پارس ئۇقۇمى ۋە پارس مىللىيەتى

ئىلمىي ئىزدىنىشلەردىن مەلۇم بولۇشىچە، «يەرشارىنىڭ كىشىلىك ھايات ئۈچۈن زۆرۈر بولغان مۇھىتى- بىئولوگىيىلىك تەرەققىياتنىڭ يۇقىرى دەرىجىلىك ھايۋانات تۈ*ركۈملىرىگە ماس ياشاش شارائىتلىرى مەيدانغا كەلگەندىن كېيىن مەيدانغا كەلدى. ئېكولوگىيىلىك سىستېما ۋە بىئولوگىيىلىك يېتىلىش دۇنياغا تۇنجى ئىنسانلارنى ئاپىرىدە قىلغاندا كەڭرى ئالەمنىڭ بىر بۆلىكى بولغان يەر شارىنىڭ مەركىزىي ئاسىيا قىسمىدا ئاسىيا خەلقىنىڭ ئەڭ دەسلەپكى ئەجدادلىرى پەيدا بولدى».[1]  ھەم ئۇلار تارىخنىڭ ئوخشىمىغان بۆلەكلىرىدە تۈ*ركۈملەرگە بۆلۈنۈپ جەنۇپ، شىمال، شەر*ق ۋە غەربكە قاراپ سىلجىش ئارقىلىق، ئىنسانىيەت ئالىمىدىكى خىلمۇخىل مىللەت، ئىرق ۋە قەۋملەرنى شەكىللەندۈردى ۋە ياكى ئۇلارنىڭ بىر بۆلىكىگە ئايلاندى. ئەشۇ قەدىمكى ئۇرۇق-قەۋملەرنىڭ ئىككى مۇھىم تەركىبى قىسمى تۇرانلار بىلەن ئىرانلار ئىدى. ئۇلار ئامۇ، سىر دەريالىرىنى پاسىل قىلىپ تۇرۇپ ئۆز مەۋجۇدىيەت تەرەققىياتىنى باشلىدى. تارىخنىڭ ناھايىتى ئۇزاق زامانلىرىدا ئۇلار ساك، ماسساگېت ۋە ئارىئانلارنى(ئاريالار) ئۆزىگە ئەجداد قىلىپ خىلمۇخىل تەركىبلەرنى ئۆز تېنىگە قوشۇپ يۇغۇرۇپ مىللىيەت نۇقتىسىغا قاراپ تەرەققىي قىلغان بولسا، كېيىنچە گىرىك، ھىندى قەۋملىرىنىڭ تەسىرى، ئاندىن كېيىن توخار، باكتېرىيە، ئەرەپ، موڭغۇل ۋە تۈ*ركىي قەۋملەرنى ئۆز مەدەنىيىتىنىڭ زۆرۈر خۇرۇچلىرى قىلدى. ھەتتا تارىخنىڭ ئەڭ يېقىنقى دەۋرلىرىدىمۇ ئۇلار يەنە رۇس ۋە ئىنگلىز مىللەتلىرىنىڭ، ئامېرىكا، ياۋرۇپا ئاھالىلىرىنىڭ زۆرۈر تەركىبلىرىنى ئۆز جىسىمىغا مۇجەسسەملەپ، ئۇلۇغ مىللەت بولۇشنىڭ ۋە بۈيۈك ھاكىمىيەت تىكلەشنىڭ زۆرۈر شەرتلىرىنى ھازىرلاپ كەلدى. ئەمما بىز بىلىدىغان جۈملىدىن ئۇيغۇر مەدەنىيەت تېرمىنلىرى ئىچىدىكى ئەجەم، پارس، پېرسىيە، ئىران، تاجىك، ئافغان ئاتالغۇلىرى بولسا تەكشىسىز مەنا بىرىدىغان بىر ئاتالغۇنىڭ ئوخشىمىغان ۋارىيانتلىرىغا ئايلانغان ئىدى.

ئۇيغۇرلاردا «ئەجەم»، «پارس» ئۇقۇمىنىڭ ئارىلاش ئىشلىتىلىۋاتقىنىغا ناھايىتى ئۇزاق زامانلار بولغان بولسىمۇ، لېكىن مىللىي توپ مەنىسىدە ئىشلىتىدىغان «پارس» ئاتالغۇسىنڭ زادى قايسى دەۋرردىن باشلاپ تىل ئىستېمالىغا كىرگەنلىكى ئېنىق ئەمەس. ئەمما پارس سۆزىنىڭ تاكى 20-ئەسىرگىچە ئىراننى مەركەز قىلغان ئىران، ئافغان، تاجىك مىللەتلىرىنىڭ ئورتاق ئەجدادى بولغان پارسلارنى كۆرسىتىدىغان مىللەت نامى ۋە مەدەنىيەت ئاتالغۇسى بولۇپ خىزمەت قىلىپ كەلگەنلىكىدە ھېچ شەك يوق. ھازىرغىچە يېزىلغان نۇرغۇنلىغان ئىلمىي ئەسەرلەردە ئىران ئاتالغۇسى بىلەن پارس، پېرسىيە ئاتالغۇلىرى ئارىلاش قوللىنىلغان بولۇپ، بۇ نۇقتا كۆپىنچە ھاللاردا ئوقۇرمەنلەردە قايمۇقۇش كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. ئەمەلىيەتتە «ئىران ئاتالغۇسى شىمالدا كاسپىي دېڭىزى ۋە ئوتتۇرا ئاسىيا تۈزلەڭلىكىگە، شەر*قىي شىمالدا بولسا ھىندىقۇش تاغ تىزمىسىدىن باشلىنىپ، غەربىي شىمالدا كاپكاز تاغ تىزمىسى بىلەن، غەربتە زاگروس تاغ تىزمىسى، جەنۇبتا ئىران قولتۇقى ۋە  ئەرەپ دېڭىزىغىچە بولغان تۆت ئەتراپى يار ئېگىز تاغ، ياكى دېڭىز بىلەن تۇتىشىشىپ تۇرىدىغان بىر قەدەر ئېتىك ئىچكى قۇرۇقلۇق تىپىدىكى ئىران ئېگىزلىكىنىڭ جۇغراپىيىلىك نامى»[2] بولسا، پارس سۆزى ھىندى-ئىران مىللەتلىرىنىڭ ئاساسىي ئۇلى بولغان ئارىئانلارنىڭ بىۋاستە ئەجدادلىرى يەنى ئىران ئېگىزلىكىدە ياشاپ ئۆتكەن ياكى ھەرقايسى زۇننالاردىن بۇيەرگە كېلىپ بېرىكمە تىپ ھاسىل قىلغان مىللەتلەر ئورتاق گەۋدىسىنڭ نامىدۇر، شۇنداقلا ئۇلار قوللانغان تىلنىڭ ئومۇمىي ئاتىلىشىدۇر. بۇ ھەقتە مەھمۇد قەشقەرىنىڭ «دىۋانى لۇغەتىت تۈ*رك»، يۈسۈپ خاس ھاجىبنىڭ «قۇتادغۇبىلىگ» ناملىق ئەسەرلىرىدىكى ئاز بىرقىسىم ئۇچۇرلاردىن باشقا، ئەلىشىر نەۋائى ئۆزىنىڭ «مۇھاكىمەتۇل لۇغەتەيىن» ناملىق ئەسرىدە «نوھ ئەلەيھىسسالام توپان بالاسىدىن نىجاد تېپىپ قۇرۇقلۇققا چىققاندا، بۇ ئالەمدە ئىنسان جىسمىدىن ئەسەر قالمىغان ئىدى. نوھ ئەلەيھىسسالام تارىخچىلار تەرىپىدىن ‹ئەبۇتتۇر*ك› دەپ ئاتالغان يافەسنى خىتا مەملىكىتىگە ئەۋەتتى، ‹ئەبۇلفارس› دەپ ئاتالغان سامنى ئىران ۋە تۇران مەمىلكەتلىرىنىڭ ئوتتۇرىسىغا ھاكىم قىلدى. ‹ئەبۇلھىند› دەپ ئاتالغان ھامنى بولسا، ھىندى يۇرتىغا ئەۋەتتى. بۇ ئۈچ پەيغەمبەرزادىنىڭ باللىرى ۋە نەۋرىلىرى شۇ يەرلەردە ئاينىپ كۆپەيدى، يافەسنىڭ ئوغلى تۈ*ركلەرنىڭ بوۋىسىدۇر. ئۇنى تارىخچىلارنىڭ ھەممىسى پەيغەمبەرلىك تاجى بىلەن ھەممىدىن يۈكسەك بولدى، رىسالەت مەنىسىۋى بىلەن قېرىنداشلىرىدىن ئۈستۈن تۇردى،-دەيدۇ. دېمەك تۈ*رك، پارس ۋە ھىندى تىللىرى يافەسنىڭ، سامنىڭ  ۋە ھامنىڭ بالىلىرى، نەۋرىلىرى ۋە نەۋرىلىرىنىڭ نەۋرىلىرى ئارىسىدا مانا موشۇ يوسۇندا يېيىلدى.[3]» دېگەن ئېنىقلىمىسى ئارقىلىق بىزگە تۇنجى قەدەمدە پارس ئاتالغۇسىنى تىلشۇناسلىق، ئېتنىك نام نۇقتىسىدىن ئېنىقلاپ بەرگەن. مەدەنىيەت تارىخىمىزدا ئۆتكەن كۆپ ساندىكى ئەدىب ۋە مۇتەپەككۇرلىرىمىز تۈ*ركىي ۋە پارس تىللىرىدا تەڭ ئىجادىيەت ئېلىپ بېرىش، ھەتتا ئانا تىلىنى ئۇنتۇغان ھالدا پارس تىلىنى« ئەدەبىيات تىلى»دەپ قاراپ، مەخسۇس ئەشۇ تىلدا ئىجادىيەت ئېلىپ بېرىش جەريانىدا پارس ۋە پارس تىلى ئۇقۇمىنى ئىزچىل قوللىنىپ كەلدى. بىز  بىلىدىغان «پېرىسىيە» ئاتالغۇسى بولسا «فارس» ياكى «پارس» ئاتالغۇسىنىڭ گېرك تىلدىكى ۋاريانتى بولغان «persia» (پىرشىيە) دىن كەلگەن بولۇپ، كېيىن بۇ ئاتالغۇ ئىنگلزتىلىغا ئىراننى ئۇقتۇرىدىغان سۆز سۈپىتىدە ئۆزلەشكەن. رىزا شاھ دەۋرىگە كەلگەندە بارلىق يازما ۋە مەتبۇئاتلاردا پېرىسىيە سۆزىنى ئىشلىتىش بىردەك ئەمەلدىن قالدۇرۇلۇپ، ئۇنىڭ ئورنىغا «ئىران» سۆزىنى ئىشلىتىش توغرىسىدا پەرمان چىقرىلغان ئىدى.

بۇ ھەقتە يەنە ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىننىڭ «قەدىمكى مەركىزىي ئاسىيا» ناملىق ئەسىرىدە ناھايتى ئېنىق تەتقىقات نەتىجىلىرى ئېلان قىلىنغان بولۇپ، مەركىزىي ئاسىيا جۈملىدىن ئىران، تۇران مىللەتلىرىنىڭ مەنبەسى، بۆلۈنىشى، تۈ*ركۈملەرگە ئايرىلىشىدىن تاكى كۆچمە قەبىلىلەر ئاساسىدا شەكىللەنگەن تۇران، ئىراندىكى پارس ۋە تۈ*رك مىللەتلىرىنىڭ ئېتنىك تەركىبلىرى پاكىتلار بىلەن ئوتتۇرىغا قويۇلغان. ئەسئەت سۇلايماننىڭ «تەكلىماكانغا دۈملەنگەن روھ» ناملىق ئەسىرىگە كىرگۈزۈلگەن « تۇران بىلەن ئىراننىڭ دىئالوگى» ناملىق ئىلمي تەتقىقات ئەسىرىدە بۇ ئىككى ئۇقۇمغا ئېنقلىما بەرگەندىن سىرت يەنە نۇرغۇنلىغان تارىخىي، ئەدەبىي ۋە ئارخېئولوگىيىلىك پاكىتلار ئاساسىدا پارس ئۇقۇمى ۋە مىللىيەتى كۆرسىتىلگەن. «تەكلىماكانغا دۈملەنگەن روھ» نىڭ 160-بېتىدە مۇنداق دېيىلگەن: «ناھايىتى روشەنكى ئىران-ئاسىيادىكى قەدىمكى مەدەنىيەتلىك ئەللەرنىڭ بىرى، ئۇ ئاسىيانىڭ غەربىي قىسمىغا، ئاسىيا، ياۋرۇپا ۋە ئافرىقىدىن ئىبارەت ئۈچ قىتئە تۇتىشىدىغان بەلۋاغقا جايلاشقان. ئۇنىڭ ئۈستىدە قەدىمكى ئىران غەربىي قوشنىسى– مىسسوپوتامىيە ۋادىسى ئارقىلىق سومىر-بابىل، مىسىر ۋە يۇنان مەدەنىيەتلىرىدىن، شەر*قتە ھىندى ۋە ئوتتۇرا ئاسىيا مەدەنىيەتلىرىدىن ھەرۋاقىت ئوزۇق ئېلىپ تۇرغان. مىلادىدىن بۇرۇنقى 2000-يىللار ئەتراپىدا ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە كاسپىي دېڭىزى قىرغاقلىرىدا ياشىغان ئارىئانلار(ئاريالارنىڭ)نىڭ بىر بۆلىكى ئامۇ دەرياسى ۋە  كۇپېت تاغلىردىن ئۆتۈپ ئىرانغا كىرگەن. يەنە بىر بۆلىكى ھىندىقۇش تاغلىرىدىن ئۆتۈپ ھىندسىتانغا كىرگەن.» ئىلام ئېگىزلىكىدىكى ئىران قەۋملىرى مەركىزىي ئاسىيا تۈ*ركىي قەۋملىرىگە ئوخشاش ئىككلەمچى ئىنسان تۈ*ركۈملىرى بولۇپ، ئۇلارنىڭ يىراق ئەجدادى دەل مەركىزىي ئاسىيا ئاندىرنوپ–ئارى، ساك-سىكىتايلار ئىدى. بۇلاردىن مەركىزىي ئاسىيا تۈ*ركلىرى شەكىللىنىۋاتقان مەزگىللەردە ۋە ياكى ئۇنىڭدىن سەل بۇرۇن ئىلەم قەدىمكى ئەجدادلىرى ۋە ھىندى ئىپتىدائى قەۋملىرى بىلەن مۇناسىۋەتلەشكەن. بۇ ۋاقىت ھەرگىزمۇ مىلادىدىن ئىلگىرىكى 6-،7-مىڭىنچى يىللاردىن كېيىن ئەمەس. نەتىجىدە قەدىمكى ئارىئانلار ئىران، ھىندى، ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە تارىم ۋادىسىدىكى ھەرقايسى خەلقلەرنىڭ ئېتنىك تەركىبىدە مۇھىم ئورۇننى تۇتقان. ئىران تېررىتورىيىسىگە كىرگەن ئارىئانلار  شۇ يەردىكى يەرلىك خەلقلەر بىلەن قوشۇلۇپ پارسلارنى شەكىللەندۈرگەن. كېيىنچە ئۇلارنىڭ گەۋدىسى تۈ*ركىي قەۋملەر، ئەرەبلەر ۋە موڭغۇللارنىڭ ئوخشاشمىغان نىسبەتتىكى تەركىبلىرى قوشۇلغان. ئاندىن كېيىن يەنى ئابباسىيلار خانلىقى 1724-يىلى نادىر شاھ قولىدا زاۋال تاپقاندىن كېيىن ئىران سۆزى تارىخ سەھنىسىگە چىقىشقا باشلىغان. بىرقسىم مەنبەلەردە قەيت قىلىنىشىچە ئىران سۆزى ئەڭ دەسلەپ ساسانىيلار دەۋىرىدە مەيدانغا كەلگەن. بۇ سۆز ئەسلىدىكى ئەيريانېم «Airyanem» (بۇ سۆز ئاۋستادا ئۇچرايدۇ) ۋە ئەشكانىيلار دەۋرىدىكى «ئەريان» (Aryan) سۆزىدىن كەلگەن. ساسانىيلار دەۋرىگە كەلگەندە سۆز بېشىدىكى «ئەر» «ئېر»غا ئۆزگەرگەن ياكى ئاجىزلاشقان ھەمدە شۇنداق ئىشلىتىلىپ ساسانىيلار زېمىنى ياكى «ئەريا» نىڭ كۆپلىكى بولۇپ، «ئېرلار» ياكى «ئارلار» دېگەن مەنىدە كەلگەن.  بۇ نام ئۇيغۇرلار پارس ئاتالغۇسىدەك ھەيۋەت ۋە ھۆرمەت بىلەن تەلەپپۇز قىلىنمىسىمۇ، ھازىرقى ئىران دۆلىتىنىڭ سىياسىي سالاھىيىتنى ئىپادىلەيدىغان بىر نام سۈپىتىدە مەۋجۇت بولۇپ كەلگەن. شۇڭا ئىران جۈملىدىن پارس مىللىيەتلىكىنى ئامۇ دەرياسىنى پاسىل قىلىپ شەكىللەنگەن تۇران مىللىيەتلىكى بىلەن سېلىشتۇرۇپ تەتقىق قىلىپ ۋە ئۇلاردىكى قۇياشنى، ئوتنى ئۇلۇغلاش، تارىخىي تەقدىرداشلىق، ئەدەبىي مەنبەداشلىق جەھەتتىكى دىئالوگلىرىدىن ئۇلارنىڭ ئورتاق مەنبەسى بولمىش ئارىئان ساك يىلتىزلىرىدىن ئىزدەش تامامەن ئەقىلگە ئۇيغۇن.

بىز پارسلار بىلەن ئۇيغۇرلارنىڭ تارىخى دىئالوگلىرىغا ھەر قېتىم نەزەر سالغىنىمزدا « ئۇيغۇر ۋە تۈ*ركىي تىللىق خەلقلەرنىڭ ئەنئەنىۋى مەدەنىيەت قاتلىمى ئىچىدىن ئەرەب، پارس، يۇنان، ھىندى ۋە ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك مەدەنىيەتلىرىنىڭ ئوخشاشمىغان خۇرۇچلىرىنى بايقايمىز. بولۇپمۇ بۇنىڭ ئىچىدە پارس مەدەنىيىتىنىڭ تەسىرى گەۋدىلىك ئىپادىلىنىدۇ.»[4] بۇ ئىپادىلەرنىڭ ئۇيغۇر مەدەنىيەت قاتلىمىدا چوڭقۇر يىلتىز تارتىشىنىڭ ئاساسلىق سەۋەبلىرى تۆۋەندىكىچە:

بىرىنچى، بىز بىلەن يىلتىزداش بولغان پارسلار كېيىنكى تەرەققىيات باسقۇچلىرىدا قەدىمكى بابىل –سۇمىر مەدەنىيىتىگە بىۋاستە ۋارىسلىق قىلغان، گىرىك-يەھۇدى، ئەرەپ-ئىسلام، ھىندى-بۇددىزىم، ئارىئان-شامانىزىم ۋە تەبىئەت ئېتىقادچىلىقى ئەنئەنىلىرىنىڭ تەسىرىگە كۆپ ئۇچرىغان بولسىمۇ ئۇلارنى ئۆز مىللىيىتىگە يۇغۇرۇش ئاساسىدا زورۇئاستىر، مانى، دىنلىرىنى، مازداك، قەندىھار، سوفىي ئېقىملىرىنى، يېقىنقى دەۋرلەردە بولسا باھىزمنى ئىجاد قىلىپ تارىخى سەھنىسىگە ئېلىپ چىقتى. ھەم بۇ خاسلىقلىرىنى سودا، دىن، مەدەنىيەت يوللىرى ئارقىلىق مەلۇم نىسبەتتە بىزگە يەتكۈزۈپ كەلدى.

ئىككىنچى، ئىران- پارس خەلقلىرى دۇنيادا ئۆتكەن ھەر بىر بۈيۈك ئىمپېرىيىلەر بىلەن بىۋاستە ئۇچراشقان ياكى ئۇلارنى تونۇغان. ئەپسۇسكى ئۇلار يا تۆت چوڭ مەدەنىيەتلىك ئەل قاتارىدىن ئورۇن ئالالمىغان ياكى تۆت چوڭ دىننىڭ ئىختىراچىلىرى بولالمىغان. پەقەت ئۇلارنىڭ ھامىيسى ياكى ئارقا قوشنىسى سالاھىيىتىدە ئۇلارنى مۇنبەت تۇپراق ۋە كۈچلۈك مەدەنىيەت ئاساسى بىلەن تەمىنلەپ كەلگەن. بۇ جەھەتلەردە ئىران ئۆزىگە مەنبەداش تۇران بىلەن ئورتاقلىقنى ساقلىغان.

ئۈچىنچىسى- ئىلەم ئېگىزلىگى ئاسىيا، ئافرىقا، ياۋرۇپا قىتئەسىنى تۇتاشتۇرىدىغان ئاساسىي زۇننار بولۇپ، يىپەك يولى قەدىمكى دەۋرلەردە پارس شەھەرلىرى ئارقىلىق ئۆزىنىڭ ھەقداغىغا يەتكەن. بۇ زېمىندا باكتېرىيە، ساكىستان، توخارىسىتان نامىدىكى نەچچە مىڭ شەھەرلىك خاندانلىقلار، ئاخمانىيلار، ئابباسىيلار، سەفەۋىيلەرگە ئوخشاش باغداد، ئىسفاھان، بۇخارا، سەمەرقەنتلەرنى مەركەز قىلغان مەدەنىيەت ئويغىنىش ھەرىكەتلىرى بارلىققا كەلگەن. پارس سودىگەرلىرى دۇنيا مەدەنىيەت ئالماشتۇرۇشىدا ۋە دىنىي ئىدىيە تارقىتىش سەپەرلىرىدە ئالدىنقى قاتاردا تۇرغان. شۇنداقلا قەشقەر، بالاساغۇن، تۇرپان، جىمسارنى مەركەز قىلغان قاراخانىيلار، قۇچۇ ئۇيغۇر خانلىغى ۋە كېيىنكى ئالمالىقنى مەركەز قىلغان چاغاتاي خانلىقلىرى تۆمۈر ھاكىمىيىتىنىڭ ھەرقايسى تەۋەلىكلىرىدە، يەركەنت ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ كەشمىر، تىبەت مەدەنىيەت توقۇنۇشلىرىدا ئۇيغۇرلار بىلەن بولغان سىياسىي، ئىجتىمائي، دىنىي ۋە مەدەنىي ئالاقىلىرىنى ساقلاپ كەلگەن.  ھەتتا بۇ مۇناسىۋەت تاكى 20-ئەسىرنىڭ دەسلەپكى يېرىمىدىكى ئەنگلىيە، روسيىنىڭ قەشقەرنى مەركەز قىلىغان كۈچ سىنىشىش دەۋرلىرىگىچە يېتىپ كەلگەن.

تۆتىنچىدىن ئۇزاق مەزگىللىك دىنىي ئوخشاشلىق ۋە سىياسى ھاكىمىيەت جەھەتتىكى ئورتاقلىق پارسلار بىلەن ئۇيغۇرلاردا بىر تۈ*ركۈم مەدەنىيەت، روھىيەت ئورتاقلىقىنى ھاسىل قىلغان بولۇپ، ئۇلار چىراي – تۇرق ئوخشاشلىقىدىن باشقا ھېيت-بايرام، ئۆرپ-ئادەت، يېمەك- ئىچمەك ۋە كىيىم-كىچەك، مۇزىكا ، ئۇسۇل، رەسساملىق ۋە ئويمىچىلق يەنى تاش ئۆڭكۈر رەسسامچىلىقى جەھەتتە ناھايىتى كۆپ ئوخشاشلىققا ئىگە بولغان. بۇ تەرەپلەردىكى مۇۋەپپەقىيەتلىرىدىن تەڭ بەھرلەنگەن.

خۇلاسىلىگەندە، ئىران بىلەن پارس دېگەن بۇ ئىككى ئاتالغۇ ھەم پەرقلىق ھەم مۇناسىۋەتلىك تېرمىنلار بولۇپ، لېكسىلوگىيە، تارىخ، تىلشۇناسلىق، مەدەنىيەت نۇقتىسدىن ئېلىپ ئېيتقاندا، بۇ ئىككى سۆز ئوخشىمىغان مەنا ۋە ئوخشىمىغان ئۇسلۇبقا ئىگە. ئەمما مەلۇم دەۋر ۋە ئورۇنلاردا بۇ ئىككى ئاتالغۇ ئوخشاش مەنىگە ئىگە بولۇپ، ئۇلارنى ئالماشتۇرۇپ ئىشلىتىشكىمۇ بولىدۇ. ئەمما ئەسكەرتىش كېرەككى، پارس ئۇقۇمى كۆپ ھاللاردا ئىران ئۇقۇمىدىن چوڭ بولۇپ ئىراننى ئۆز ئىچىگە ئېلىپ كېتىدۇ. شۇنداقلا بۇ نام غەربلىكلەر يازمىلىرىدا كۆپ ئۇچرايدۇ. ئەكسىچە شەر*قلىكلەر بۇ نامنىڭ ئورنىغا كۆپرەك «ئەجەم» نامىنى ئىشلىتىدۇ. ھەتتا فىردەۋسى، ناۋائى قاتارلىق ئەدىبلەرمۇ ئۆز ئەسەرلىرىدە پارس زېمىنى ۋە تىلىنى «ئەجەم» سۆزىگە يىغىدۇ.

ئۇيغۇر يازمىلىرىدا ۋە تىل- مەدەنىيەت ئىستېمالىدا ئىران نامى پەقەت 20-ئەسىرنىڭ كېيىنكى يېرىمىدا ئەمدىلا «بۇخارا ئۇيقۇسى» دىن ئويغانغان ئوتتۇرا ئاسىيا ئويغىنىش ھەرىكىتىنىڭ ئاۋانگارتلىرىدىن بولغان ئەنۋەر بايتۇر، ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن، ئەسئەت سۇلايمان ۋە باشقا تىلشۇناس ۋە تارىخچىلارنىڭ ئەسىرىدە تۇران ئىبارىسىگە ئاھاڭداش ۋە تەڭداش مەنىدە كۆپرەك تەكىتلەنگەن بولۇپ، تارىخى پاكىتلارغا ۋە پارسلارنىڭ مىللىي ئېنسكلوپېدىيىسى بولغان  «دېھخۇدا» قامۇسىدىكى مەزمۇنلارغا نەزەر سالساق «ئىران» سۆزى باشتا ئېيتقاندەك «ئاريالار» دېگەننى بىلدۈرىدىغان بولۇپ، خۇددى «تۇران» سۆزى «تۇرلار» دېگەن مەنىنى ئۇقتۇرۇش بىلەن بىرگە ئۇلارنىڭ زېمىنىنىمۇ بىلدۈرۈپ كەلگىنىگە ئوخشاش بۇ سۆزمۇ «ئاريالار» ماكانى دېگەننى بىلدۈرۈپ كەلگەن ۋە ئىراننىڭ ئومۇمىي نامى سۈپىتىدە ئىستېمال قىلىنغان. غەرب مەنبەلىرىدە بولسا «ئىران» سۆزى  «ئارىئانلار ماكانى» دېگەننى بىلدۈرىدىغان بولۇپ، تارىخنىڭ قەدىمكى ۋە ئوتتۇرا بۆلەكلىرىدە ئىراننىڭ غەربىي جەنۇبىي قىسمىدىكى «پارس» ئۆلكىسى ئىراننىڭ ئومۇمىي نامى سۈپىتىدە ئىستېمال قىلىنغان. پەقەت مىلادى  1935-يىلى ئىران ئىسلاھاتچىلىرى ۋە مىللەتپەرۋەر سىياسىيونلارنىڭ تەشەببۇسى شۇنداقلا گېرمانىيىنىڭ ئىلھاملاندۇرۇشى بىلەن «پارس»، «پېرسىيە» دېگەن دۆلەت نامى پۈتۈن ئاسىيا، جۈملىدىن ھىندۇ-ئىران مىللەتلىرىگە ۋە تۈ*ركىي قەۋملەرگە بىۋاستە ئۇل بولغان «ئارىئان» نامىغا ماسلاشتۇرۇلۇپ رەسمىي «ئىران» دېگەن قەدىمكى نامغا ئۆزگەرتىلگەن.[5] دەپ قەيت قىلىنغان. ئىران سۆزىنىڭ ئەسلى مەنبەسىدىن ئۇچۇر بېرىلمىگەن.

دېمەك، پارس-ئىران مەدەنىيىتى ئۇلارنىڭ كېينكى ئەۋلادلىرى ياشاپ گۈللەندۈرۈپ كەلگەن ئېتنىك ماكانى ئىلەم ئېگىزلىگى ۋە ئامۇ، سىر دەريا بويلىرىدا مەيدانغا كەلگەن. بۇ زېمىنلار ئىلەم ئېگىزلىكىنى ئۆزىگە ئۇل قىلغان مەركىزىي، غەربىي ئاسىيا بولۇپ، مەركىزى ئاسىيا، ئامۇ، سىر دەريا ۋادىلىرى، ماۋارەئۇننەھر ۋە بۈگۈنكى ئىران، ئافغان، تاجىكىستان شۇنداقلا پاكىستان، ھىندىستان، ئۆزبېكىستاننىڭ قىسمەن چېگرالىرى بېسىپ ياتقان جۇغراپىيىلىك، ئېتنوگرافىيىلىك زېمىن دەل ئىران ئاتالغۇسى كېيىنچە ئىراننىڭ شىمالىدىكى پارس ئۆلكىسىنىڭ نامى بىلەن ئاتالغان پارس زېمىنىدۇر. بۇ زېمىندا ئەدەبىي تىل ۋە ئورتاق تىل بولۇپ قوللىنىلغان تىل بولسا پارس تىلىدۇر.

  19-ئەسىرنىڭ ئاخىرى ۋە 20-ئەسىرنىڭ باشلىرىدىكى مەركىزىي ئاسىيادىكى جاھانگىرلار كۈچىنىڭ ئاجىزلىششى ۋە مىللىي دېموكراتىك ھەرىكەتلىرىنىڭ جۇش ئۇرۇپ راۋاجلىنىشى ئارقىسىدا ئاسىيادا بىر تۈ*ركۈم مىللىي دۆلەتلەر بارلىققا كەلگەن بولۇپ، شۇ قاتاردا پارس تىللىق ئەللەرمۇ ئىران، ئافغانىستان، تاجىكىستان قاتارلىق مۇستەقىل دۆلەتلەر سالاھىيىتىدە بۆلۈنگەن. يەنە بىر قسىم پارس مىللەتلىرى تۈ*رك، ھىندى، ئەرەب قەۋملىرى بىلەن بىرىكىشىش جەريانىدا كۇرد، پۇشتۇ مىللىي گەۋدىسىنى شەكىللەندۈرگەن، يەنە بىر قسىم پارس خەلقى جۇڭگو، روسىيە، ئۆزبېكىستان، تۈ*ركىيە، ئىراق قاتارلىق دۆلەتلەرگە تەۋە بولۇپ ئىلگىرىكى بىرلىكنى ساقلاپ قالالمىغان. بولۇپمۇ سوۋېت ئىتتىپاقى تەسىرىدىكى تاجىكىستاننىڭ سىلاۋىيان يېزىقىنى قوللىنىشى ۋە تاجىك نامىدا ئاتىلىشى، ئافغانىستاندىكى دارى تىلىنىڭ پۇشتۇ تىلى بىلەن تىركىشىشى، ئىران پارس تىلىنىڭ ياۋرۇپالىشىش جەريانىدا ئىنگلىز، فرانسۇز، روس تىللىرىدىن تۈ*ركۈم-تۈ*ركۈم سۆز ۋە يېڭىلىقلارنى قوبۇل قىلىشى جەريانىدا پارس تىلىدىمۇ بىر تۈ*ركۈم پەرقلەر شەكىللىنىپ، مىللىي ئاڭنى سۇسلاشتۇرۇپ بارغان. شۇڭا پارس تىلىنىڭ تارىخىنى يۇقىرىقى دۆلەتلەر تارىخىي بويىچە ئايرىم-ئايرىم ئىزاھلاشقا توغرا كېلىدۇ.

ئىزاھاتلار:

[1]  ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن: 《قەدىمكى مەركىزى ئاسىيا》، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 2003–يىلى 3–ئاي 1–نەشرى 3–بەت

2.  بېيجىڭ ئۇنىۋېرسىتېتى تارىخ فاكۇلتېتى قىسقىچە دۇنيا تارىخىنى تۈزۈش گورۇپپىسى: «قىسقىچە دۇنيا تارىخىي (قەدىمكى زامان قىسمى)»، مىللەتلەر نەشرىياتى، 1982-يىلى 6-ئاي 1-نەشرى، 135–بەت

3.  خەمىت تۈمۈر، ئابدۇرۇپ پولات : «مۇھاكەمەتۇل لۇغەتەين»، مىللەتلەر نەشرياتى، 1988-يىلى 11-ئاي 1-نەشرى ، 7-بەت

4.  ئەسئەت سۇلايمان: «تەكلىماكانغا دۈملەنگەن روھ»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 2000-يىلى 7-ئاي 1-نەشرى

5.  خې نەييىڭ: «ئىران شېئىرىيتىدىن تاللانما»، بېيجىڭ پىداگوگىكا ئۇنىۋېرسىتېتى نەشرىياتى، 1992-يىلى خەنزۇچە 1-نەشرى 1-بەت



--------------------------------------------------------------------------------

[1]  ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن: 《قەدىمكى مەركىزى ئاسىيا》، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 2003–يىلى 3–ئاي 1–نەشرى 3–بەت

[2]  بېيجىڭ ئۇنىۋېرسىتېتى تارىخ فاكۇلتېتى قىسقىچە دۇنيا تارىخىنى تۈزۈش گورۇپپىسى: «قىسقىچە دۇنيا تارىخىي (قەدىمكى زامان قىسمى)»، مىللەتلەر نەشرىياتى، 1982-يىلى 6-ئاي 1-نەشرى، 135–بەت

[3]  خەمىت تۈمۈر، ئابدۇرۇپ پولات : «مۇھاكەمەتۇل لۇغەتەين»، مىللەتلەر نەشرياتى، 1988-يىلى 11-ئاي 1-نەشرى ، 7-بەت

[4]  ئەسئەت سۇلايمان: «تەكلىماكانغا دۈملەنگەن روھ»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 2000-يىلى 7-ئاي 1-نەشرى

[5]  خې نەييىڭ: «ئىران شېئىرىيتىدىن تاللانما»، بېيجىڭ پىداگوگىكا ئۇنىۋېرسىتېتى نەشرىياتى، 1992-يىلى خەنزۇچە 1-نەشرى 1-بەت


بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   قوشتاغ تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2012-4-14 23:22  

پارسلار

بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   ئايبۈۋى تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2012-4-15 01:21  

ئىرانى مىللەتلەر

كۇردلار

ئىران-ئىراق، سۈرىيە ۋە تۈ*ركىيەدىن ئىبارەت تۆت دۆلەت چېگرىلىشىدىغان كۇردىستان رايونىدىكى كۆچمەن چارۋىچى مىللەت بولۇپ، ئومۇمىي ئاھالىسى تەخمىنەن 30مىليون، بۇلارنىڭ ئىچىدە تۈ*ركىيەدە 15مىلىيۇن، ئىراندا 6مىلىيۇن، ئىراقتا 6مىلىيۇن، سۈرىيەدە 2مىلىيۇن ئولتۇراقلاشقان ، بۇنىڭدىن باشقا يەنە گېرمانىيەدە 500مىڭ، لىۋاندا 200مىڭ، رۇسىيەدە 100مىڭ، ئىسرائىلىيەدە 100مىڭ، ئارمېنىيەدە 50مىڭ، شىۋىتسىيەدە 50مىڭ، فىرانسىيەدە 50مىڭ كۇرد كۆچمەنلىرى بار.
   كۇرتلار ئاساسلىقى زاگروس تاغ تىزمىسى ۋە تورۇس تاغ تىزمىسى رايونىغا جۈملىدىن، شەر*قتە ئىراندىكى كىرمان قۇملۇقىدىن باشلىنىپ، غەربتە تۈ*ركىيەدىكى ئىفرات دەرياسىغىچە، شىمالدا ئەرمىنىيەدىن جەنۇبتا ئىراقتىكى كىركۇك ۋە سۈرىيەدىكى ھەلەپكىچە تارقالغان. ئازساندىكىلىرى پارژ، ئافغانىستان، ئىئوردانىيە، روسىيە قاتارلىق دۆلەتلەرگە تارقىلىپ ئولتۇراقلاشقان.
   كۇردلار غەربى ئاسىيادا ئاھالىسى ئەرەب، تۈ*رك، پارسلاردىن قالسىلا تۆتىنچى ئورۇندا تۇرىدىغان چوڭ مىللەت بولۇپ ئوتتۇرا شەر*ق رايونىدىكى ئەڭ قەدىمكى مىللەتلەرنىڭ بىرى. رىۋايەت قىلىنىشىچە  كۇردلار قەدىمقى فىنكىيىلىكلەرنىڭ ئەۋلادى بولۇپ، مىلادىدىن بۇرۇنقى 15-ئەسىردە بالقان رايونىدىن كۆچمەن بولۇپ كەلگەندىن كېيىنكى ئۈچ مىڭ يىلدىن كۆپرەك ۋاقىتتىن بۇيان ئىزچىل كۇردىستاندىكى تاغلىق رايونلاردا ياشاپ كېلىۋاتىدۇ، ئىلگىرى ئۇلارنىڭ ھەممىسى كۆچمەن چارۋىچىلىق تۇرمۇشىنى كەچۈرگەن.
كۇردلارھىندى-ياۋروپا تىللار سېستىمىسى ئىران تىل گۇرۇپپىسىغا تەۋە، كۇرمانجى، سوراكى، زازاكى قاتارلىق ئۈچ چوڭ دىئالىكت بىر قانچە خىل يەرلىك شىۋىگە ئايرىلغان كۇرد تىلىنى قوللىنىدۇ. كۇرد تىلىنىڭ دىيالىكىتلار ۋە شىۋىلەر ئارىسىدىكى پەرقى بەك زور بەزى دىئالىكىتلار ئۆزئارا ئاڭلاپ چۈشىنەلمەيدۇ.
   ئىراقتىكى كۇردلارنىڭ يېزىقى ئەرەب ھەرىپىنى ئاساس قىلغان، تۈ*ركىيە بىلەن سۈرىيەدىكى كۇردلار لاتىن يېزىقىنى قوللىنىدۇ، روسىيەدىكى كۇردلارنىڭ يېزىقى سلاۋيان ھەرىپىنى ئاساس قىلغان. كۇردلارنىڭ كۆپ ساندىكىلىرى ئىسلام دىنى سۈنئىي مەزھىپىگە ئېتىقاد قىلىدۇ، ئاز ساندا شىئە، خىرىستان ۋە يەھۇدىلار بار.
   كۇردلارنىڭ تارىخى ئەھۋالىغا ئائىت يازما ماتېرىياللار ئۇنچە كۆپ ئەمەس بولۇپ كۇردلار تارىختىن بېرى ئاساسەن ئەتراپتىكى مىللەتلەرنىڭ باشقۇرۇشىدا بولۇپ كەلگەن ۋە تاكى19ئەسرگىچە كۇردلار ئوسمان ئىمپىرىيىسىدە يەنىلا يېرىم ئاپتونۇمىيە ھالىتىنى ساقلاپ، تۈ*ركىيە بىلەن ئىران ئىككى دۆلەت ئارىسىدىكى توقۇنۇشنى پەسەيتىدىغان بەلۋاغ بولۇپ قالغان. كېيىن ئوسمان ئىمپىرىيىسى ھالاك بولغاندىن كېيىن كۇردلار  رايونى بىر نەچچە دۆلەتكە  تەۋە بولۇپ پارچىلىنىپ كەتكەن.
    تىل يېزىق مەدەنىيەت جەھەتتىن تارىختىكى كۇردلار ئاساسەن  پارس تىلى، ئەرەب تىلى، تۈ*رك تىلىنى قوللىنىپ يېزىقچىلىق قىلغان، بولۇپ كۇرد تۇرمۇشى ئەكس ئەتكەن شېئىرلار توپلىمى، ھېكايىلەر توپلىمى، تارىخىي كىتابلار توپلىمى بار.
  تۈ*ركىيەدە 1897-يىلى كۇرد تىلىدىكى گېزىت نەشر قىلىنغان بولۇپ، 1908-يىلى ئىستانبۇل گېزىتىنىڭ كۇرد تىلى نۇسخىسى نەشىر قىلىنغان، تۈ*ركىيە جۇمھۇرىيىتى قۇرۇلغاندىن كېيىن ، بولۇپمۇ 1927-يىلى قۇرۇلغان كۇردلارنىڭ ئارارات جۇمھۇرىيتى 1930-يىلى تۈ*ركىيە ئارمىيىسى تەرىپىدىن باستۇرۇلغاندىن كېيىن كۇردلارنىڭ ئۆز تىلىدىكى پەن-مەدەنىيەت تۇرمۇشى ئاساسەن چەكلىۋېتىلدى. كۇرد تىلى مەكتەپ، مەتبۇئات ۋە رادىئو-تېلېۋىزىيەدىن سىقىپ چىقىرىلدى.
1990-يىلىدىكى ئوتتۇرا شەر*ق ئۇرۇشىدىن كېيىن كۇردلار ئىراقنىڭ شەر*قى شىمالىدىكى دوخۇك، ئەربىل ۋە سۇلايمانىيە  ئۈچ ئۆلكىدە مۇتلەق ئاپتونومىيەنى ئىشقا ئاشۇردى ۋە كۇردە مەدەنىيەت-سەنىيەت سەنئىتىنىڭ تەرەققىياتى ئۈچۈن زور بولغان،  نۇرغۇن ئەمگەكلەرنى روياپقا چىقاردى. ھازىرقى ئىراق پىرىزدېنتى تالىبانى كۇرد مىللىتىنىڭ نۆۋەتتىكى نوپۇزلۇق رەھبىرى ھىساپلىنىدۇ.

   قەدىمدە كۇردلار كۆچمەن چارۋىچىلىق تۇرمۇشىنى كەچۈرگەن، دېھقانچىلىق بىلەنمۇ شۇغۇللانغان. تاغلىق رايوندىكى كۇردلار كۆچمەن چارۋىچىلىقنى ئاساس قىلغان، قوي، ئات، كالا باققان ھەمدە گىلەم توقۇغان، ياغاچ ماتېرىياللارنى ياسىغان، خۇرۇم ئىشلەپ چىقارغان؛ تۈزلەڭلىكتىكى كۇردلار دېھقانچىلىقنى ئاساس قىلغان، بۇغداي، قوناق، شال، تاماكا ۋە پاختا تېرىغان، ھەمدە باغۋەنچىلىك بىلەن شۇغۇللانغان. بىرىنچى قېتىملىق دۇنيا ئۇرۇشىدىن كېيىن قاتتىق بېكىتىلگەن دۆلەت چىگراسى چارۋىچىلارنىڭ پەسىللىك كۆچۈشىنى توسۇپ قېلىپ، كۇردلارنى مۇقىم ئولتۇراقلىشىپ يەر تېرىشقا مەجبۇر قىلغان. بىرقىسىم كۇردلار باشقا كەسىپ  بىلەن شۇغۇللانغان. ئىران، ئىراقنىڭ نېفىت سانائىتىنىڭ گۈللىنىشىگە ئەگىشىپ، كۇردلار ئارىسىدا نېفىت ئىشچىلىرى پەيدا بولغان. لېكىن مەيلى كۆچمەن چارۋىچىلىق ياكى مۇقىم تۇرمۇش ئۇسۇلى بولسۇن، كۇردلار يەنىلا قەبىلە تۈزۈمىنىڭ قالدۇقلىرىنى ساقلاپ كەلمەكتە، يەنى قەبىلە باشلىقىنىڭ باشقۇرۇشىغا بويسۇنۇش، يەرلەر ئاقسۆڭەكلەرگە مەنسۇپ بولۇش، ئىجارە پۇلى   تاپشۇرۇش قاتارلىق. كۆپ قىسمى قەبىلە سېستىمىسى چارۋىچى ئائىلىسىدىن كېلىپ چىققان، ئاز ساندىكىلىرى مائارىپ قوبۇل قىلغان. كۇرد ئاياللىرى چۈمبەل ئارتمايدۇ، باشقىلار بىلەن ئەركىن ئالاقە قىلالايدۇ، باشقۇرۇش خىزمەتلىرىگە قاتنىشالايدۇ.
كۆپ قىسىم كۇردلار سۈننىي مەزھەپ مۇسۇلمانلىرى بولۇپ، سىرلىق، غەيرىي بولغان يەرلىك دىنىي مەزھەپ ئالاھىلىدىلىكى بار. كۇردلار ئادەتتە بىر مىللەت ئىچىدىكىلەر ئارا توي قىلىدۇ. پايتەختتىن سىرت رايونلاردا ئادەتتە ئەرلەر 20، ئاياللار12 ياشتا توي قىلىدۇ، ئائىلە ئاتا-ئانا ۋە بالىلاردىن تەشكىل تاپىدۇ. ئىسلام دىنى قانۇنى يول قويغان «بىرئەر كۆپ خوتۇنلۇق بولۇش» تۈزۈمى ھازىرمۇ بەزى جايلاردا قوللىنىلماقتا.

ئوسسېتلار

شىمالي كاۋكاز رايونىدىكى مۇسۇلمان ئەمەس مىللەت بولۇپ ئۆزلىرىنى ئالان، ئىرون، دەپ ئاتىشىدۇ. شەر*ق-غەرب تارىخىدا ئۇلارنىڭ ئەجدادى ئالانلار دەپ خاتىرىلەنگەن، گرۇزىيە تارىخىدا ئوساملار دىيىلگەن، روسىيە تارىخىدا ياۋروپا ساملىرى دەپ خاتىرىلەنگەن. 2010-يىلى 7-ئايدىكى سىتاتىسكىغا قارىغاندا ئوسېتىلارنىڭ 718مىڭ ئاھالىسى بولۇپ، رۇسىيەدە 612مىڭ. ئاساسلىق رۇسىيە فىدىراتسىيىسىنىڭ شىمالىي ئوستىيە ئاپتونۇم جۇمھۇرىيىتى (سانى 500مىڭدىن ئارتۇق، جۇمھۇرىيەت ئاھالىسىنىڭ 65%نى ئىگللەيدۇ) ۋە گىرۇزىيە جۇمھۇرىيتىىدىكى جەنۇبىي ئوسسېت ئاپتونۇم ئوبلاستى(سانى 100مىڭدىن ئارتۇق، ئوبلاست ئاھالىسىنىڭ 85%نى ئىگەللەيدۇ)غا، بىرقىسمى گرۇزىيە، روسىيە فىدىراتسىيىسىنىڭ باشقا ئوبلاستلىرىغا تارقالغان.   
    ئوسېتىلار ياۋروپا ئىرقى كاۋكاز تىپىغا تەۋە بولۇپ، ھىندى ياۋروپا تىللىرى سېستىمىسى، ئىران تىللىرى ئائىلىسى، شەر*قى شىمالى ئىران- ساك تىل تۈ*ركۈمىگە تەۋە ئوسسېت تىلىنى قوللىنىدۇ. ئەسلى گىرىك ئېلىپبەسى ئاساسىدىكى يېزىقى بار ئىدى، 1923-يىلى لاتىن يېزىقىغا ئۆزگەرتكەن، 1938-يىلى شىمال  ئوسسېتلىرى سلاۋيان ئېلىپبەسى ئاساسىدىكى ئېلىپبەگە كۆچكەن، جەنۇب ئوسسېتلىرى گرۇزىيە يېزىقىنى قوللانغان، 1954-يىلىدىن باشلاپ ئومۇمەن سلاۋيان ئېلىپبەسى ئاساسىدىكى يېزىقىنى قوللىنىپ كەلمەكتە.
ئوسېتىلارنىڭ 80% ئاھالىسى خىرىستان دىنى پراۋوسلاۋىيە دىنىغا ئىتىقاد قىلىدۇ، كاباردى بالكار جۇمھۇرىيىتى بىلەن چېگرىلىنىدىغان دىگور رايوندىكى ئاھالىنىڭ كۆپ قىسمى ئىسلام دىنى سۈننى مەزھىبىگە ئىتىقاد قىلىدۇ.

ئوسېتىلار دۇنيا تارىخىدىكى مەشھۇر شۇنداقلا تارىخى بىر قەدەر ئۇزۇن مىللەتلەرنىڭ بىرى بولۇپ مىلادىدىن بۇرۇنقى گىرىك تارىخلىرىدا، مىلادىدىن كېيىنكى رىم ئىمپىرىيىسى تارىخلىرىدا ئوسېتىلارنىڭ نامى دائىم تىلغا ئېلىنىپ تۇرغان. ئوسېتىلار ئولتۇراقلاشقان كاۋكاز رايونى تارىختىكى چوڭ ئىمپىرىيەلەر مۇقەررەر ئۆتىدىغان يول بولغاچقا تارىختىن بېرى گاھ پېرسىيەنىڭ ، گاھ ئازەر-تۈ*ركلەرنىڭ، گاھ ئارمەنلەرنىڭ ياكى گىرۇزىيەنىڭ بىر قسىمى بولۇپ كەلگەن. ئوسېتىلار مىلادى 7-ئەسىردە گىرۇزىنلارنىڭ تەسىرىدە خىرىستان دىنىنى قوبۇل قىلغاندىن كېيىن ھازىرقى شىمالى ئوسېتىيەدە كىچىك شەھەر دۆلىتىدىن بىر نەچچىنى قۇرغان. 10-ئەسىردىن كېيىن ئوسېتىلارنى زىمىنى ھازار، سالجۇق، خارەزىم، تىمۇر قاتارلىق تۈ*ركى مىللەتلەر قۇرغان ئىمپىرىيەلەرنىڭ قولىدا بولغان، 16-ئەسىردىن باشلاپ ئىران سەفەۋى خانلىقى ۋە تۈ*ركمەنلەر قۇرغان قاجار خانلىقىنىڭ قولىدا بولغان. 1767-يىلى شىمالى ئوسېتىيە رۇسىيە ئىمپىرىيىسىنىڭ زىمىنىغا ئايلانغان ۋە رۇسلارنىڭ بۇ رايوندىكى ئاساسلىق ئىتىپاقدىشى بولۇپ قالغان.
1917-يىلىدىن كېيىن ئوسېتىلارغا ئاپتونوم جۇمھۇرىيەت ھوقۇقى بېرىلگەن. 1944-يىلى ئوسېتىلارغا خوشنا بولغان ئىنگۇشلار سوۋېت دۈشمىنى دەپ قارىلىپ سۈرگۈن بولغاندا ئەسلىدە ئىنگۇشلار ئولتۇراقلاشقان بىر قىسىم زىمىن ئوسېتىلارغا بۆلۈپ بېرىلگەن.  1991-يىلى ئوسېتىلارنىڭ ئاپتونومىيە دەرىجىسى ئۆستۈرۈلۈپ شىمالى ئوسېتى ئالان جۇمھۇرىيىتى ۋە گىرۇزىيەگە قاراشلىق جەنۇبى ئوسېتى ئاپتونۇم ئوبلاستى قۇرۇلغان. 2003-يىلى جەنۇبى ئوسېتى ۋەقەسىدىن كېيىن جەنۇبى ئوسېتىلار مۇستەقىللىق ئېلان قىلغان ۋە رۇسىيەنىڭ ئېتىراپ قىلىشىغا ئېرىشكەن.
ئىلگىرى تۈزلەڭلىك رايونلىرىدىكى ئوسسېتلار ئاساسلىق دېھقانچىلىقنى كەسىپ قىلغان، قوناق، ئاپتاپپەرەس، كۆكتات، خەمەكلىك ئۆسۈملۈكلەر، مېۋە-چېۋە قاتارلىقلارنى تېرىغان؛ تاغلىق رايونلاردىكى ئوسسېتلار چارۋىچىلىق بىلەن شۇغۇللانغان، قوي، كالا، ئات قاتارلىق ھايۋانلارنى باققان. ئۇلارنىڭ ياغاچ ئويمىچىلىق، تاش ئويمىچىلىق، مىتال پىششىقلاش قاتارلىق قول-ھۈنەرۋەنچىلىكى كۆزگە كۆرۈنگەن. ئوسېتىلارنىڭ ئەنئەنىۋى ئۆيلىرى كۆپىنچە تاش پارچىلىرى ئارقىلىق سېلىنغان، تاغلىق رايوندىكى يېزا ئۆيلىرى ئاساسەن قىيالىقلارغا سېلىنغان. ئاساسلىق بولكا ۋە ئۇماچ ئىستىمال قىلىدۇ، قوي گۆشى كاۋىپى ۋە سوغۇق سەي يىيىشكە ئامراق. خەلق ئارىسىدا ئەدەبىيات-سەنئەت كەڭ تارقالغان.

(داۋامى بار)

پاكىستان، ئافغانىستان ۋە ئىراننىڭ بەلۇجىستان دەپ ئاتىلىدىغان ئۆلكىلىرىدە توپلىشىپ ئولتۇراقلاشقان بولۇپ، ئەرەپ يېرىم ئارىلىنىڭ شىمالىدىكى ئومان يېرىم ئارىلىى بىلەن ھورمۇز بوغۇزى ئارقىلىق قارىشىپ تۇرىدىغان  غەربىي ئاسىيا ۋە جەنۇبى ئاسىيا چېگرىلىنىدىغان سىتراتىگىيىلىك زىمىندا ياشىغۇچى ئۇزاق تارىخقا ئىگە قەدىمىي مىللەتلەرنىڭ بىرى. بەلۇجىلار ئاھالىسىنىڭ 71 پىرسەنتى پاكىستاننىڭ بەلۇجىىستان ئۆلكىسىدە (3 مىليون 500 مىڭ نوپۇس بولۇپ ئۆلكە ئاھالىسنىڭ 37%نى ئىگەللەيدۇ )، 23 پىرسەنتى ئىراننىڭ شەر*قى جەنۇبىدىكى پاكىستان بىلەن چېگرىلىنىدىغان شىستان بەلۇجىستان ۋە شۇنىڭغا چېگرىداش بەندەر ئابباس، جەنۇبى خۇراسان ئۆلكىلىرىگە  ئۆلكىسىدە (ئىككى مىلىيۇن 500مىڭ نوپۇس بولۇپ شىستان بەلۇجىستان ئۆلكىسىدە ئۆلكە ئاھالىسىنىڭ 90%نى ئىگەللەيدۇ)، ئافغانىستاننىڭ ئىران ۋە پاكىستان بىلەن چېگرىلىنىدىغان نىمرۇز ئۆلكىسىگە(ئۆلكە ئاھالىسىنىڭ 58%نى ئىگەللەيدۇ) توپلىشىپ ئولتۇراقلاشقان، بەلۇجىلار ئولتۇراقلاشقان يۇقارقى زىمىنلار بىرلەشتۈرۈلۈپ بۈيۈك بەلۇجىستان دەپ ئاتىلىدۇ. بۇلاردىن باشقا يەنە  يەنە ئوماندا 400مىڭدىن كۆپرەك، ھىندىستان، ئەرەپ بىرلەشمە خەلىپىلىكى ۋە تۈ*ركمەنىستاندىمۇ ئاز ساندا بەلۇجىلار بار. بەلۇجىلارنىڭ ئومۇمىي نوپۇسى 8 مىليوندىن كۆپرەك.
    بەلۇجىلار ياۋرۇپا ئىرقىنىڭ ئىران تىپىغا كىرىدۇ، ھىندى - ياۋروپا تىللىرى سىستېمىسى ئىران تىللىرى گۇرۇپپىسى غەربى تىل تۈ*ركۈمىگە تەۋە بەلۇجى تىلىنى قوللىنىدۇ(بەلۇجى تىلى كۇرد تىلى بىلەن ئەڭ يېقىن)، ھازىر پاكىستاندىكى بىر قىسم بەلۇجىلار سىندى ياكى پەنجاپ تىلىنى، ئىراندىكىلىرى پارىس تىلىنى قوللىنىشقا باشلىدى. ئەرەپ ئېلىپبەسى ئاساسىدىكى پارىس يېزىقىنى قوللىنىدۇ. بەلۇجىلارنىڭ ھەممىسى دىگۈدەك ئىسلام دىنىنىڭ سۈننى مەزھىپىگە ئېتىقاد قىلىدۇ.
    بەلۇجىلار ئۆز ئىچىدىن راھشان، سارۋان، لاشېر، كېچ قاتارلىق بىر نەچچە چوڭ قەبىلىگە بۆلۈنگەن بولۇپ قەبىلىلەر ئارا تىل-شىۋە پەرقى خېلى چوڭ. بوستانلىقلاردا ئولتۇراقلاشقان بەلۇجىلار دېھقانچىلىقنى ئاساس، چارۋىچىلىقنى قوشۇمچە قىلىدۇ. چۆل - جەزىرە ۋە تاغلىق رايۇنلاردىكى بەلۇجىلار كۆچمەن چارۋىچىلىقنى ئاساس، دېھقانچىلىقنى قوشۇمچە قىلىدۇ، چارۋىچىلىقتا كالا، قوي ۋە تۆگە باقمىچىلىقى ئاساس قىلىنىدۇ؛ كارۋانچىلىق بەلۇجىلارنىڭ ئەنئەنىۋى داڭلىق كەسپى.
    بەلوجىلارنىڭ ئەجدادلىرى قەدىمكى زاماندا ئىراننىڭ شىمالىدىكى كاسپى دېڭىزى ئەتراپى ۋە كىرمان، شىستان ئۆلكىسىنىڭ شىمالىدا كۆچمەن چارۋىچىلىق بىلەن ياشاپ كەلگەن مېدىيانلار بولۇپ، كېيىن ئېفتالىتلار، سالجۇق تۈ*ركلىرى ۋە مۇڭغۇللارنىڭ بېسىپ كىرىشى تۈپەيلىدىن Ⅹ -ⅩⅤ ئەسىرلەردە جەنۇب تەرەپكە سىلجىپ، خۇراسان ئارقىلىق بەلۇجىىستانغا كۆچۈپ كېلىپ ئولتۇراقلاشقان. بەلۇجىلار تارىختىن بۇيان ئەتراپتىكى مىللەتلەرنىڭ ئۇزاق مەزگىللىك ئىشغالىيىتى ئاستىدا ياشىغانلىقتىن ئىجتىمائى تەرەققىياتى بەك ئارقىدا قالغان بولۇپ 19-ئەسىردىن بۇرۇن يازما ئەدەبىياتى بولمىغان.  
بەلۇجىلارنىڭ  توي - تۆكۈن، ئۆلۈم - يېتىم قاتارلىق قائىدە - يوسۇن، ئۆرپ ئادىتى ئىسلام دىنىنىڭ سۈننى مەزھىبىنىڭ قائىدىلىرى بويىچە ئېلىپ بېرىلىدۇ. ئۆرپ - ئادەت جەھەتتە قۇملۇق رايوندىكى كۆچمەن چارۋىچى مىللەتلەر بىلەن ئوخشاپ كېتىدۇ. ئۇلار ئات مىنىشكە ماھىر، قەيسەر كېلىدۇ.

مەنبە: تاجىكام تاجىك تارىخ تورى.
بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   ئايبۈۋى تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2012-4-15 01:14  

ئافغانىستاندىكى شۇغنانلار
شۇغنانلار مۇ تاجىك. ئۇلارنىڭ شۇغنانلار دەپ ئاتىلىشى ئۇلارنىڭ تاجىك تىلىنىڭ شۇغنان شىۋىسىدە سۆزلەشكەنلىكى سەۋەبىدىن.

ماۋۇ تېمىغا كۆپلىگەن مۇھىم ئۇچۇرلار يىغىلىپ قاپتۇ. تىما ئىگىسىگە ۋە ئايبۈۋىگە رەھمەت ئېيتىمەن.

ئايبۈۋى نەزەر خانىم يوللىغان تىمىلار ماۋۇ تاجىك توربىتىدىن يۆتكۈلۈپتۇhttp://www.tajikam.cn  http://www.tajikam.cn/bbs نۇرغۇن نەرسىلەر باركەن، بىر كۆرۈپ بىقىشقا ئەرزىيدىكەن.
بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   خوتەنى تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2012-5-12 12:10