯩﯔ　ﺷﻪرﻗﻘﻪ　ﻛﯚﭼﯜﺷﻰ　ﺗﻮﻏﺮۇﻟﯘق　ﺗﻮﺧﺘﺎﻟﻐﺎن　ﺑﻮﻟﺴﯩﻤﯘ،　ﺋﯘلارﻧﻰ　ﺟﻴﺎﻳﯜﮔﯘەﻧﻨﯩﯔ　ﺳﯩﺮﺗﯩﺪﯨﻦ　ﻛﯚﭼﯜپ　ﻛﻪﻟﮕﻪن،　دەﭘلا　ﻗﻮﻳﯘﻟﻐﺎن،　ﻛﻮﻧﻜﺮﯦﺖ　ﺋﻮرۇن　ﻛﯚرﺳﯩﺘﯩﭗ　ﺑﯧﺮﯨﻠﻤﯩﮕﻪن.　ﺑﯘﺗﺎرﯨﺨﯩﻲ　داﺳﺘﺎن　ﺷﯘ　ﺗﺎرﯨﺨﻨﯩﯔ　ﺋﻪﻳﻨﻪن　ﺋﯚزى　ﺑﻮﻟﻤﯩﺴﯩﻤﯘ،　ﺋﻪﻣﻤﺎ　ﺋﻪﻳﻨﻰ　ﺗﺎرﯨﺨﻨﯩﯔ　ﮔﯘۋاﮬﭽﯩﺴﻰ　ﺳﯜﭘﯩﺘﯩﺪە　ﺑﯩﺰﻧﻰ　ﻗﯩﻤﻤﻪﺗﻠﯩﻚ　ﺗﺎرﯨﺨﯩﻲ　ﻣﺎﺗﯧﺮﯨﻴﺎل　ﺑﯩﻠﻪن　ﺗﻪﻣﯩﻨﻠﻪﻳﺪۇ.　ﺑﯩﺰ　«ﺷﯩﺠﯘ　ﺧﺎﺟﯘ»　داﺳﺘﺎﻧﯩﻨﻰ　ﺋﻪﻳﻨﻰ　دەۋردﯨﻜﻰ　ﻳﺎزﻣﺎ　ﺧﺎﺗﯩﺮﯨﻠﻪر　ﺑﯩﻠﻪن　ﺳﯧﻠﯩﺸﺘﯘرۇپ　ﻛﯚرﯨﺪﯨﻐﺎن　ﺑﻮﻟﺴﺎق،　ﻳﯘﻏﯘرلار　ﺗﻮﻏﺮﯨﺴﯩﺪﯨﻜﻰ　ﻳﯘﻗﯩﺮﯨﻘﻰ　ﻗﺎراﺷلارﻧﯩﯔ　ﺑﯩﺮ　ﺗﻪرەﭘﻠﯩﻤﯩﻠﯩﻜﯩﻨﻰ　ﺑﺎﻳﻘﯩﻴﺎلاﻳﻤﯩﺰ.

ﺑﯩﺰ　ﺋﺎﻟﺪى　ﺑﯩﻠﻪن　ﮔﻪﻧﺴﯘ　ﺗﻪۋەﻟﯩﻜﯩﮕﻪ　ﺋﻪڭ　ﺑﯘرۇن　ﻛﯚﭼﯜپ　ﻛﻪﻟﮕﻪن،　ﮬﺎزﯨﺮﻗﻰ　ﻳﯘﻏﯘرلارﻧﯩﯔ　ﺋﻪﺟﺪادى　دەپ　ﻗﺎراﻟﻐﺎن　ﺧﯧﺸﻰ　ﺋﯘﻳﻐﯘرﻟﯩﺮﯨﻨﯩﯔ　ﺋﻪﮬﯟاﻟﻰ　ﺑﯩﻠﻪن　ﺗﻮﻧﯘﺷﯘپ　ﻛﯚرەﻳﻠﻰ:

ﻣﻮﯕﻐﯘﻟﯩﻴﻪ　ﭼﯚﻟﻠﯩﺮﯨﻨﯩﯔ　ﺷﯩﻤﺎﻟﯩﺪا　ﻗﺎرا　ﺑﺎﻟﻐﺎﺳﯘﻧﻨﻰ　ﭘﺎﻳﺘﻪﺧﺖ　ﻗﯩﻠﯩﭗ　روﻧﺎق　ﺗﺎﭘﻘﺎن　ﺋﯘﻳﻐﯘر　ﺧﺎﻧﻠﯩﻘﻰ　ﻣﯩلادى　840 -　ﻳﯩﻠﺪﯨﻦ　ﻛﯧﻴﯩﻦ　ﺗﻪﺑﯩﺌﯩﻲ　ﺋﺎﭘﻪت،　ﺋﯩﭽﻜﻰ　-　ﺗﺎﺷﻘﻰ　ﺟﯧﺪەل　-　ﻣﺎﺟﯩﺮالار　ﺗﯜﭘﻪﻳﻠﯩﺪﯨﻦ　ﺗﯧﺰلا　زەﺋﯩﭙﻠﻪﺷﺘﻰ.　ﭼﻮﺟﺎن　ﻗﯘﺗﻠﯘق　ﺑﺎﻏﺎ　ﺋﯘﻳﻐﯘر　ﺧﺎﻧﻠﯩﻘﯩﻐﺎ　ﺗﻪۋە　ﻗﯩﺮﻏﯩﺰ　ﻗﻪﺑﯩﻠﯩﻠﯩﺮى　ﺑﯩﻠﻪن　ﺑﯩﺮﻟﯩﺸﯩﭗ　ﻗﻮﺷﯘن　ﺗﺎرﺗﯩﭗ　ﺧﺎﻧﻠﯩﻖ　ﺋﻮردﯨﺴﯩﻐﺎ　ﮬﯘﺟﯘم　ﻗﯩﻠﺪى.　ﺑﯘﻧﯩﯔ　ﺑﯩﻠﻪن　ﺋﯘﻳﻐﯘر　ﺧﺎﻧﻠﯩﻘﻰ　ﻳﯩﻤﯩﺮﯨﻠﺪى.　ﺷﯘ　ﺳﻪۋەﺑﺘﯩﻦ　ﺧﺎﻗﺎﻧﻨﯩﯔ　ﻳﯧﻘﯩﻨﻠﯩﺮﯨﺪﯨﻦ　ﺋﻮن　ﺋﯜچ　ﻗﻪﺑﯩﻠﻪ　ﺑﺎﺷﻠﯩﻘﻰ　ﺋﯜﮔﻪﻧﯩﯔ　ﻗﻮﻣﺎﻧﺪاﻧﻠﯩﻘﯩﺪا　ﺟﻪﻧﯘﺑﻘﺎ　ﺳﯜرۈﻟﯜپ　ﺗﺎڭ　ﺳﯘلاﻟﯩﺴﯩﻐﺎ　ﺑﯧﻘﯩﻨﺪى.　ﻗﺎﻟﻐﺎن　ﻗﯩﺴﻤﻰ　ۋەزﯨﺮ　ﭘﺎﺳﺎﺗﯧﻜﯩﻦ　ۋە　ﭘﺎﻧﺘﯧﻜﯩﻦ　ﺑﺎﺷﭽﯩﻠﯩﻘﯩﺪا　ﺋﯜچ　ﻳﯚﻧﯩﻠﯩﺶ　ﺑﻮﻳﯩﭽﻪ　ﻏﻪرﺑﻜﻪ　ﻛﯚﭼﺘﻰ.　ﺑﯘلارﻧﯩﯔ　ﺑﯩﺮ　ﻳﯚﻧﯩﻠﯩﺸﻰ　ﺧﯧﺸﻰ　ﻛﺎرﯨﺪورى　ﺋﻪﺗﺮاﭘﯩﻐﺎ　ﻛﯚﭼﯜپ　ﻛﻪﻟﺪى.　ﺋﯩﻜﻜﯩﻨﭽﻰ　ﻳﯚﻧﯩﻠﯩﺸﻰ　ﺗﯧﺨﯩﻤﯘ　ﻏﻪرﺑﻜﻪ　ﻣﯧﯖﯩﭗ　ﻗﯘﻣﯘل،　ﺗﯘرﭘﺎن　ﺋﻪﺗﺮاﭘﯩﻐﺎ　ﻳﯧﺘﯩﭗ　ﻛﯧﻠﯩﭗ　ﻗﯘﺟﯘﻧﻰ　ﻣﻪرﻛﻪز　ﻗﯩﻠﯩﭗ　ﺋﻮﻟﺘﯘراﻗلاﺷﺘﻰ.　ﺋﯜﭼﯩﻨﭽﻰ　ﻳﯚﻧﯩﻠﯩﺸﻰ　ﻗﻪﺷﻘﻪر　ۋە　ﺋﻮﺗﺘﯘرا　ﺋﺎﺳﯩﻴﺎدﯨﻜﻰ　ﻗﺎرﻟﯘﻗلارﻧﯩﯔ　داﺋﯩﺮﯨﺴﯩﮕﻪ　ﻛﯚﭼﯜپ　ﻛﻪﻟﺪى.

ﺋﯘﻳﻐﯘرلارﻧﯩﯔ　ﺧﯧﺸﻰ　ﻛﺎرﯨﺪورﯨﻐﺎ　ﻛﯚﭼﻜﻪن　ﻗﯩﺴﻤﻰ　ﮬﺎزﯨﺮﻗﻰ　ﻳﻪر　ﻧﺎﻣﻰ　ﺑﻮﻳﯩﭽﻪ　ﮔﻪﻧﺴﯘﻧﯩﯔ　ﺟﺎﯕﻴﯥ　ﻧﺎﮬﯩﻴﯩﺴﻰ،　دۇﻧﺨﯘاڭ　ﻧﺎﮬﯩﻴﯩﺴﻰ،　ﺗﻴﻪﻧﺸﯜي　ﻧﺎﮬﯩﻴﯩﺴﻰ　ﺟﻴﯘﭼﯜەن　ﻧﺎﮬﯩﻴﯩﺴﻰ　ﻗﺎﺗﺎرﻟﯩﻖ　ﺋﻮرۇﻧلارﻏﺎ　ﻣﺎﻛﺎﻧلاﺷﻘﺎن　ﺑﻮﻟﯘپ،　ﺋﯘلار　ﺋﻪﻳﻨﻰ　دەۋرﻟﻪردە　ﺧﯧﺸﻰ　ﺋﯘﻳﻐﯘرﻟﯩﺮى　دەپ　ﺋﺎﺗﺎﻟﻐﺎن.　ﺋﯘلار　دەﺳﻠﻪپ　ﺗﯜﺑﯜﺗﻠﻪرﻧﯩﯔ　ﻛﻮﻧﺘﺮوﻟﻠﯘﻗﯩﺪا　ﺑﻮﻟﻐﺎن،　ﻛﯧﻴﯩﻨﭽﻪ　ﮔﻪﻧﺠﯘ　(ﮬﺎزﯨﺮﻗﻰ　ﺟﺎﯕﻴﯥ)ﻧﻰ　ﻣﻪرﻛﻪز　ﻗﯩﻠﯩﭗ　ﻛﯜﭼﯩﻴﯩﭗ، 9 -　ﺋﻪﺳﯩﺮدە　ﮔﻪﻧﺠﯘ　ﺋﯘﻳﻐﯘر　ﺧﺎﻧﻠﯩﻘﯩﻨﻰ　ﻗﯘرﻏﺎن،　ﺷﯘ　ﺳﻪۋەﺑﺘﯩﻦ　ﺋﯘلار　ﮔﻪﻧﺠﯘ　ﺋﯘﻳﻐﯘرﻟﯩﺮى　دەﭘﻤﯘ　ﺋﺎﺗﺎﻟﻐﺎن.　ﮔﻪﻧﺠﯘ　ﺋﯘﻳﻐﯘرﻟﯩﺮى　ﻧﺎﮬﺎﻳﯩﺘﻰ　ﻛﻪڭ　ﺗﯧﺮرﯨﺘﻮرﯨﻴﯩﮕﻪ　ﺋﯩﮕﻪ　ﺑﻮﻟﯘپ،　«ﺋﻪﻳﻨﻰ　دەۋردە　ﺋﯘلارﻧﯩﯔ　ﻧﻮﭘﯘﺳﻰ300　ﻣﯩﯖﺪﯨﻦ　ﺋﺎرﺗﯘق　ﺑﻮﻟﻐﺎن.» (ليۇ زىشاۋ«ئۇيغۇر تارىخى»1-قىسىم 215-بەت)　11　-　ﺋﻪﺳﯩﺮﻧﯩﯔ　ﺑﺎﺷﻠﯩﺮﯨﺪا　ﺧﯧﺘﺎۋ　ﺋﻪﺗﺮاﭘﯩﻨﻰ　ﺋﯩﮕﯩﻠﻪپ　ﻳﺎﺗﻘﺎن　ﺗﺎﯕﻐﯘﺗلار　ﺑﺎش　ﻛﯚﺗﯜردى.　ﺋﯘلار　ﺧﯧﺸﻰ　ﻛﺎرﯨﺪورﯨﻨﯩﯔ　ﮬﯚﻛﯜﻣﺮاﻧﻠﯩﻘﯩﻨﻰ　ﺗﺎﻟﯩﺸﯩﭗ،　ﻛﯚپ　ﻗﯧﺘﯩﻢ　ﺧﯧﺸﻰ　ﺋﯘﻳﻐﯘرﻟﯩﺮى　ﺗﻪۋەﻟﯩﻜﯩﮕﻪ　ﮬﯘﺟﯘم　ﻗﻮزﻏﯩﺪى.　ﮔﻪﻧﺠﯘ　ﺋﯘﻳﻐﯘر　ﺧﺎﻧﻠﯩﻘﻰ　ﺑﯘ　ﺋﯘرۇﺷلار　ﺗﯜﭘﻪﻳﻠﯩﺪﯨﻦ　ﮬﺎﻟﺴﯩﺰﻟﯩﻨﯩﭗ،　ﻣﯩلادﯨﻴﻪ　1028　-　ﻳﯩﻠﻰ　ﺗﺎﯕﻐﯘﺗلار　ﺗﻪرﯨﭙﯩﺪﯨﻦ　ﻣﻪﻏﻠﯘپ　ﻗﯩﻠﯩﻨﺪى.　ﺷﯘﻧﯩﯔ　ﺑﯩﻠﻪن　130　ﻳﯩﻠﺪﯨﻦ　ﺋﺎرﺗﯘق　(ﻣﯩلادﯨﻴﻪ　872 - 1028 -　ﻳﯩﻠلار)　ﺳﻪﻟﺘﻪﻧﻪت　ﺳﯜرﮔﻪن　ﮔﻪﻧﺠﯘ　ﺋﯘﻳﻐﯘرﻟﯩﺮﯨﻨﯩﯔ　ﮬﯚﻛﯜﻣﺮاﻧﻠﯩﻘﯩﻐﺎ　ﺧﺎﺗﯩﻤﻪ　ﺑﯧﺮﯨﻠﺪى.　ﮔﻪﻧﺠﯘ　ﺋﯘﻳﻐﯘر　ﺧﺎﻧﻠﯩﻘﻰ　ﻳﯩﻤﯩﺮﯨﻠﮕﻪﻧﺪﯨﻦ　ﻛﯧﻴﯩﻦ　ﮔﻪﻧﺠﯘ　ﺋﯘﻳﻐﯘرﻟﯩﺮى　ﮬﻪر　ﺗﻪرەﭘﻜﻪ　ﭼﯧﭽﯩﻠﺪى.　ﺑﯩﺮ　ﻗﯩﺴﻤﻰ　ﺗﯜﺑﯜت　ﺧﺎﻧﻰ　ﺟﯘي　ﺳﯩﻠﻮدﯨﻦ　ﭘﺎﻧﺎھ　ﺋﯩﺰدەپ　ﺑﯧﺮﯨﭗ،　ﻛﯚﭼﻤﻪن　ﭼﺎرۋﯨﭽﯩﻠﯩﻖ　ﺗﯘرﻣﯘﺷﯩﻨﻰ　داۋاﻣلاﺷﺘﯘردى.　ﺑﯘلارﻧﯩﯔ　ﻛﯚپ　ﻗﯩﺴﻤﻰ　ﺑﺎرا　-　ﺑﺎرا　ﺗﯜﺑﯜﺗﻠﻪرﮔﻪ　ﺋﺎﺳﺴﻤﯩلاﺗﺴﯩﻴﻪ　ﺑﻮﻟﯘپ　ﻛﻪﺗﺘﻰ.　ﻳﻪﻧﻪ　ﺑﯩﺮ　ﻗﯩﺴﻤﻰ　ﺗﺎﯕﻐﯘﺗلارﻏﺎ　ﺑﯧﻘﯩﻨﺪى.　ﺋﯘلار　ﻛﯧﻴﯩﻨﭽﻪ　ﺗﺎﯕﻐﯘﺗلار　ﭼﯧﮕﺮﯨﺴﯩﺪﯨﻜﻰ　داﯕﺸﻴﺎڭ،　ﺗﯜﺑﯜت،　ﺧﻪﻧﺰۇلار　ﺗﻪرﯨﭙﯩﺪﯨﻦ　ﺋﺎﺳﺴﻤﯩلاﺗﺴﯩﻴﻪ　ﻗﯩﻠﯩﻨﺪى.　ﻳﻪﻧﻪ　ﺑﯩﺮ　ﻗﯩﺴﻤﻰ　دۇﻧﺨﯘاڭ،　ﺷﺎﺟﯘ　راﻳﻮﻧﯩﻐﺎ　ﺑﯧﺮﯨﭗ　ﺷﯘ　ﻳﻪردﯨﻜﻰ　ﺋﯘﻳﻐﯘرلار　ﺑﯩﻠﻪن　ﺑﯩﺮﻟﻪﺷﺘﻰ.　ﺋﯘلار　ﺗﺎرﯨﺨﺘﺎ　ﺳﯧﺮﯨﻖ　ﺋﯘﻳﻐﯘرلار　دەپ　ﺋﺎﺗﺎﻟﺪى.

دﯦﻤﻪك،　ﻳﯜز　ﻳﯩﻠﺪﯨﻦ　ﺋﺎرﺗﯘق　ﮬﯚﻛﯜم　ﺳﯜرﮔﻪن　ﮔﻪﻧﺠﯘ　ﺋﯘﻳﻐﯘرﻟﯩﺮى　ﻧﻪﭼﭽﻪ　ﺋﻪﺳﯩﺮﻟﯩﻚ　ﺑﻮران　-　ﭼﺎﭘﻘﯘﻧلار　داۋاﻣﯩﺪا　ﺋﯩﻨﺘﺎﻳﯩﻦ　ﺋﺎز　ﻗﯩﺴﻤﯩﺪﯨﻦ　ﺑﺎﺷﻘﺎ،　ﻗﺎﻟﻐﺎن　ﻛﯚپ　ﻗﯩﺴﻤﻰ　ﺑﺎﺷﻘﺎ　ﻣﯩﻠﻠﻪﺗﻠﻪرﮔﻪ　ﺳﯩﯖﯩﭗ　ﻛﻪﺗﻜﻪن.　ﺷﯘ　ﺳﻪۋەﺑﺘﯩﻦ،　ﺋﯘلارﻧﯩﯔ　ﮬﺎزﯨﺮﻗﻰﻳﯘﻏﯘر　ﻣﯩﻠﻠﯩﺘﯩﻨﯩﯔ　ﺋﺎﺳﺎﺳﯩﻲ　ﮔﻪۋدﯨﺴﯩﻨﻰ　ﺗﻪﺷﻜﯩﻞ　ﻗﯩﻠﯩﺪۇ،　دﯦﻴﯩﺶ　ﻛﯩﺸﯩﻨﻰ　ﻗﺎﻳﯩﻞ　ﻗﯩلاﻟﻤﺎﻳﺪۇ.　ﺋﯘﻧﺪاﻗﺘﺎ　ﮬﺎزﯨﺮﻗﻰ　ﻳﯘﻏﯘرلارﻧﯩﯔ　ﺋﺎﺳﺎﺳﯩﻲ　ﮔﻪۋدﯨﺴﯩﻨﻰ　ﺑﯩﯟاﺳﯩﺘﻪ　ﺗﻪﺷﻜﯩﻞ　ﻗﯩﻠﻐﯘﭼﻰ　ﺧﻪﻟﻘﻠﻪر　ﻛﯩﻤﻠﻪر؟

ﺑﯩﺰ　ﺑﯘ　ﻣﻪﺳﯩﻠﯩﻨﯩﯔ　ﺟﺎۋاﺑﯩﻨﻰ　«ﺷﯩﺠﯘ　ﺧﺎﺟﯘ»　داﺳﺘﺎﻧﯩﺪﯨﻦ　ۋە　ﺷﯘ　دەۋرﮔﻪ　ﺋﺎﺋﯩﺖ　ﺗﺎرﯨﺨﯩﻲ　ﻣﺎﺗﯧﺮﯨﻴﺎﻟلاردﯨﻦ　ﺋﯩﺰدەﻳﻠﻰ. داﺳﺘﺎﻧﻨﯩﯔ　دەﺳﻠﻪﭘﻜﻰ　ﻣﯩﺴﺮاﻟﯩﺮﯨﺪا　ﻣﯘﻧﺪاق　دﯦﻴﯩﻠﮕﻪن:

«ﺋﺎﺗﯩلار　ﻧﺎﺧﺸﯩﺴﻰ　ﺋﯘﻗﺘﯘردى　ﺷﯘﻧﻰ،

ﻳﯘﻏﯘرلار　ﻛﻪﻟﮕﻪﻧﻤﯩﺶ　ﻏﻪرﺑﯩﻲ　ﺋﺎﻳﻤﺎﻗﺘﯩﻦ»

داﺳﺘﺎﻧﺪﯨﻦ　ﻣﻪﻟﯘم　ﺑﻮﻟﯘﺷﯩﭽﻪ،　ﺋﯘلار　ﺷﯩﺠﯘﻧﯩﯔ　ﺧﺎﺟﯘﺳﯩﺪﯨﻦ　ﻛﻪﻟﮕﻪن.　ﺋﻪﻣﺪى　ﺑﯩﺰ　«ﺷﯩﺠﯘ　ﺧﺎﺟﯘ»　دﯦﮕﻪن　ﺗﺎرﯨﺨﯩﻲ　ﻳﻪر　-　ﺟﺎي　ﻧﺎﻣﻠﯩﺮى　ﺋﯜﺳﺘﯩﺪە　ﺋﯩﺰدﯨﻨﯩﭗ　ﻛﯚرەﻳﻠﻰ.

ﺋﯘرﺧﯘن　ۋادﯨﺴﯩﺪﯨﻜﻰ　ﺋﯘﻳﻐﯘرلار　9　-　ﺋﻪﺳﯩﺮﻧﯩﯔ　ﺋﻮﺗﺘﯘرﯨﻠﯩﺮى　ﻏﻪرﺑﻜﻪ　ﻛﯚﭼﻜﻪﻧﺪە،　ﺋﯘلاردﯨﻦ　ﺗﯘرﭘﺎن،　ﻗﯘﻣﯘل　ﺋﻪﺗﺮاﭘﯩﻐﺎ　ﻛﯧﻠﯩﭗ　ﺋﻮرۇﻧلاﺷﻘﺎﻧﻠﯩﺮى　«ﺷﯩﺠﯘ(ﻏﻪرﺑﯩﻲ　ﺋﺎﻳﻤﺎق)　ﺋﯘﻳﻐﯘرﻟﯩﺮى»　دەپ　ﺋﺎﺗﺎﻟﻐﺎن.　ﺧﺎﺟﯘ　ﺑﻮﻟﺴﺎ　ﻗﺎرا　ﻗﯘﺟﯘ،　ﻗﯘﺟﯘ　دﯦﮕﻪن　ﺋﺎﺗﺎﻟﻐﯘﻧﯩﯔ　ﻳﯘﻏﯘر　ﺗﯩﻠﯩﺪﯨﻜﻰ　ﺗﻪﻟﻪﭘﭙﯘزى　ﺑﻮﻟﯘپ،　ﺋﯘ　ﺋﻪﻳﻨﻰ　دۋﯨﺮدﯨﻜﻰ　ﺷﯩﺠﯘ　ﺋﯘﻳﻐﯘرﻟﯩﺮﯨﻨﯩﯔ　ﻣﻪرﻛﯩﺰى　ﺑﻮﻟﻐﺎن　ﻗﯘﺟﯘ　(ﺋﯩﺪﯨﻘﯘت)ﻧﻰ　ﻛﯚرﺳﯩﺘﯩﺪۇ.　داﺳﺘﺎﻧﺪا　ﻳﻪﻧﻪ　ﺋﯘﻳﻐﯘرلارﻧﯩﯔ　ﻣﯩﯔ　ﺋﯚي،　ۋەﻧﻔﯘﺷﻴﺎ،　ﺑﺎزﯨﺪۇﯕلاردﯨﻦ　ﻛﯧﺴﯩﭗ　ﺋﯚﺗﻜﻪﻧﻠﯩﻜﻰ　ۋە　ﺳﯘﺟﯘﻏﺎ　ﻛﯧﻠﯩﭗ　ﻣﺎﻛﺎﻧلاﺷﻘﺎﻧﻠﯩﻘﻰ　ﺑﺎﻳﺎن　ﻗﯩﻠﯩﻨﻐﺎن.　ﻣﯩﯔ　ﺋﯚي،　ۋەﻧﻔﯘﺷﻴﺎ　ﮬﺎزﯨﺮﻗﻰ　دۇﻧﺨﯘاڭ،　ﺷﯩﯖﺸﯩﯖﺸﻴﺎ　ﺋﻪﺗﺮاﭘﯩﻨﻰ،　ﺑﺎزﯨﺪۇڭ　ﺑﻮﻟﺴﺎ　ﺑﯜﮔﯜﻧﻜﻰ　ﭼﯩﻠﻴﻪن　ﺗﯧﻐﯩﻨﯩﯔ　ﺷﯩﻤﺎﻟﯩﺪﯨﻜﻰ　ﻗﺎرا　ﻣﯘران　دەرﻳﺎﺳﻰ　ﻗﯩﺮﻏﯩﻘﯩﻨﻰ　ﻛﯚرﺳﯩﺘﯩﺪۇ.　ﺳﯘﺟﯘ　ﺑﻮﻟﺴﺎ　ﮬﺎزﯨﺮﻗﻰ　ﺟﻴﯘ　ﭼﯜەن　ﺷﻪﮬﯩﺮﯨﻨﻰ　ﻛﯚرﺳﯩﺘﯩﺪۇ. دﯦﻤﻪك،　«ﺷﯩﺠﯘ　ﺧﺎﺟﯘ»　داﺳﺘﺎﻧﻰ　ﺗﯘرﭘﺎن،　ﻗﯘﻣﯘل　ﺋﯘﻳﻐﯘرﻟﯩﺮﯨﻨﯩﯔ　ﺑﯩﺮ　ﻗﯧﺘﯩﻤﻠﯩﻖ　زور　ﻛﯚﻟﻪﻣﻠﯩﻚ　ﺷﻪرﻗﻘﻪ،　ﻳﻪﻧﻰ　ﮔﻪﻧﺴﯘ　ﺗﻪۋەﺳﯩﮕﻪ　ﻛﯚﭼﯜش　ﺟﻪرﻳﺎﻧﯩﻨﻰ　ﺑﺎﻳﺎن　ﻗﯩﻠﯩﺪﯨﻐﺎن　داﺳﺘﺎﻧﺪۇر.

داﺳﺘﺎن　ۋەﻗﻪﻟﯩﻜﯩﺪە　ﻳﯘﻏﯘرلارﻧﯩﯔ　ﻛﯚﭼﯜﺷﯩﮕﻪ　ﺋﯘرۇش　ۋە　دﯨﻨﺪﯨﻦ　ﺋﯩﺒﺎرەت　ﺋﯩﻜﻜﻰ　ﺋﺎﻣﯩﻠﻨﯩﯔ　ﺳﻪۋەب　ﺑﻮﻟﻐﺎﻧﻠﯩﻘﻰ　ﻛﯚرﺳﯩﺘﯩﻠﮕﻪن

.

ﺳﺎرﻏﺎﻳﺪى　ﮔﯜﻟﻠﯩﺮى　ﺑﯘ　ﮔﯜزەل　ﻳﯘرﺗﻨﯩﯔ،

ﻳﻮﻗﺎﺗﺘﻰ　ﻗﯘﻳﺎﺷﻤﯘ　ﭘﺎرلاق　ﻧﯘرﯨﻨﻰ.

ﻗﯩﻠﯩﭽلار　ﺑﯩﺴﯩﺪﯨﻦ　ﻳﺎﻧﻐﺎن　ﺋﯘﭼﻘﯘﻧﻨﯩﯔ

ﻛﯚﭘﻠﯜﻛﻰ　ﻳﯘﻟﺘﯘزﻏﺎ　ﺋﻮﺧﺸﺎﻳﺪۇ　ﺋﻪﻳﻨﻰ.



ﺋﻮﻏلاﻧلار　ﺟﯧﻨﯩﻨﻰ　ﺋﻪﻳﻠﯩﺪى　ﭘﯩﺪا،

ﻳﯜرەﻛﻨﯩﯔ　ﺗﻪﭘﺘﯩﺪﯨﻦ　ﻛﯚﻳﻤﻪﻛﺘﻪ　ﺗﯘﭘﺮاق.

ﺋﺎﻳﺎﻟلار　ﺟﻪﺳﯩﺘﻰ　ﻗﺎن　دﯦﯖﯩﺰﯨﺪا،

ﻣﯘزﻟﯩﻐﺎن　ﻗﯘﭼﺎﻗﺘﺎ　ﻳﺎﺗﯩﺪۇ　ﺑﻮۋاق.



ﻧﺎرلارﻧﯩﯔ　ﻟﻮﻛﯩﺴﻰ　ﭘﯧﺘﯩﭗ　زﯦﻤﯩﻨﮕﻪ،

ﺋﺎﺗلارﻧﯩﯔ　ﺗﯘﻳﯩﻘﻰ　ﺗﯩﺮﯨﮕﻪن　ﺋﺎﺳﻤﺎن.

ﻳﺎﺗﯩﺪۇ　ﮬﻪر　ﻳﻪردە　ﺳﯘﻧﯘق　ﻗﯩﻠﯩﭽلار،

ﺑﯘ　ﺧﻪﻟﻖ　ﺑﻮﻟﻤﺎﻗﭽﻰ　ﻳﻪر　ﺑﯩﻠﻪن　ﻳﻪﻛﺴﺎن.



ﺋﻮﻗﻴﺎﺳﯩﺰ　ﺋﺎﺗﻘﯩﻠﻰ　ﺑﻮﻟﻤﺎس　ﻳﻮﻟﯟاﺳﻨﻰ،

ﺗﯚﮔﯩﺴﯩﺰ　ﺑﻮﻟﻤﺎس　ﮬﻪم　ﻳﯜرﮔﯩﻠﻰ　ﭼﯚﻟﺪە.

ﺑﻮﻟﻤﺎﻳﺪۇ　ﭼﯩﺮاﻏﺴﯩﺰ　ﺗﯜﻧﺪە　ﻳﻮل　ﺗﯧﭙﯩﭗ،

ﻳﯘﻏﯘرلار　ﻧﺎﺋﯩلاج　ﻳﯘرﺗﺘﯩﻦ　ﻛﯚﭼﻤﻪﻛﺘﻪ.

  داﺳﺘﺎﻧﺪا　ﺑﺎﻳﺎن　ﻗﯩﻠﯩﻨﻐﺎن　ﻳﯘﻏﯘرلارﻧﯩﯔ　ﺷﻪرﻗﻘﻪ　ﻛﯚﭼﯜﺷﯩﮕﻪ　ﺳﻪۋەب　ﺑﻮﻟﻐﺎن　ﺋﯘرۇش　ۋەﻗﻪﻟﯩﻜﯩﻨﻰ　ﺋﻪﻣﺪى　ﺑﯩﺰ　ﺗﺎرﯨﺨﯩﻲ　ﻣﻪﻧﺒﻪﻟﻪردﯨﻦ　ﺋﯩﺰدەپ　ﻛﯚرەﻳﻠﻰ:

«13-ﺋﻪﺳﯩﺮﻧﯩﯔ　ﺋﺎﺧﯩﺮﯨﻠﯩﺮﯨﺪا　ﻣﻮﯕﻐﯘل　ﮬﯚﻛﯜﻣﺮاﻧﻠﯩﺮى　ﺋﻮﺗﺘﯘرﯨﺴﯩﺪا　ﻗﺎﺗﺘﯩﻖ　ﮬﻮﻗﯘق　ۋە　ﻳﻪر　-　زﯦﻤﯩﻦ　ﺗﺎﻟﯩﺸﯩﺶ　ﻛﯜرﯨﺸﻰ　ﻳﯜز　ﺑﻪردى.　1275　-　ﻳﯩﻠﻰ　ﻣﻮﯕﻐﯘل　ﮬﯚﻛﯜﻣﺪارى　دۇۋا　ﻗﻮﻣﺎﻧﺪاﻧﻠﯩﻘﯩﺪﯨﻜﻰ　120　ﻣﯩﯔ　ﻛﯩﺸﯩﻠﯩﻚ　ﻗﻮﺷﯘن　ﺋﯩﺪﯨﻘﯘت　ﺧﺎﻧﻠﯩﻘﯩﻨﯩﯔ　ﻣﻪرﻛﯩﺰى　ﻗﯘﺟﯘﻧﻰ　ﻗﻮرﺷﯩﯟاﻟﺪى.　ﺋﯩﺪﯨﻘﯘت　ﺧﺎﻧﻰ　ﻗﻮﭼﻘﺎر　ﺳﯧﭙﯩﻠﯩﮕﻪ　ﺗﺎﻳﯩﻨﯩﭗ　ﻗﺎﺗﺘﯩﻖ　ﻗﺎرﺷﯩﻠﯩﻖ　ﻛﯚرﺳﻪﺗﺘﻰ.　دۇۋا　ﻗﻮﭼﻘﺎرﻧﻰ　ﺗﻪﺳﻠﯩﻢ　ﺑﻮﻟﯘﺷﻘﺎ　ﺋﯜﻧﺪﯨﮕﻪﻧﺪە،　ﻗﻮﭼﻘﺎر　ﻗﻪﺗﺌﯩﻲ　ﮬﺎﻟﺪا،　ﻣﻪن　ﻣﯘﺷﯘ　ﺷﻪﮬﻪردە　ﺗﯘﻏﯘﻟﺪۇم،　ﺋﯚﻟﺴﻪﻣﻤﯘ　ﻣﯘﺷﯘ　ﻳﻪردە　ﺋﯚﻟﯩﻤﻪن،　ﮬﻪرﮔﯩﺰ　ﺗﻪﺳﻠﯩﻢ　ﺑﻮﻟﻤﺎﻳﻤﻪن،　دەپ　ﺟﺎۋاب　ﻗﺎﻳﺘﯘردى.　ﻗﻮرﺷﺎۋ　ﺋﺎﻟﺘﻪ　ﺋﺎي　داۋام　ﻗﯩﻠﺪى.　دۇۋا　ﻳﻪﻧﻪ　ﻗﻮﭼﻘﺎرﻏﺎ　‹ﺋﻪﮔﻪر　ﻗﯩﺰﯨﯖﻨﻰ　ﺑﻪرﺳﻪڭ　ﺋﻪﺳﻜﻪرﻟﯩﺮﯨﻤﻨﻰ　ﻗﺎﻳﺘﯘرۇپ　ﻛﯧﺘﯩﻤﻪن.　ﺑﻮﻟﻤﯩﺴﺎ　ﺳﯧﭙﯩﻠﯩﯖﻨﻰ　ۋەﻳﺮان　ﻗﯩﻠﯩﯟﯦﺘﯩﻤﻪن›دەپ　ﺧﻪت　ﻛﯩﺮﮔﯜزدى.　ﺳﯧﭙﯩﻞ　ﺋﯩﭽﯩﺪﯨﻜﻰ　ﺧﻪﻟﻘﻠﻪر　دۇۋاﻧﯩﯔ　ﺧﯧﺘﯩﻨﯩﯔ　ﻣﻪزﻣﯘﻧﯩﺪﯨﻦ　ﺧﻪۋەر　ﺗﺎﭘﻘﺎﻧﺪﯨﻦ　ﻛﯧﻴﯩﻦ،　ﺷﻪﮬﻪردە　ﺋﺎﺷﻠﯩﻘﻤﯘ　ﺗﯜﮔﯩﺪى،　ﻛﯜﭼﯩﻤﯩﺰﻣﯘ　ﺋﺎﺟﯩﺰلاپ　ﻛﻪﺗﺘﻰ،　ﺋﻪﮔﻪر　دۇۋا　ﻳﻪﻧﻪ　ﮬﯘﺟﯘم　ﻗﯩﻠﯩﯟﯦﺮﯨﺪﯨﻐﺎن　ﺑﻮﻟﺴﺎ　ﮬﻪﻣﻤﯩﻤﯩﺰ　ﺗﯜﮔﯩﺸﯩﺪﯨﻐﺎن　ﺑﻮﻟﺪۇق،　دﯦﻴﯩﺸﯩﭗ　ﮬﻪﺳﺮەت　ﭼﯧﻜﯩﺸﺘﻰ.　ﻗﻮﭼﻘﺎر　ﺋﯘلارﻏﺎ،　ﻣﻪن　ﻗﺎﻧﺪاﻗﻤﯘ　ﺋﯚز　ﻗﯩﺰﯨﻤﻨﻰ　دەپ　ﺳﯩﻠﻪرﻧﻰ　ﺋﯚﻟﯜﻣﮕﻪ　ﺗﯘﺗﯘپ　ﺑﯧﺮەﻟﻪﻳﻤﻪن،　دەپ　ﺋﯘلارﻏﺎ　ﺗﻪﺳﻪﻟﻠﯩﻲ　ﺑﻪردى.　ﺋﯘ　ﺧﻪﻟﻘﻨﻰ　ﺳﺎﻗلاپ　ﻗﯧﻠﯩﺶ　ﺋﯜﭼﯜن　ﺋﯚز　ﻗﯩﺰﯨﻨﻰ　ﺋﺎرﻏﺎﻣﭽﺎ　ﺑﯩﻠﻪن　ﺳﯧﭙﯩﻠﺪﯨﻦ　ﭼﯜﺷﯜرۈپ　دۇۋاﻏﺎ　ﺑﻪردى.　دۇۋا　ﻗﻮﭼﻘﺎرﻧﯩﯔ　ﻗﯩﺰﯨﻐﺎ　ﺋﯩﮕﻪ　ﺑﻮﻟﻐﺎﻧﺪﯨﻦ　ﻛﯧﻴﯩﻦ　ﺋﻪﺳﻜﻪرﻟﯩﺮﯨﻨﻰ　ﻗﺎﻳﺘﯘرۇپ　ﻛﻪﺗﺘﻰ».(ليۇ يىتاڭ :«ئۇيغۇرلار ئۈستىدە تەتقىقات»خەنزۇچە 193-بەت) 　ﻗﯘﺟﯘ　ﺋﯘرۇﺷﯩﺪﯨﻦ　ﻛﯧﻴﯩﻦ　ﺋﯩﺪﯨﻘﯘت　ﺧﺎﻧﻠﯩﻘﻰ　ﺋﯩﻘﺘﯩﺴﺎدﯨﻲ　ۋە　ﺳﯩﻴﺎﺳﯩﻲ　ﻛﯜچ　ﺟﻪﮬﻪﺗﺘﯩﻦ　زور　ﭼﯩﻘﯩﻤﻐﺎ　ﺋﯘﭼﺮﯨﺪى.　ﺷﻪﮬﻪردە　داۋاﻣﻠﯩﻖ　ﺗﯘرۇۋﯦﺮﯨﺸﻜﻪ　ﺋﯩﻤﻜﺎﻧﯩﻴﻪت　ﻗﺎﻟﻤﯩﻐﺎﭼﻘﺎ　ﻗﻮﭼﻘﺎر　ﻳﯘرت　-　ﻣﺎﻛﺎﻧﯩﻨﻰ　ﺗﺎﺷلاپ　ﺑﯩﺮ　ﻗﯩﺴﯩﻢ　ﺧﻪﻟﻘﻨﻰ　ﺑﺎﺷلاپ　ﻗﯘﻣﯘﻟﻐﺎ　ﻛﯚﭼﯜپ　ﺑﺎردى.　ﺋﯘلار　ﻛﯚﭼﯜپ　ﺋﯘزاق　ﺋﯚﺗﻤﻪي　ﻣﻮﯕﻐﯘل　ﮬﯚﻛﯜﻣﺪارى　ﻗﺎﻳﺪۇﻧﯩﯔ　ﻗﻮﺷﯘﻧﻠﯩﺮى　ﺷﯩﻤﺎﻟﺪﯨﻦ　ﻛﯧﻠﯩﭗ　ﻗﯘﻣﯘﻟﻐﺎ　ﮬﯘﺟﯘم　ﻗﯩﻠﺪى.　ﺋﯩﺪﯨﻘﯘت　ۋاﯕﻰ　ﻗﻮﭼﻘﺎر　ﺋﯘرۇﺷﺘﺎ　ﺋﯚﻟﺘﯜرۈﻟﺪى.　«ﻗﻮﭼﻘﺎرﻧﯩﯔ　ﺋﻮﻏﻠﻰ　ﻧﻮرﯦﻦ　ﺗﯧﻜﯩﻦ　ﻗﺎﻟﺪۇق　ﺋﯘﻳﻐﯘر　ﭘﯘﻗﺮاﻟﯩﺮى　ۋە　ﺋﻪﺳﻜﻪرﻟﯩﺮﯨﻨﻰ　ﺑﺎﺷلاپ،　ﺋﻪﻳﻨﻰ　دەۋردە　ﺋﯘلارﻧﯩﯔ　ﺋﻪﺟﺪادﻟﯩﺮى　ﻏﻪرﺑﻜﻪ　ﻛﯚﭼﯜﺷﺘﻪ　ﻣﺎﯕﻐﺎن　ﻳﻮﻟﻨﻰ　ﺑﻮﻳلاپ،　ﻗﺎرﺷﻰ　ﻳﯚﻧﯩﻠﯩﺶ　ﺑﻮﻳﯩﭽﻪ　ﻏﻪرﺑﺘﯩﻦ　ﺷﻪرﻗﻘﻪ　ﻣﯧﯖﯩﭗ　ﭘﺎﻧﺎھ　ﺋﯩﺰدەپ　ﮔﻪﻧﺴﯘﻏﺎ　ﻛﻪﺗﺘﻰ.　ﻳﯜەن　ﺳﯘلاﻟﯩﺴﻰ　ﮬﯚﻛﯜﻣﯩﺘﻰ　ﺋﯘلارﻧﻰ　ﻳﯘﯕﭽﺎﯕﻐﺎ　ﺋﻮرۇﻧلاﺷﺘﯘردى»(مىڭ سۇلالىسى تارىخى 330-جىلىد)

ﻳﯘﯕﭽﺎﯕﻐﺎ　ﻛﯚﭼﯜپ　ﻛﻪﻟﮕﻪن　ﺋﯘﻳﻐﯘرلار　ﻧﺎﮬﺎﻳﯩﺘﻰ　ﺋﯘزاق　ۋاﻗﯩﺘلارﻏﯩﭽﻪ　داۋاﻣﻠﯩﻖ　ﺋﯚز　ﻣﻪدەﻧﯩﻴﯩﺘﯩﻨﻰ　ﺳﺎﻗلاپ،　ﺋﯚز　ﺗﺎرﯨﺨﯩﻨﻰ　ﻳﺎدلاپ　ﻛﻪﻟﮕﻪن.　«ﺋﯩﺪﯨﻘﯘت　ﻣﻪﯕﮕﯜ　ﺗﯧﺸﻰ»　ﺑﯘﻧﯩﯔ　ﺋﯩﺴﭙﺎﺗﯩﺪۇر.　ﺑﯘ　ﺗﺎش1933　-　ﻳﯩﻠﻰ　ﮔﺎۋﭼﺎڭ　ﻳﯧﺰﯨﺴﯩﻨﯩﯔ　ﺋﺎﺑﯩﺪە　ﺳﺎي(沟碑石乡昌高)　دﯦﮕﻪن　ﻳﯧﺮﯨﺪﯨﻦ　ﺗﯧﭙﯩﻠﻐﺎن　ﺑﻮﻟﯘپ،　ﮬﺎزﯨﺮ　ﮔﻪﻧﺴﯘ　ﺋﯚﻟﻜﯩﺴﻰ　ۋۇۋﯦﻲ　ﻧﺎﮬﯩﻴﯩﺴﯩﻨﯩﯔ　ﻣﻪدەﻧﯩﻲ　ﻳﺎدﯨﻜﺎرﻟﯩﻘلارﻧﻰ　ﺋﺎﺳﺮاش　ﺋﯩﺪارﯨﺴﯩﺪا　ﺳﺎﻗلاﻧﻤﺎﻗﺘﺎ.　«ﺋﯩﺪﯨﻘﯘت　ﻣﻪﯕﮕﯜ　ﺗﯧﺸﻰ»ﻧﯩﯔ　ﺳﺎﻗﻠﯩﻨﯩﭗ　ﻗﯧﻠﯩﻨﻐﺎن　ﻗﻪدﯨﻤﻜﻰ　ﺋﯘﻳﻐﯘر　ﻳﯧﺰﯨﻘﯩﺪﯨﻜﻰ　ﺗﯧﻜﯩﺴﺘﯩﺪە　ﺋﯩﺪﯨﻘﯘﺗﺘﯩﻦ　ﺋﯩﭽﻜﯩﺮﯨﮕﻪ　ﻛﯚﭼﯜپ　ﺑﺎرﻏﺎن　ﺋﯘﻳﻐﯘرلارﻧﯩﯔ　ﺗﺎرﯨﺨﻰ　ﺋﻪﻛﺲ　ﺋﻪﺗﺘﯜرۈﻟﮕﻪن.　ﻛﯚﭼﯜش　ﺳﻪۋەﺑﻰ　ۋە　ﺟﺎﻳلاﺷﻘﺎن　ﺋﻮرﻧﻰ　«ﺷﯩﺠﯘ　ﺧﺎﺟﯘ»　داﺳﺘﺎﻧﯩﺪﯨﻜﻰ　ﺗﻪﭘﺴﯩلاﺗلارﻏﺎ　ﺋﺎﺳﺎﺳﻪن　ﺋﻮﺧﺸﺎﻳﺪۇ.

ﺋﻪﻣﺪى　ﺋﯘﻳﻐﯘرلارﻧﯩﯔ　ﺷﻪرﻗﻘﻪ　ﻛﯚﭼﯜﺷﯩﮕﻪ　ﺳﻪۋەب　ﺑﻮﻟﻐﺎن　ﺋﯩﻜﻜﯩﻨﭽﻰ　ﺋﺎﻣﯩﻞ　-　دﯨﻦ　ﺋﺎﻣﯩﻠﯩﻨﻰ　ﻛﯚرۈپ　ﺋﯚﺗﻪﻳﻠﻰ. داﺳﺘﺎﻧﺪا　ﻣﯘﻧﺪاق　ﺑﺎﻳﺎن　ﻗﯩﻠﯩﻨﻐﺎن:



ﻛﯜﺟﯩﻠﻪر　ﺋﯚﭼﻤﻪﻳﺪۇ　ﺑﯘﺗﺨﺎﻧﯩلاردا،　

ﮔﯩﮕﻪﻧﻠﻪر　ﺋﻮﻟﺘﯘرار　ﺟﯜﭘﺘﻪﻛﻠﻪپ　ﺋﺎﻟﻘﺎن.

ﺋﻪﻟﻪﻣﻠﻪر　ﻳﻪﻟﭙﯜﻧﻪر　ﮬﻪﻣﻤﻪ　ﺋﻪﺗﺮاﭘﺘﺎ.



ﻳﯜﻛﯜﻧﯜپ　ﻧﺎﻟﯩﻴﺪۇ　ﺗﻪﯕﺮﯨﮕﻪ　ﮔﯩﮕﻪن،

ﻣﯘڭ　ﻗﯘﻳﺎر　ﺑﯘﺗﺨﺎﻧﺎ　ﻗﻮﯕﻐﯘراﻗﻠﯩﺮى.

ﻗﻪۋﯨﻤﮕﻪ　ﻗﻮل　ﺳﻮزدى　ۋاﺑﺎ　ﺋﯩلاﮬﻰ،

ﺑﯘﺗلارﻏﺎ　ﺗﻪﮔﻤﻪﻛﺘﻪ　ﺋﻮۋﭼﻰ　ﺋﻮﻗﻠﯩﺮى.



ﻛﯧﺘﻪﻳﻠﻰ　ﺧﻮرلاﻧﻐﺎن　دﯨﻴﺎرﻧﻰ　ﺗﺎﺷلاپ،

ﻛﯧﺘﻪﻳﻠﻰ　ﺑﯘ　ﻗﺎﻧﻠﯩﻖ　ﺟﻪﻧﻨﻪﺗﺘﯩﻦ　ﻳﯩﺮاق.



ﻳﯘﻗﯩﺮﯨﻘﻰ　ﺑﺎﻳﺎﻧلار　ﺋﻪﻳﻨﻰ　دەۋردﯨﻜﻰ　ﺗﺎرﯨﺦ　ﻛﺎرﺗﯩﻨﯩﺴﯩﻨﻰ　ﻧﺎﮬﺎﻳﯩﺘﻰ　ﺟﺎﻧﻠﯩﻖ،　ﺳﯩﻤﯟوﻟﻠﯘق　ﺳﯜرەﺗﻠﻪپ　ﺑﻪرﮔﻪن.

ﺗﺎرﯨﺨﯩﻲ　ﻳﺎزﻣﺎ　ﻣﺎﺗﯧﺮﯨﻴﺎﻟلاردﯨﻦ　ﻣﻪﻟﯘﻣﻜﻰ،　ﺗﯘرﭘﺎن　ﻗﻪدﯨﻤﺪە　ﺑﯘددا　دﯨﻨﯩﻨﯩﯔ　ﺋﻪڭ　ﭼﻮڭ　ﻣﻪرﻛﻪزﻟﯩﺮﯨﺪﯨﻦ　ﺑﯩﺮى　ﺑﻮﻟﻐﺎن.　ﻣﻮﯕﻐﯘل　ﮬﯚﻛﯜﻣﺮاﻧﻠﯩﻘﯩﻨﯩﯔ　دەﺳﻠﻪﭘﻜﻰ　ﻣﻪزﮔﯩﻠﯩﺪە　ﺷﯩﻨﺠﺎڭ　ﺗﯧﺮرﯨﺘﻮرﯨﻴﯩﺴﯩﺪﯨﻜﻰ　ﮬﻪر　ﺧﯩﻞ　دﯨﻨلارﻏﺎ　ﻗﺎرﯨﺘﺎ　ﻗﻮﻳﯘپ　ﺑﯧﺮﯨﺶ　ﺧﺎﮬﯩﺸﻰ　ﺋﯩﭙﺎدﯨﻠﻪﻧﮕﻪن.　ﺑﯘﻧﯩﯔ　ﺑﯩﻠﻪن　ﺋﯘﻳﻐﯘرلار　راﻳﻮﻧﯩﺪا　ﮬﻪر　ﺧﯩﻞ　دﯨﻨلارﻧﯩﯔ　ﺗﯩﺮﻛﯩﺸﯩﺶ　ۋەزﯨﻴﯩﺘﻰ　ﺷﻪﻛﯩﻠﻠﻪﻧﮕﻪن.　ﺷﯘ　ﺗﯩﺮﻛﯩﺸﯩﺸﺘﻪ　ﺋﯩﺴلام　دﯨﻨﻰ　ﺑﺎرﻏﺎﻧﭽﻪ　ﻛﯜﭼﯩﻴﯩﭗ　ﺑﺎﺷﻘﺎ　دﯨﻨلارﻧﻰ　ﻳﻪﻛﻠﯩﮕﻪن.　ﻧﻪﺗﯩﺠﯩﺪە　ﭘﻪﻗﻪت　ﺗﯘرﭘﺎن　ﺋﻮﻳﻤﺎﻧﻠﯩﻘﻰ　ۋە　ﺋﯘﻧﯩﯔ　ﺷﻪرﻗﯩﺪﯨﻜﻰ　راﻳﻮﻧلاردﯨلا　ﺑﯘددا　دﯨﻨﻰ　ﻣﻪۋﺟﯘت　ﺑﻮﻟﯘپ　ﺗﯘرۇش　ﺋﯩﻤﻜﺎﻧﯩﻴﯩﺘﯩﮕﻪ　ﺋﯩﮕﻪ　ﺑﻮلاﻟﯩﻐﺎن،　ﻗﺎراﺧﺎﻧﯩلار　ﺧﺎﻧﺪاﻧﻠﯩﻘﻰ　ﺋﯩﺴلام　دﯨﻨﯩﻨﻰ　ﻗﻮﺑﯘل　ﻗﯩﻠﻐﺎﻧﺪﯨﻦ　ﻛﯧﻴﯩﻦ،　ﺑﯘددا　دﯨﻨﯩﺪﯨﻜﻰ　ﺑﻪﺷﺒﺎﻟﯩﻖ　ﺋﯘﻳﻐﯘرﻟﯩﺮى　(ﺟﯩﻤﺴﺎر،　ﺗﯘرﭘﺎن　ﺋﯘﻳﻐﯘرﻟﯩﺮى)　ﻗﺎراﺧﺎﻧﯩلارﻧﯩﯔ　دﯨﻨﯩﻲ　دۈﺷﻤﯩﻨﻰ،　ﻛﯚزﯨﮕﻪ　ﻗﺎداﻟﻐﺎن　ﻣﯩﻖ　ﺑﻮﻟﯘپ　ﻗﺎﻟﻐﺎن.　ﻣﻪﮬﻤﯘت　ﻗﻪﺷﻘﻪرى　ﺷﯘ　ﭼﺎﻏﺪﯨﻜﻰ　ۋەﻗﻪﻧﻰ　ﻣﯘﻧﺪاق　ﺗﻪﺳﯟﯨﺮﻟﯩﮕﻪن:

ﻛﻪﻟﻜﯜن　ﺑﻮﻟﯘپ　ﺋﺎﻗﺘﯘق،

ﻛﻪﻧﺘﻠﻪرﻧﯩﯔ　ﺋﯜﺳﺘﯩﮕﻪ　ﭼﯩﻘﺘﯘق.

ﺑﯘﺗﺨﺎﻧﯩﻨﻰ　ﻳﯩﻘﯩﺘﺘﯘق،

ﺑﯘت　ﺋﯜﺳﺘﯩﮕﻪ　ﭼﯩﭽﺘﯘق.

(«ﺗﯜرﻛﯩﻲ　ﺗﯩﻠلار　دﯨﯟاﻧﻰ»　1　-　ﺗﻮم　448　-　ﺑﻪت)

ﻣﻮﯕﻐﯘل　ﺋﯩﻤﭙﯧﺮﯨﻴﯩﺴﯩﻨﯩﯔ　ﺋﻮﺗﺘﯘرا　ﻣﻪزﮔﯩﻠﯩﮕﻪ　ﻛﻪﻟﮕﻪﻧﺪە　ﻧﯘرﻏﯘن　ﻣﯘﺳﯘﻟﻤﺎﻧلار　ﺋﯩﻤﭙﯧﺮﯨﻴﯩﻨﯩﯔ　دۆﻟﻪت　ﺋﯩﺸﻠﯩﺮﯨﻐﺎ　ﻗﺎﺗﻨﺎﺷﻘﺎﻧﻠﯩﻘﻰ　ﺋﯜﭼﯜن　ﻣﻮﯕﻐﯘل　ﮬﯚﻛﯜﻣﺮاﻧﻠﯩﺮى　دﯨﻨﯩﻲ　ﻣﻪﺳﯩﻠﯩﺪە　ﻣﻪﻟﯘم　ﺧﺎﮬﯩﺸﻨﻰ　ﺋﯩﭙﺎدﯨﻠﻪﺷﻜﻪ　ﺑﺎﺷﻠﯩﺪى.　ﺑﯘ　ﺧﺎﮬﯩﺶ　1252　-　ﻳﯩﻠﯩﺪﯨﻜﻰ　ﺳﺎﻟﯩﻨﺪى　ﺗﯧﻜﯩﻦ　ۋەﻗﻪﺳﯩﺪە　ﺗﻮﻟﯘق　ﺋﯩﭙﺎدﯨﻠﻪﻧﺪى:　«ﺳﺎﻟﯩﻨﺪى　ﺗﯧﻜﯩﻦ　ﺑﺎرﭼﯘق　ﺋﺎرت　ﺗﯧﻜﯩﻨﻨﯩﯔ　ﺋﻮﻏﻠﻰ　ﺑﻮﻟﯘپ،　ﺋﯘ　ﺑﺎرﭼﯘﻗﻨﯩﯔ　ﺋﻮرﻧﯩﻐﺎ　ۋارﯨﺴﻠﯩﻖ　ﻗﯩﻠﯩﭗ　(ﻗﯘﺟﯘ　ﺋﯩﺪﯨﻘﯘﺗﻰ)　ﺑﻮﻟﻐﺎن.　ۋەﻗﻪ　ﻳﯜز　ﺑﻪرﮔﻪﻧﺪە　ﺳﺎﻟﯩﻨﺪى　ﺗﯧﻜﯩﻦ　ﺋﯩﻤﭙﯧﺮﯨﻴﯩﻨﯩﯔ　ﻣﻪرﻛﯩﺰى　ﻗﺎرا　ﻗﯘرۇﻣﺪا　ﻣﯘﻧﻜﯧﻠﯩﯔ　ﺧﺎﻧﻠﯩﻘﯩﻐﺎ　ﭼﯩﻘﯩﺶ　ﻣﯘراﺳﯩﻤﯩﻐﺎ　ﻗﺎﺗﻨﯩﺸﯩﯟاﺗﺎﺗﺘﻰ.　ﺋﯘﻧﯩﯔ　ﺑﯩﺮ　ﻏﺎﻟﭽﯩﺴﻰ　(ﺋﺎﺋﯩﻠﻪ　ﻗﯘﻟﻰ)　ﻣﻮﻧﻜﯧﻨﯩﯔ　ﺑﯧﺸﺒﺎﻟﯩﻘﺘﺎ　ﺗﯘرۇۋاﺗﻘﺎن　ﭘﻪۋﻗﯘﻟﺌﺎددە　ﺋﻪﻟﭽﯩﺴﻰ　ﺳﻪﻳﭙﯩﺪﯨﻨﮕﻪ　(ﺋﯘ　ﻣﯘﺳﯘﻟﻤﺎن　ﺋﯩﺪى)　‹ﻗﯘﺟﯘ　ﺋﯩﺪﯨﻘﯘﺗﻰ　ﻣﻪﻟﯘم　ﺑﯩﺮ　ﺟﯜﻣﻪ　ﻛﯜﻧﻰ　ﺑﯧﺸﺒﺎﻟﯩﻖ　ۋە　ﻗﯘﺟﯘدﯨﻜﻰ　ﻣﯘﺳﯘﻟﻤﺎﻧلارﻧﻰ　ﻳﻮﻗﺎﺗﻤﺎﻗﭽﻰ　ﺑﻮﭘﺘﯘ›　دەپ　ﺋﻪرز　-　ﺷﯩﻜﺎﻳﻪت　ﻗﯩﻠﻐﺎن.　دەﺳﻠﻪﭘﺘﻪ　ﻳﯜزﻟﻪﺷﺘﯜرﮔﻪﻧﺪە،　ﺳﺎﻟﯩﻨﺪى　ﻣﯘﻧﺪاق　ﻗﻪﺳﺘﺘﻪ　ﺑﻮﻟﻤﯩﻐﺎﻧﻠﯩﻘﯩﺪا　ﭼﯩﯔ　ﺗﯘرﻏﺎن.　ﻧﯘرﻏﯘن　ﻗﯩﻴﯩﻦ　-　ﻗﯩﺴﺘﺎﻗلاردﯨﻦ　ﻛﯧﻴﯩﻦ،　ﺳﺎﻟﯩﻨﺪى　ﻧﺎﺋﯩلاج　ﺑﯘ　ﺗﯚﮬﻤﻪﺗﻠﻪرﻧﻰ　ﺋﯚز　ﺋﯜﺳﺘﯩﮕﻪ　ﺋﺎﻟﻐﺎن.　1252　-　ﻳﯩﻠﻰ　ﺳﺎﻟﯩﻨﺪى　ﺗﯧﻜﯩﻦ　ﺑﯧﺸﺒﺎﻟﯩﻘﻘﺎ　ﻳﺎلاپ　ﺋﯧﻠﯩﭗ　ﻛﯧﻠﯩﻨﯩﭗ،　ﺑﯩﺮ　ﺟﯜﻣﻪ　ﻛﯜﻧﻰ　ﺋﯘﻛﯩﺴﻰ　ﺋﯜﻛﯩﻨﭽﻪ　ﺗﯧﻜﯩﻦ　ﺗﻪرﯨﭙﯩﺪﯨﻦ　ﺑﯧﻠﻰ　ﻛﯧﺴﯩﻠﯩﭗ　ﺋﯚﻟﺘﯜرۈﻟﮕﻪن.»(مىڭ سۇلالىسى تارىخى 490-جىلىد)

ﺳﺎﻟﯩﻨﺪى　ﺗﯧﻜﯩﻦ　ۋەﻗﻪﺳﯩﺪﯨﻦ　ﻛﯚرۈۋﯦﻠﯩﺸﻘﺎ　ﺑﻮﻟﯩﺪۇﻛﻰ،　ﺋﯩﻤﭙﯧﺮﯨﻴﯩﻨﯩﯔ　ﺋﻮﺗﺘﯘرا　ﻣﻪزﮔﯩﻠﯩﺪە　ﻣﻮﯕﻐﯘل　ﮬﯚﻛﯜﻣﺮاﻧﻠﯩﺮى　ﺋﯩﺴلام　دﯨﻨﯩﻐﺎ　ﺋﺎﺷﻜﺎرا　ﻳﺎن　ﺑﯧﺴﯩﺸﻘﺎ　ﺑﺎﺷﻠﯩﻐﺎن.　ﻣﯘﺳﯘﻟﻤﺎﻧلار　ﻣﻮﯕﻐﯘل　ﮬﯚﻛﯜﻣﺮاﻧﻠﯩﺮﯨﻨﯩﯔ　ﻛﯜﭼﯩﺪﯨﻦ　ﭘﺎﻳﺪﯨﻠﯩﻨﯩﭗ،　ﺑﺎﺷﻘﺎ　دﯨﻨلارﻧﻰ　ﭼﻪﺗﻜﻪ　ﻗﺎﻗﻘﺎن　ۋە　ﺗﺎزﯨﻠﯩﻐﺎن　ﮬﻪﻣﺪە　ﺗﯘرﭘﺎن　ﺋﻮﻳﻤﺎﻧﻠﯩﻘﯩﺪا　ﺋﯜﺳﺘﯜﻧﻠﯜﻛﻨﻰ　ﺋﯩﮕﯩﻠﻪﺷﻜﻪ　ﺑﺎﺷﻠﯩﻐﺎن.　ﻗﯘﺟﯘ　ﺋﯘﻳﻐﯘرﻟﯩﺮﯨﻨﯩﯔ　دﯨﻨﯩﻤﯘ　«دﯨﯟان»دا　ﺋﯧﻴﺘﯩﻠﻐﺎﻧﺪەك　ﺋﯧﭽﯩﻨﯩﺸﻠﯩﻖ　ﺗﻪﻗﺪﯨﺮﮔﻪ　دۇﭼﺎر　ﺑﻮﻟﻐﺎن.　ﻣﺎﻧﺎ　ﺑﯘ　ﺋﻪﮬﯟاﻟلارﻣﯘ　13　-　ﺋﻪﺳﯩﺮدە،　ﻳﻪﻧﻰ　دەل　ﺋﯘﻳﻐﯘرلارﻧﯩﯔ　ﺷﻪرﻗﻘﻪ　ﻛﯚﭼﯜش　ﻣﻪزﮔﯩﻠﯩﺪە　ﻳﯜز　ﺑﻪرﮔﻪن.

دﯦﻤﻪك،　ﺷﻪﮬﻪر　-　ﻗﻪﺳﯩﺮﻟﯩﺮى　ﺋﯘرۇش　زەرﺑﯩﺴﯩﮕﻪ　ﺋﯘﭼﺮﯨﻐﺎن،　ﺋﯚز　ﺋﯧﺘﯩﻘﺎدى　دەﭘﺴﻪﻧﺪە　ﻗﯩﻠﯩﻨﻐﺎن　ﺗﯘرﭘﺎن،　ﻗﯘﻣﯘل　ﺋﯘﻳﻐﯘرﻟﯩﺮى　ﻳﺎت　دﯨﻨﺪﯨﻜﯩﻠﻪرﮔﻪ　ﺑﺎش　ﺋﯧﮕﯩﺸﻨﻰ　ﺧﺎﻟﯩﻤﺎي،　ﻳﯘرت　-　ﻣﺎﻛﺎﻧﻠﯩﺮﯨﻨﻰ　ﺗﺎﺷلاپ،　ﺷﻪرﻗﻘﻪ　ﻛﯚﭼﯜپ　ﺟﻴﺎﻳﯜﮔﯘەﻧﻨﯩﯔ　ﺋﯩﭽﻜﯩﺮﯨﺴﯩﮕﻪ　ﻛﯩﺮﯨﭗ　ﻣﺎﻛﺎﻧلاﺷﻘﺎن.　«ﺷﯩﺠﯘ　ﺧﺎﺟﯘ»　داﺳﺘﺎﻧﻰ　ﻳﯘﻗﯩﺮﯨﻘﻰ　ﺗﺎرﯨﺨﯩﻲ　رﯦﺌﺎﻟﻠﯩﻘﻨﻰ　ﺑﻪدﯨﺌﯩﻲﺷﻪﻛﯩﻞ　ﺋﺎرﻗﯩﻠﯩﻖ　ﺟﺎﻧﻠﯩﻖ　ﺳﯜرەﺗﻠﻪپ　ﺑﻪرﮔﻪن.

ﺗﯘرﭘﺎن،　ﻗﯘﻣﯘل　ﺋﯘﻳﻐﯘرﻟﯩﺮﯨﻨﯩﯔ　ﮔﻪﻧﺴﯘ　ﺗﻪۋەﺳﯩﮕﻪ　ﻛﯚﭼﯜپ　ﺑﯧﺮﯨﺸﻰ　ﺑﯘﻧﯩﯔ　ﺑﯩﻠﻪن　ﺗﻮﺧﺘﺎپ　ﻗﺎﻟﻤﯩﻐﺎن. 15　-　ﺋﻪﺳﯩﺮﻧﯩﯔ　ﺋﺎﺧﯩﺮى　16　-　ﺋﻪﺳﯩﺮﻧﯩﯔ　ﺑﺎﺷﻠﯩﺮﯨﺪا　ﺋﯩﺴلاﻣلاﺷﻘﺎن　ﺗﯘرﭘﺎن　ۋاﯕﻠﯩﻘﻰ　ﺑﺎرﻏﺎﻧﭽﻪ　ﻛﯜﭼﯩﻴﯩﭗ　ﻣﯩﯔ　ﺳﯘلاﻟﯩﺴﻰ　ﺑﯩﻠﻪن　ﻗﯘﻣﯘﻟﻨﻰ　ﺗﺎلاﺷﻘﺎن. ﻣﺎﻧﺎ　ﻣﯘﺷﯘ　ﻣﻪزﮔﯩﻠﻠﻪردە　ﺋﯘرۇﺷﺘﯩﻦ　ﺑﯩﺰار　ﺑﻮﻟﻐﺎن　ۋە　ﺋﯘرۇش　ﭘﺎراﻛﻪﻧﺪﯨﭽﯩﻠﯩﻜﯩﮕﻪ　ﺋﯘﭼﺮﯨﻐﺎن　ﻗﯘﻣﯘل　ﻳﻪرﻟﯩﻚ　ﺋﺎﮬﺎﻟﯩﻠﯩﺮﯨﻨﯩﯔ　ﺑﯩﺮ　ﻗﯩﺴﻤﻰ　ﺋﺎرﻗﺎ　-　ﺋﺎرﻗﯩﺪﯨﻦ　ﮔﻪﻧﺴﯘ　ﺗﻪۋەﺳﯩﮕﻪ　ﻛﯚﭼﻜﻪن.　ﭘﻪﻗﻪت　1524　-　ﻳﯩﻠﯩلا　ﺧﯧﺸﻰ　ﻛﺎرﯨﺪورى　راﻳﻮﻧﯩﻐﺎ　ﻛﯚﭼﯜپ　ﺑﺎرﻏﺎن　ﻗﯘﻣﯘل　ﺋﺎﮬﺎﻟﯩﺴﻰ　ﻣﯩﯖﺪﯨﻦ　ﺋﺎﺷﻘﺎن.　ﺑﯘ　ﮬﻪﻗﺘﯩﻜﻰ　ﺧﺎﺗﯩﺮﯨﻠﻪر　«ﻣﯩﯔ　ﺳﯘلاﻟﯩﺴﻰ　دەۋرﯨﺪﯨﻜﻰ　ﻗﯘﻣﯘل،　ﺗﯘرﭘﺎن　ﻣﺎﺗﯧﺮﯨﻴﺎﻟﻠﯩﺮى　ﺗﻮﭘﻠﯩﻤﻰ»　ﻧﺎﻣﻠﯩﻖ　ﻛﯩﺘﺎﺑﺘﺎ　ۋە　«ﺗﺎرﯨﺨﯩﻲ　رەﺷﯩﺪى»دە　ﻛﯚپ　ﻗﻪﻳﺖ　ﻗﯩﻠﯩﻨﻐﺎن.　ﺋﻪﻣﻪﻟﯩﻴﻪﺗﺘﻪ　ﻳﯘﻏﯘرلارﻧﯩﯔ　ﺗﯩﻠﯩﻨﻰ　ﺋﯩﻨﭽﯩﻜﯩﻠﯩﻚ　ﺑﯩﻠﻪن　ﺗﻪﻛﺸﯜرﯨﺪﯨﻐﺎن　ﺑﻮﻟﺴﺎق،　ﺋﯘﻧﯩﯖﺪا　ﻳﯧﻘﯩﻨﻘﻰ　زاﻣﺎن　ﺋﯘﻳﻐﯘر　ﺗﯩﻠﯩﻨﯩﯔ　ﻧﯘرﻏﯘن　ﺋﺎلاﮬﯩﺪﯨﻠﯩﻜﻠﯩﺮى　ۋە　ﺳﯚزﻟﯜﻛﻠﯩﺮى　ﺳﺎﻗلاﻧﻐﺎن.　ﺑﻮﻟﯘﭘﻤﯘ　ﺋﯘلارﻧﯩﯔ　ﺗﯩﻠﯩﺪا　ﺳﺎﻗلاﻧﻐﺎن　ﻗﯘﻣﯘل،　ﺗﯘرﭘﺎن　ﺷﯩﯟﯨﻠﯩﺮى　ﻛﯩﺸﯩﻨﻰ　ﮬﻪﻳﺮان　ﻗﺎﻟﺪۇرﯨﺪۇ.　ﻣﻪﺳﯩﻠﻪن،　ﻳﯘﻏﯘر　ﺋﺎﻳﺎﻟﻠﯩﺮى　ﺑﯩﺮەر　ﺋﯩﺸﻘﺎ　ﺋﻪﺟﻪﺑﻠﻪﻧﺴﻪ،　ﮬﻪﻳﺮان　ﻗﺎﻟﺴﺎ　«ﺋﺎﺗﺘﺎم»　دﯦﮕﻪن　ﺷﯩﯟﯨﻨﻰ　ﺧﯘددى　ﮬﺎزﯨﺮﻗﻰ　ﺗﯘرﭘﺎﻧﻠﯩﻘلاردەك　ﺋﯘزۇن　ﺳﻮزۇپ　ﺋﯧﻴﺘﯩﺪۇ.　ﺷﯘﻧﯩﯖﺪەك　«ﻧﻰ　ﺑﯜﺗﺘﻰ،　ﻧﻰ　دﯦﻴﺪۇ»　(ﻧﯧﻤﻪ　ﺑﻮﻟﺪى؟　ﻧﯧﻤﻪ　دەﻳﺪۇ؟)　دﯦﮕﻪﻧﮕﻪ　ﺋﻮﺧﺸﺎش　ﻗﯘﻣﯘل　ﺷﯩﯟﯨﻠﯩﺮﯨﻤﯘ　ﺋﯘلارﻧﯩﯔ　ﺗﯩﻠﯩﺪا　ﻛﯚپ　ﺋﯘﭼﺮاﻳﺪۇ.　ﻣﻪﺳﯩﻠﻪن،　«ﺋﯘ　ﻛﯩﺸﻰ　ﻧﯧﻤﻪ　دەﻳﺪۇ؟»　دﯦﮕﻪن　ﺟﯜﻣﻠﯩﻨﻰ　«ﺋﯘﻛﯩﺴﻰ　ﻧﻰ　دﯦﻴﺪۇ؟»　دەپ　ﺗﻪﻟﻪﭘﭙﯘز　ﻗﯩﻠﯩﺪۇ.

ﺗﯘرﭘﺎن،　ﻗﯘﻣﯘل　ﺋﯘﻳﻐﯘرﻟﯩﺮﯨﺪﯨﻦ　ﺑﺎﺷﻘﺎ　15　-　ﺋﻪﺳﯩﺮﻧﯩﯔ　ﺋﺎﺧﯩﺮى　16　-　ﺋﻪﺳﯩﺮﻧﯩﯔ　ﺑﺎﺷﻠﯩﺮﯨﺪا　«ﺳﯧﺮﯨﻖ　ﺋﯘﻳﻐﯘر»　دەپ　ﺋﺎﺗﯩﻠﯩﺪﯨﻐﺎن　ﺋﯘﻳﻐﯘرلارﻣﯘ　ﮔﻪﻧﺴﯘﻧﯩﯔ　ﺋﯩﭽﻜﯩﺮﯨﺴﯩﮕﻪ　ﻛﯩﺮﯨﭗ　ﺋﻮﻟﺘﯘراﻗلاﺷﻘﺎن.　ﺳﯧﺮﯨﻖ　ﺋﯘﻳﻐﯘرلار　ﮔﻪﻧﺴﯘ　ﺋﯘﻳﻐﯘر　ﺧﺎﻧﻠﯩﻘﻰ　ﻣﯘﻧﻘﻪرز　ﻗﯩﻠﯩﻨﻐﺎﻧﺪﯨﻦ　ﻛﯧﻴﯩﻦ　دۇﻧﺨﯘاڭ　ﺋﻪﺗﺮاﭘﯩﻐﺎ　ﻛﯚﭼﯜپ　ﺑﺎرﻏﺎن　ﺋﯘﻳﻐﯘرلارﻧﯩﯔ　ﺋﻪۋلادى　ﺑﻮﻟﯘپ،　ﺋﯘلار　ﺗﺎرﯨﺨﺘﺎ　ﺷﺎﺟﯘ　ﺋﯘﻳﻐﯘرﻟﯩﺮى　دەﭘﻤﯘ　ﺋﺎﺗﺎﻟﻐﺎن.　ﺳﯧﺮﯨﻖ　ﺋﯘﻳﻐﯘرلارﻧﯩﯔ　ﻣﺎﻛﺎﻧﻰ　ﺗﺎرﯨﺨﯩﻲ　ﻣﻪﻧﺒﻪﻟﻪرﮔﻪ　ﺋﺎﺳﺎﺳلاﻧﻐﺎﻧﺪا　«دۇﻧﺨﯘاﯕﻨﯩﯔ　ﺟﻪﻧﯘﺑﻰ،　ﺳﻪﻳﺪام　ﺋﻮﻳﻤﺎﻧﻠﯩﻘﯩﻨﯩﯔ　ﺷﯩﻤﺎﻟﻰ،　ﮬﺎزﯨﺮﻗﻰ　ﻟﻮﭘﻨﯘر،　ﭼﺎﻗﯩﻠﯩﻘﻨﯩﯔ　ﺷﻪرﻗﯩﻲ　ﺟﻪﻧﯘﺑﯩﻐﺎ　ﺗﻮﻏﺮا　ﻛﯧﻠﯩﺪۇ».　15　-　ﺋﻪﺳﯩﺮﻧﯩﯔ　ﺋﺎﺧﯩﺮﯨﺪا　ﺳﯧﺮﯨﻖ　ﺋﯘﻳﻐﯘرلار　ﻣﺎﻛﺎﻧﯩﻤﯘ　ﺗﯘرﭘﺎن　ﭼﺎﻏﺎﺗﺎي　ﺧﺎﻧﻠﯩﻘﯩﻨﯩﯔ　ﺋﯜزﻟﯜﻛﺴﯩﺰ　ﺗﺎﺟﺎۋۇزﯨﻐﺎ　ﺋﯘﭼﺮﯨﻐﺎن.　ﺷﯘﻧﯩﯔ　ﺑﯩﻠﻪن　ﺳﯧﺮﯨﻖ　ﺋﯘﻳﻐﯘرلار　ﻣﯩﯔ　ﺳﯘلاﻟﯩﺴﯩﻨﯩﯔ　ﮔﻪﻧﺴﯘدا　ﺗﯘرۇﺷﻠﯘق　ﺋﻪﻣﻪﻟﺪارﯨﺪﯨﻦ　ﺋﯩﭽﻜﯩﺮﯨﮕﻪ　ﻛﯚﭼﯜپ　ﻛﯩﺮﯨﺸﻨﻰ　ﺗﻪﻟﻪپ　ﻗﯩﻠﻐﺎن.　ﺋﯘلار　«ﭼﯩﯔ　ﺧﯘاﻧﯩﯔ　ﺋﻮﺗﺘﯘرﯨﻠﯩﺮﯨﺪا　(ﻣﯩلادﯨﻴﻪ　1465 – 1487-ﻳﯩﻠلار)　ﭼﯧﯖﺪﯦﻨﯩﯔ　ﺋﻮﺗﺘﯘرﯨﻠﯩﺮﯨﺪا　(ﻣﯩلادﯨﻴﻪ　1506-1521　ﻳﯩﻠلار)　ۋە　ﺟﯩﯖﺪﯦﻨﯩﯔ　8　-　ﻳﯩﻠﻰ　(ﻣﯩلادﯨﻴﻪ　1513　-　ﻳﯩﻠلاردا)　ﺋﺎرﻗﺎ　-　ﺋﺎرﻗﯩﺪﯨﻦ　ﻛﯚﭼﯜپ　ﺳﯘﺟﯘ　(ﮬﺎزﯨﺮﻗﻰ　ﺟﻴﯘﭼﯜەن)　ﺋﻪﺗﺮاﭘﯩﻐﺎ　ۋە　ﮔﻪﻧﺠﯘ　(ﮬﺎزﯨﺮﻗﻰ　ﺟﺎﯕﻴﻰ)ﻧﯩﯔ　ﺷﯩﻤﺎﻟﯩﺪﯨﻜﻰ　ﺗﺎﻏﻠﯩﻖ　راﻳﻮﻧلارﻏﺎ　ﺋﻮرۇﻧلاﺷﻘﺎن».(خەنزۇچە «غەربى ئۇيغۇرلار تارىخى ئۈستىدە تەتقىقات»ناملىق كىتاپ 49-بەت)

ﺷﯘ　ﻗﯧﺘﯩﻤﻠﯩﻖ　ﻛﯚﭼﯜش　ﺗﻮﻏﺮﯨﺴﯩﺪﯨﻜﻰ　رﯨﯟاﻳﻪﺗﻠﻪر　ﻳﯘﻏﯘرلار　ﺋﺎرﯨﺴﯩﺪا　ﺗﺎ　ﮬﺎزﯨﺮﻏﯩﭽﻪ　ﺳﺎﻗلاﻧﻤﺎﻗﺘﺎ.　ﺑﻪزﯨﻠﻪرﻧﯩﯔ　«ﺷﯩﺠﯘ　ﺧﺎﺟﯘ»　داﺳﺘﺎﻧﻰ　ﺳﯧﺮﯨﻖ　ﺋﯘﻳﻐﯘرلارﻧﯩﯔ　ﺷﻪرﻗﻘﻪ　ﻛﯚﭼﯜﺷﯩﻨﻰ　ﺋﯩﭙﺎدﯨﻠﯩﮕﻪن　دەپ　ﺧﺎﺗﺎ　ﻳﻪﻛﯜن　ﭼﯩﻘﯩﺮﯨﭗ　ﻗﻮﻳﯘﺷﯩﻐﯩﻤﯘ　ﺷﯘ　ﺳﻪۋەﺑﺘﯘر.




ــ «ئادەتتىكى تولۇق ئوتتۇرا مەكتەپ دەرىس ئۆلچىمى تەجىربە دەرىسلىكى» ناملىق كىتاپتىن ئېلىندى

پايدىنىلىش قىممىتى يۇقىرى تېمىكەن.

ئەجرىڭىزگە رەھمەت. مەن ساقلىۋالدىم.