رۇسىيلىك مۇتەپەككۇر بېردىيايېف ئۆزىنىڭ «رۇس روھى »ناملىق ئەسىرىدە مۇنداق دەپ يازغانىدى:«رۇس دېگەن نېمە؟ماڭا نىسبەتەن ئىيتقاندا ،رۇسلار مەڭگۈ يەشكىلى بولمايدىغان سىر .رۇسلار زىددىيەتلىك ،قوش بىسلىق ،مۇرەككەپ مىللەت.رۇس روھىنى ھەرقانداق بىر تەلىمات بىلەنمۇ تەلتۆكۈس چۈشەندۈرۈپ بەرگىلى بولمايدۇ.رۇسىيە دۇنيادىكى ئەڭ بىيۇكراتلاشقان دۆلەت.رۇسىيەدە ھەرقانداق بىر نەرسە سىياسىنىڭ قۇرالىغا ئايلىنىشى مومكىن .شۇڭىلاشقا رۇس خەلىقى دۇنيادىكى ئەڭ كۈچلۈك قۇرالنى ،يەنى رۇسىيە ئىمپېرىيىسىنى قۇرۇپ چىقتى.ھەرقانداق بىر تارىخ پەلسەپىسى،مەيلى ئۇ سىلاۋىيانچە ياكى غەربىي ياۋروپاچە بولسۇن ،مۇنداق بىر قىيىن مەسىلىنى يىشىپ بېرەلىشى ناتايىن:نېمە ئۈچۈن دۆلەت ئۇقۇمى ئەڭ كەمچىل بىر مىللەت مۇشۇنداق زور قۇدرەتلىك دۆلەت ئاپىپاراتىنى قۇرۇپ چىقالىدى؟ نېمە ئۈچۈن ئەڭ ھۆكىمەتسىز بىر مىللەت مۇشۇنداق بىيۇكرات ھۆكۈمىرانلىققا بويسۇنۇپ كەلدى؟يەنە نېمە ئۈچۈن روھىي ئەركىنلىككە خۇشتار بىر مىللەت ئەركىن تۇرمۇشقا تەلپۈنمىدى؟. . .بۇسىرلارنى رۇس مىللىتىنىڭ خاراكتېرىدىكى ئاياللىق ۋە ئەرلىك ئامىللارنىڭ ئالاھىدە مۇناسىۋىتىدىن ئىزدەش مومكىن .مۇشۇنداق قوش بىسلىق مۇرەككەپ خاراكتېر رۇس ھاياتىنىڭ ھەممە تەرەپلىرىگە سىڭىپ كەتكەن».

دەرۋەقە،رۇسلار قانداق خەلىق ،ئۇلارنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيا خەلىقلىرىنىڭ ھاياتىغا كۆرسەتكەن تەسىرى قانچىلىك،ئۇيغۇر جەمئىيتى رۇسلارنى قانداق چۈشىنپ كەلدى،رۇسلار بىلەن ئۇيغۇرلارنىڭ دىئالوگىنىڭ ئىچكى مەزمۇنى نېمە؟...

رۇسلار بىلەن ئوتتۇرا ئاسىيادىكى تۈركىي تللىق قوۋىملارنىڭ تارىخىي دىئالوگى رۇسلار باش كۆتۈرۈپ تارىخ سەھنىسىگە چىقىشنىڭ ئالدىدىلا باشلانغانىدى.رۇس ئەدەبىياتىنىڭ تۇنجى بېتىنى تەشكىل قىلغان «ئىگورنىڭ يىراققا يۈرۈش قىلىشى »ناملىق ئېپسوستا رۇسلار بىلەن ۋولگا دەرياسىدىن ئۆتۈپ غەربكە سۈرلۈۋاتقان كۆچمەن تۈركىي قوۋىملار ئوتتۇرسىدىكى ئۇرۇشلار تەسۋىرلەنگەن.پادىشاھ ئىۋان دەۋرى،بولۇپمۇ ئىمپېراتۇر پېتر دەۋرىدىن باشلاپلا رۇسلار بىلەن ئوتتۇرا ئاسىيا خەلىقلىرىنىڭ مۇناسىۋىتى تاتارلارنىڭ ۋاستىسى ئارقىلىق راۋاجلانغانىدى.18-ئەسىرنىڭ ئاخىرقى يېرىمىدىن باشلاپ رۇسلار تەدرىجىي ھالدا ياۋرو-ئاسىياغا كېڭەيگەن چوڭ ھەربىي ئىمپېرىيىگە ئايلاندى.شۇنىڭ بىلەن ئۇلارنىڭ ھەربىي قوشۇنلىرى خۇددى توسمىنى بۇزۇپ ئۆتكەن كەلكۈندەك ئۇرال تاغلىرىدىن يوپۇرۇلۇپ ئۆتۈپ سىبىرىيە ۋە ئوتتۇرا ئاسىيا دالىلىرىغا كىرىپ كەلدى.قازان ،ئاستىراخان ۋە قازاق –قىپچاق خانلىقلىرىنىڭ چەكلىك كۈچى رۇس قوشۇنلىرىنىڭ شەرىققە قىلغان يۈرۈشلىرىنى توسۇپ قالالمىدى.ئەسلىدىنلا ئۇلى تازا مۇستەھكەم بولمىغان ،ئۆزىنىڭ ئىچكى قىسمىدىكى توختاۋسىز جېدەل-ماجىرالارنى بېسقتۇرۇشقىمۇ ماجالى يەتمەي گويا كۈچى كەتكەن دورىدەك بىر ئىزىدا تۇرۇپ قالغان قوقان،بۇخارا ۋە خىۋە خانلىقلىرىمۇ بىرىنىڭ كەينىدىن بىرى مۇنقەرز بولدى.شۇنداق قىلىپ رۇسلار ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ غەربىي قىسمىنى تولۇق ئىگىلەپ تارىم ۋە جۇڭغار ئويمانلىقلىرىنىڭ سىرلىق قوۋۇقىنى چەكتى.

شۇنىڭدىن باشلاپ رۇسلار بىلەن ئۇيغۇر خەلقىنىڭ بىۋاستە دىئالوگى باشلاندى.

رۇسىيە ئىمپېريىسى ئەۋەتكەن ھەربىي خادىملار ،جۇغراپىيە ئالىملىرى ،ھۆكۈمەت ئەلچىلىرى،ئېكسپېدىتسىيە ئەترەتلىرى ۋە جەمئىيەت تەكشۈرۈش گۇرۇپپىلىرى ئەمەلىيەتتە 19-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرلىرىدىن باشلاپلا شىنجاڭ رايۇنىغا بولغان تەكشۈرۈشنى داۋاملاشتۇرۇپ كەلگەنىدى.ئۇلاردىن سېمىنوف ،پىرژىۋالىسكىي،چوقان ۋەلىخانوف،ئوستېن زاكېن،كروم،گىرژمايلوۋ،كورۇپاتكىن قاتارلىقلارنىڭ بىۋاستە تەكشۈرۈش خاتىرلىرى رۇسلارنىڭ ئۇيغۇرلار ھەققىدىكى تۇنجى تەسىراتىنى شەكىللەندۈرگەنىدى.

مانا مۇشۇ تەسىراتلار ئاساسىدا رۇسلار ئەڭ ئالدى بىلەن يەتتە سۇ ۋە ئىلى رايۇنغا بولغان تەسىر دائىرسىنى كېڭەيتىشكە باشلىدى.غۇلجا شەھرى جۇڭگودىكى ئۇيغۇر ۋە باشقا تۈركىي تىللىق خەلىقلەر مەدەنىيتى بىلەن رۇس مەدەنىيتىنىڭ تۇنجى ئۇچىرشىش كۆزنىكىگە ئايلاندى.ئۇيغۇرلار رۇس ۋە تاتارلارنىڭ ۋاستىسى ئارقىلىق ياۋروپا مەدەنىيتى بىلەن ئۇچىرشىش ئىمكانىيتىگە ئېرىشتى،يېڭى دۇنيانىڭ ئۇچۇرلىرى ۋە غەرىب ئەللىرىنىڭ سانائەت مەھسۇلاتلىرى رۇسلارنىڭ ئىستېلاچىلىق يۈرۈشلىرىگە ئەگىشىپ بۇ يەرگە كىرىپ كەلدى.مانا بۇ ياۋروپالىشىشنى ئۆز ھاياتىدىكى رومانتىكنىڭ ئەڭ يۇقۇرى غايىسى قىلغان رۇس مەدەنىيتىنىڭ ئۇيغۇر جەمئىيتىگە ئېلىپ كىرگەن تۇنجى سوۋغىسى ئىدى.ۋاھالەنكى ،بۇنداق يالتىراق مەدەنىيەت سوۋغىسىنىڭ كەينىگە رۇسلار زادى ئېتراپ قىلىشنى خالىمايدىغان سىياسى مەنپەئەتتىن ئىبارەت رەھىمسىز رېئاللىقمۇ يوشۇرۇنغانىدى.شۇڭا، رۇسلار ئىرقىي ۋە تىل خۇسۇسىيەتلىرىدىن ئېلىپ ئىيتقاندا ،ياۋروپائىد ھېسابلانسىمۇ،لېكىن خاراكتېر جەھەتتىن يەنىلا شەرىقى تىپىغا خاس سىياسى مۇستەبىتلىكنى ئىپادىلەپ كەلگەنىدى.رۇس خاراكتېرى ۋە رۇس روھىنى ئۇزۇن يىللار تەتقىق قىلغان مۇتەپەككۇر بېردىيايېف ئېيتقاندەك:«رۇسىيە ئالاھىدە بىر دۆلەت ،ئۇ دۇنيادىكى باشقا ھەرقانداق ئەلگە ئوخشىمايدۇ.رۇسلار تېخى ھەقىقىي يوسۇندا ياۋروپا ھاياتىغا كىرەلىگەنى يوق.خەلىقئارا ۋە ياۋروپا چەمبىركىدىن ئېلىپ ئېيتقاندا ،بۈيۈك رۇسىيە يەنىلا يىراقتىكى روھى كۆتىرلىشكە ئېرشەلمىگەن چەت ھەم بېكىك ئۆلكە ھېسابلىنىدۇ.ئۇزاقتىن بۇيان رۇسلارنىڭ روھىي ئېنېرگىيسى تېخىچىلا ياۋرۇپا مەدەنىي ھاياتىنىڭ بىر قىسمى بولالمىدى.مەدەنىيەتلىك ياۋروپاغا نىسبەتەن ئېيتقاندا ،رۇسلار يەنىلا مۇئەييەن شەرق پۇرقىغا ئىگە ،كىشىگە يات ۋە يوچۇن تۇيۇلىدىغان ،ياۋايى تەبىئىتى تامامەن تۈگىمىگەن سىرلىق تەسىرات بېرىدۇ . . . ياۋروپانىڭ ئالدىدا رۇسلار مەڭگۈ ئۆزلۈكى ۋە مىللىي خاسلىقىنى ئىنكار قىلىدىغان ،ياۋروپاچە مەدەنىيەت سالاھىيتىنى قوغلىشىدىغان غەيرى ياۋروپا ھادىسسىدۇر،شۇنداقلا شەرقچە ھەم ئاسىياچە ھادىسسىدۇر . . . »

شۇ سەۋەبتىن رۇسلار دەسلەپتىلا ئۇيغۇر جەمئىيتىگە نىسبەتەن ئۆزىنىڭ قوش بىسلىق خاراكتېرىنى ئاشكارلىغانىدى.رۇسلارنىڭ ئۆز دەۋرىدىكى ئاسىيا مىللەتلىرىگە قالدۇرغان مۇرەككەپ ۋە كۆپ قىرلىق تەسىراتىنى ئۇيغۇر خەلقىمۇ ئۆزلىرىنىڭ ئەمەلىي ۋە ھېسسي چۈشەنچىسى ئارقىلىق ھېس قىلغانىدى. چاررۇسىيەنىڭ ئىلى رايۇننى بېسىۋېلىشى ،ئىلى خەلقىگە يۈرگۈزگەن سىياسى ۋە ھەربىي مۇداخىلىسى شۇنىڭدەك ئىلى ئۇيغۇرلىرىنى رۇسىيە تەۋەسىدىكى يەتتە سۇ رايۇنىغا مەجبۇرىي كۆچۈرۈشى قاتارلىق بىر مۇنچىلىغان بىۋاستە تارىخىي كەچۈرمىشلىرى جەريانىدا ،رۇسلارغا بولغان دەسلەپكى تەسىرات شەكىللەندى.ئۇيغۇر خەلقىنىڭ رۇسلارغا بولغان دەسلەپكى تەسىراتىغا بىر خىل ئىپادىلەش تەس بولغان سەلبىي ھېسيات يوشۇرۇنغانىدى.ئۇلار رۇسلارنىڭ يۇقۇرى تېخنىكىلىق ئۈسكۈنىلىرى ،ياۋروپاچە تۇرمۇش ئۇسۇلى ۋە كۆزنى قاماشتۇرىدىغان يېڭى مەدەنىيەت يالتىراقلىرىدىن ھەيران قالغانىدى،ئۇلارغا قىزىققانىدى ھەمدە ئەيمىنىش ھېسياتى بىلەن مۇئامىلە قىلغانىدى.لېكىن بۇنداق قىزىقىش ھېسياتى ئۇزاق ئۆتمەيلا سەلبىي تەسىراتقا قاراپ يۈزلەندى.رۇسلارنىڭ قاتتىق قوللۇقى ،باشقىلارنى مەنسىتمەسلىكى ،زوراۋانلىقى بارغانسېرى بۇ يەردىكى خىلىقلەرنى بىزارلىق تۇيغۇسىغا ئېلىپ باردى.ئەنگلىيە ئالىمى فرازېر «ئالتۇن شاخ»ناملىق مەشھۇر ئەسىرىدە رۇسىيىنىڭ يىراق شەرقتىكى ئۆلكىلىرىدە ،جۈملىدىن خېلوڭجاڭ ۋە ئۇسسۇرىي دەرياسى ۋادىسىدىكى ئورمانلىقلاردا ئوۋچىلىق بىلەن ياشايدىغان ئېۋېنكىلارنىڭ تۇرمۇش شارائىتىنىڭ قىستىشى بىلەن ئامالسىزلىقتىن ئۆزلىرى توتېم ھېسابلاپ چوقۇنىدىغان ئېيىقنى ئوۋلايدىغانلىقى ھەمدە ئۇنى ئۆلتۈرگەندىن كېيىن مۇراسىم ئۆتكۈزۈپ:«سېنى ئۆلتۈرگەن بىز ئەمەس، بەلكى ئورۇسلار؛كاللاڭنى كەسكىنى بىزنىڭ پالتىمىز ئەمەس ،بەلكى ئورۇسلارنىڭ پالتىسى؛تېرەڭنى سويغىنى بىزنىڭ پىچىقىمىز ئەمەس ،بەلكى ئورۇسلارنىڭ پىچىقى! . . .»دەپ ناخشا توۋلايدىغان ئادىتىنىڭ بارلىقىنى تىلغا ئالىدۇ.خۇددىي ئېۋېنكىلارغا ئوخشاشلا ئۇيغۇرلارمۇ ئۆزلىرىنىڭ رۇسلارغا بولغان دەسلەپكى سەلبىي تەسىراتىنى تۈرلۈك شەكىللەر ئارقىلىق ئىپادىلەپ كەلدى.19-ئەسىرنىڭ ئاخىرقى چارىكىدە ئىلى ئۇيغۇرلىرى ئارىسىدا مەيدانغا كەلگەن «كۆچ-كۆچقوشىقى »دەل ئۇيغۇر جەمئىيتىنىڭ رۇسلارغا بولغان شۇ خىل تەسىراتىنى ئىپادە قىلدى:

ئاق پاشا لەشكەرلىرى،
ئالتۇن كولاپ تاش كەستى.
پۇقرالارنى كۆچ-كۆچ دەپ،
قىلىچ بىرلە باش كەستى.


ئورۇس ھارۋىسى دەيدۇ،
ئالدى چاقى پەس ئىكەن.
كىشىنىڭ يۇرتىغا كېلىپ،
كۈن ئالماقمۇ تەس ئىكەن.

خۇنخاي يولىدا تاللار،
شاخ-شاخىدا مارجانلار.
يوللاردا جاپا تارتىپ ،
ئېقىپ كەتتى بۇ جانلار.

ئوقنى ئاتتى يۈرەككە ،
كېلىپ تەگدى بىلەككە.
ئاق پاشانىڭ قىلىقى،
ئورناپ كەتتى يۈرەككە.

يەركەنتنىڭ يولى دەيدۇ،
كۆۋرۈكىدە يوغان تاش.
بىزنى يۇرىتتى ئايرىغان،
نىكولاي دېگەن باغرى تاش.

ئالمۇتاغا كۆچ دەيدۇ،
بارار يىرىمىز قۇملۇق.
راسىت گېپىنى قىلمايدۇ،
كۆزى كۆك،بېشى يۇڭلۇق.

بۇنىڭدىن كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇكى ،ئۇيغۇرلارنىڭ ئىلى ۋە يەتتە سۇ رايۇنىدىكى رۇسلار بىلەن بولغان دەسلەپكى تەڭسىز سەرگۈزەشتىلىرى ئۇلارنىڭ قەلبىدە ئۇنتۇلغۇسىز جاراھەتلەرنى قالدۇرغانىدى.شۇنداقلا ئۆزلىرىنىڭ قان - ياشلىق كۆچۈش تارىخىدا رۇسلارغا بولغان دەسلەپكى تەسىراتىنى يەكۈنلەپ چىققانىدى.غۇلجا شەھرى بىلەن يەتتەسۇ رايۇنى ئۇيغۇر جەمئىيتىنىڭ رۇس جەمئىتىنى كۆزىتىشتىكى تۇنجى كۆزنىكى بولغانىدى.شۇنداق قىلىپ ،ئۇيغۇر جەمئىيتىنىڭ مۇشۇ كۆزنەك ئارقىلىق ئېرىشكەن تاشقى تەسىراتى تەدىرىجىي ھالدا پۈتكۈل مىللەت گەۋدىسىگە ئومومىلىشىشقا باشلىدى.

19-ئەسىرنىڭ ئاخىرقى چارىكىگە كەلگەندە ،رۇسلارنىڭ تارىم ئويمانلىقىغا بولغان سەزگۈرلۈكى بىۋاستە ئىپادىلىنىشكە باشلىدى.بولۇپمۇ رۇسىيە بىلەن ئەنگلىيەنىڭ ئافغانىستاننى پاسىل قىلغان مۇستەملىكە تالىشىش كۈرەشلىرى پامىر ئېگىزلىكىنى ئاسىيا ۋەزىيتىدىكى «قىزىق نۇقتا»غا ئايلاندۇرۇپ قويدى.بۇنىڭ نەتىجىسىدە رۇسىيە بىلەن بۈيۈك بىرتانىيىنىڭ ئۇزاق ئاسىيادىكى سوغۇق مۇناسىۋەتلەر ئۇرۇشى ئۇزاق ۋاقىتلارغىچە قەشقەرنى مەركەز قىلغان ھالدا دەۋر قىلدى.تارىم ئويمانلىقىنىڭ غەربىي-جەنۇبىي گىرۋىكىدىكى قەدىمكى شەھەر _ قەشقەر بۇ ئىككى ئېمپېريىنىڭ ئاسىيادىكى مۇستەملىكە تالىشىش كۈرەشلىرىنىڭ ئالدىنقى سېپىگە ئايلاندى.1851-يىلى رۇسىيە «ئىلى ۋە تارباغاتايدا ئەركىن سودا قىلىش نىزامنامىسى »نى ئىمزالاپ،ئالدى بىلەن ئىلى ۋە تارباغاتايدا كونسۇل تۇرغۇزۇش ھوقۇقىغا ئېرىشتى .1860-يىلى يەنە «جۇڭگو-رۇسىيە بېيجىڭ شەرتنامىسى»ئىمزالاپ ،قەشقەردە كونسۇلخانا تەسىس قىلىشتەك ئالاھىدە ھوقۇققا ئېرىشتى.بۇنىڭ بىلەن 1882-يىلى رۇسىينىڭ قەشقەردە تۇرۇشلۇق كونسۇلخانىسى رەسمىي تەسىس قىلىندى ۋە ئىش باشلىدى.بۇ ھال رۇسىينى بۈيۈك بىرتانىيە ئىمپېرىيىسى بىلەن بولغان ئوتتۇرا ئاسىيادىكى مەنپەئەت تالىشىش توقۇنىشىدا ئۈستۈنلۈككە ئىگە قىلدى.ئەنگلىيە بۇ جەھەتتىكى ئاجىزلىقىغا تەن بەرمەي ،1890-يىلى ئەمدىلا 24ياشقا كىرگەن گېئورگى ماكارتنېي نى ئەنگلىيە قارام ھىندىستان ھۆكۈمىتىنىڭ قەشقەردە تۇرۇشلۇق ۋەكىلى سۈپىتىدە ئەۋەتتى.ماكارتنېي قەشقەردە توپتوغرا 22يىلنى ئۆتكۈزگەندىن كىيىن ،يەنى 1912-يىلىغا بارغاندا ،ئۇ ئەنگلىيەنىڭ قەشقەردە تۇرۇشلۇق باش كونسۇلى بولدى.1913-يىلى ئۇنىڭغا سېر ئۇنۋانى بېرىلدى.بۇنىڭ بىلەن جۇڭگونىڭ يىراق غەربىي قىسمىدىكى قەدىمكى شەھەر قەشقەردە رۇسىيە بىلەن بۈيۈك برىتانىيە ئىمپېرىيىسىنىڭ ئاسىيادىكى ئازكەم 50 يىلغا سوزۇلغان مەنپەئەت توقۇنۇشلىرى داۋام قىلدى.

رۇسىيە بۇ توقۇنۇش جەريانىدا ھامان ئۈستۈلۈككە ئېرشىشنى ئويلايتى .شۇڭىلاشقا ،رۇسىينىڭ قەشقەردە تۇرۇشلۇق كونسۇلخانىسى بارلىق كۈچى بىلەن ئىنگلىزلارنىڭ قەشقەرگە سىڭىپ كىرىشىنى ۋە تەسىر دائىرە پەيدا قىلىشىنى توستى.رۇسىينىڭ قەشقەردە تۇرۇشلۇق تۇنجى باش كونسۇلى نىكولاي پېتروۋسكىي ئۆزىنىڭ قەشقەردىكى ئۇزۇن مەزگىللىك ھاياتى داۋامىدا ئەنگلىيەلىكلەر بىلەن تىغمۇ تىغ ئېلىشتى ھەمدە ئۆزىنىڭ بۇ جەھەتتىكى مۇستەبىتلىكى ۋە زوراۋانلىقىنى ئىپادىلەپ كەلدى.ۋاھالەنكى ،ئەنگلىيىنىڭ قەشقەردە تۇرۇشلۇق ۋەكىلى (كېيىنچە باش كونسۇلى)ماكارتنېمۇ قەشقەردىكى مۇرەسسەسىز توقۇنىشلار داۋامىدا ئۆزىنىڭ ئورنىنى ھامان ساقلاپ كەلدى.خۇددى ئەنگلىيەلىك پېتر خوبكرىك«دېپلوماتىيە ئەمەلدارى خانىمنىڭ ئەسلىمىسى_قەشقەرنى ئەسلەيمەن»ناملىق كىتابقا يازغان كېرىش سۆزىدە ئېيتقىندەك :«قەشقەر بۈيۈك برىتانىيە ئىمپېرىيىسىنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ئالدىنقى سەپ قورغىنى بولۇپ كەلدى.برىتانىيە ئاسىيادا سىياسى ۋە جەھەتتىن يېتەكچىلىك قىلىش ھوقۇقىنى قولغا كەلتۈرۈش ئۈچۈن ،چاررۇسىيە بىلەن ئۇزاق مۇددەتلىك مۇرەككەپ كۈرەشلەرنى ئېلىپ باردى.بۈيۈك برىتانىيە ئىمپېريىسىنىڭ قەشقەردە تۇرۇشلۇق كونسۇلخانىسىنىڭ كىچىككىنە ئىمارىتى ئۈستىدە ئەنگلىيە بايرىقى ھامان لەپىلدەپ تۇردى .ماكارتىنېنىڭ قەشقەردىكى ئاشكارا ۋەزىپىسى قەشقەر ۋە جۇڭگو شىنجاڭنىڭ باشقا جايلىرىدىكى ھىندىستانغا قاراشكىق ئەنگلىيەلىك پۇقرالارنى باشقۇرۇش بولۇپ ،بۇ كىشىلەرنىڭ ھەممىسى شۇ جايلاردىكى سودىگەرلەر ياكى جازانىخورلار ئىدى.ئۇنىڭ ئاشكارە بولمىغان ۋەزىپىسى رۇسىيلىكلەرنىڭ قەشقەردىكى سۈيقەستلىك پائالىيەتلىرىنى كۆزىتىش ئىدى.ماكارتنې قەشقەرگە بارغان چاغدا ،ئۇ يەردە تۇرغىنىغا سەككىز يىل بولغان پېتروۋىسكىي ئەمەلىيەتتە بۇ شەھەرنىڭ ھۆكۈمىرانى بولۇۋالغانىدى . . .

ئوخشاشلا رۇسىيلىكلەرمۇ قەشقەردىكى باش كونسۇلخانىسى ئارقىلىق بۈيۈك برىتانىيە ئىمپېرىيىسىنىڭ بۇ يەردىكى ھەرقانداق بىر ھەركىتىگە كۆز-قۇلاق بولۇپ تۇردى ھەمدە سان-پېتېربورگدىكى ئاخبارات ئورگانلىرىغا ئالاقىدار دوكىلاتلارنى يوللاپ تۇردى.قەشقەر خىلۋەت ،بېكىنمە ھالەتتىكى بىر چەت ياقا جاي،بۇ يەرنىڭ بوستانلىقتىن باشقا ۋاي دېگۈدەك يېرى بولمىسىمۇ ئەمما<ۋىكتورىيە دەۋرىدىكى سوغۇق مۇناسىۋەتلەر ئۇرۇشى>مەزگىلىدە بەلكىم ئاخبارات يىغىشتىكى ئەڭ ئوبدان جاي بولۇشى مومكىن .ئەنگلىيە-رۇسىيە تالىشىشلىرىدا قەشقەر بىتەرەپ دۆلەت جۇڭگو زېمىنىغا ،شۇنداقلا ئاۋات سودا يولىغا جايلاشقانلىقى ئۈچۈن،ئىككى ئىمپېريىنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ھۆكۈمىرانلىق تالىشىشلىرىدا ئالدىنقى سەپ بولۇپ كەلدى»

دەرۋەقە ،رۇسلار شىمالدا ئىلى ،چۆچەك،ئۈرۈمچى قاتارلىق شەھەرلەردىكى كونسۇل خادىملىرى ،سودا-تىجارەتچىلىرى ۋە ئاز ساندىكى ئەسكەرلىرى ئارقىلىق ئۆزىنىڭ بۇ يەردىكى دەسلەپكى تەسىرىنى شەكىللەندۈرگەن بولسا ،تەڭرىتېغىنىڭ جەنۇبىدا قەشقەردىن ئىبارەت كۆزنەك ئارقىلىق بېكىك ھالەتتىكى ئۇيغۇر جەمئىيتىگە ئۆزىنىڭ غالىبانە مەۋجۇدلىقىنى ئىپادە قىلدى.مەيلى چار رۇسىيە دەۋرىدە بولسۇن،ياكى سوۋېت رۇسىيسىنىڭ دەسلەپكى دەۋرلىرىدە بولسۇن ،رۇسلار ئۇيغۇر جەمئىيتىگە بەرگەن مۇرەككەپ تەسىراتى ئۆزىنىڭ دەسلەپكى ھالىتىدىن ھالقىپ كېتەلمىدى.بولۇپمۇ 19-ئەسىرنىڭ 70-يىللىرىدىكى چاررۇسىينىڭ ئىلى رايۇنىغا يۈرگۈزگەن مۇداخلىسىنىڭ ئالدى _ كەينىدىلا ئۇيغۇر جەمئىيتىدە رۇسلارغا بولغان دەسلەپكى تەسىرات شەكىللىنىپ بولغانىدى.كېيىنكى ئۇزاق مەزگىللىك رۇسلار بىلەن ئۇيغۇرلارنىڭ مەدەنىيەت دىئالوگى داۋامىدا بۇ خىل سەلبىي تەسىر ئۆزىنىڭ كۈچىنى كۆرسىتىپ كەلدى.

رۇس شەرىقشۇناسلىرىدىن پرژىۋالىسكىي ئۆزىنىڭ «لوپنۇرغا سەپەر »ناملىق ئەسىرىدە 19-ئەسىرنىڭ 60-يىللىرىدا لوپنۇردا يۈز بەرگەن مۇنداق بىر ۋەقەنى بايان قىلىدۇ:«لوپنۇرلۇقلارنىڭ ئېيتىپ بېرىشىچە ،1860-يىلى ئەتراپىدا تۆت نەپەر ئورۇس ئۇزۇن يوللارنى بېسىپ لوپنۇر ئەتراپىغا كېلىدۇ .ئۇلار بۇ يەرنى ئايلىنىپ كۆرگەندىن كېيىن ،ئۇلاردىن ئىككىسى قەپقېلىپ ،قالغان ئىككىسى قايتىپ كېتىدۇ.ئارىدىن سەككىز ئاي ئۆتكەندىن كىيىن 100دىن ئارتۇق رۇس پۇقرالىرى بۇ يەرگە كۆچۈپ كېلىدۇ ۋە ئولتۇراقلىشىدۇ.ئۇلار ئۇلار ئەسلىدە ريسىيە پروتېستانت دىنىدىكى چەكلىمىگە ئۇچىرىغان كونا مەزھەبنىڭ مۇخلىسلىرى بولۇپ ،ئەركىن ياشاش موھىتى ئىزدەپ بۇ يەرگە قېچىپ كەلگەنكەن.ئۇلار كونا لوپنۇر خارابىسى بىلەن چارقىلىققا يېقىن بىر جايدا ئۆي-جاي سېلىپ ئولتۇراقلىشىدۇ ھەمدە تېرىقچىلىق بىلەن شۇغۇللىنىدۇ .ئارىدىن بىر يىل ئۆتكەندىن كىيىن ،تۇرپاندىكى ھۆكۈمەت دائىرلىرى بۇ ئىشتىن خەۋەر تېپىپ ،بۇ يەرگە ئەسكەر ئەۋەتىدۇ .ئورۇسلارنىڭ لوپنۇر ۋە چارقىلىقتىكى يەرلىك ئاھالىدىن ياردەم تەلەپ قىلىدۇ ھەمدە ئۆزلىرىنىڭ ئارىسىدا بىر سېھرىگەر ئايالنىڭ بارلىقىنى ،ئۇنىڭ سېھىر ئىشلىتىپ ھەربىي قوشۇن ۋە قورال_ياراغ پەيدا قىلالايدىغانلىقىنى ئېيتىدۇ.لوپنۇر ۋە چارقىلىقتىكى ساددا يەرلىك خەلىق ئورۇسلارنىڭ بۇ گەپلىرىگە ئىشىنىپ ،ئۇلار بىلەن ھەمكارلىشىشقا ماقۇل بولىدۇ.ئەمما ،ئۇلار ھېلىقى ئايال سېھرىگەرنىڭ سېھىر ئىشلىتىپ ھەربىي قوشۇن پەيدا قىلىشىنى تەلەپ قىلىدۇ.ئايال سېھرىگەر بولسا لاپ ئۇرۇپ :<ماڭا نىسبەتەن ھەربىي قوشۇن پەيدا قىلىش ئۇنچىلىك قىيىن ئىش ئەمەس،لېكىن يىكەن بولغان ئەھۋال ئاستىدا ئۇنى سېھىرلەپ مەقسەتكە يەتكىلى بولىدۇ،شۇغىنىسى چارقىلىقتا يىكەن يوق ئىكەن>دەپتۇ.ۋاھالەنكى ،چارقىلىق خەلىقى ئايال سېھرىگەرنىڭ ئويلىمىغان يىرىدىن چىقىپ ،لوپنۇر كۆلىگە ئادەم ئەۋەتىپتۇ ھەمدە توپ-توپ يىكەنلەرنى ئالدۇرۇپ كەپتۇ.بۇنى كۆرگەن ئايال سېھرىگەر ئامالسىز قېلىپ :<سېھرىگەرلىك كىتابىم يوقاپ كەتتى،كىتابتىكى موھىم مەزمۇنلار ئېسىمدىن چىقىپ كېتىپتۇ>دەپتۇ.شۇندىلا يەرلىك خەلىق ئۇنىڭدىن ئۈمۈدسىزلىنىپ ،ئۆزلىرىنىڭ ئالدانغانلىقىنى ھېس قىلىپتۇ ۋە ئورۇسلار بىلەن ھەمكارلىشىشنى رەت قىلىپتۇ.ئامالسىز قالغان ئورۇسلار تۇرپان تەرەپتىن كەلگەن ھۆكۈمەت ئەسكەرلىرىگە تەڭ كېلەلمەي،تىرىپىرەن بولۇپ ھەر تەرەپكە قېچىپ كېتىپتۇ.شۇنىڭدىن بۇيان ئۇلارنىڭ ئىز -دېرىكى بولماپتۇ . . .»

بۇنىڭدىن كۆرۈۋالغىلى بولىدۇكى ،رۇسلارنىڭ 19-ئەسىرنىڭ كېيىنكى يېرمىدىن باشلاپ،ئۇيغۇر جەمئىيتىگە قالدۇرغان بىنورمال تەسىراتلىرى نەتىجىسىدە ئۇيغۇر خەلقىدە رۇسلارغا بولغان بىر خىل ئىشەنمەسلىك ۋە سوغۇققانلىق خاھىشى شەكىللەنگەنىدى.گەرچە تارىم ۋادىسىدىكى ئۇزۇن مەزگىللىك بېكىنمە موھىت تۈپەيلىدىن سىرتقى دۇنيانىڭ ئۇچۇرلىرىدىن ئايرىلىپ قالغان ئۇيغۇر جەمئىيتى دەسلەپكى ۋاقىتلاردا ياۋروپالىقلارنىڭ ھەمىسسنىلا پەرىقلەندۈرمەستىن «ئورۇس»دەپ قارىغان بولسىمۇ،لېكىن كېيىنچە رۇسلار بىلەن «پەرەڭ»(باشقا ياۋروپالىقلارنى دىمەكچى)لەرنىڭ پەرقىنى ئېنىق ئايرىۋالدى ھەمدە ئۇلارغا پەرىقلىق مۇئامىلە قىلدى.بۇ ئەھۋالنى ئۆز دەۋرىدە رايونىمىزغا كەلگەن ئەجنەبىي تەۋەككۈلچىلەرمۇ چوڭقۇر ھېس قىلغانىدى.1929-يىلى قەشقەرگە تىل تەكشۈرۈشكە كەلگەن شۋېتسىيلىك گۇننار ياررىڭ بۇ ھەقتە ئۆز خاتىرسىگە مۇنداق دەپ يازغانىدى:«بۇ يەردە رۇسىيەلىكلەرنى چەتكە قېقىشتىن ئىبارەت ھېچكىممۇ ئاغزىدىن چىقرالمايدىغان بىر خىل كەيپىيات مەۋجۇد ئىدى . . .ئۆكتەبىر ئىنقىلابى ۋە ئۇنىڭ ئارقىسىدىنلا يۈز بەرگەن بىر قاتار مالىمانچىلىقلار تېخى يېقىنقى ئىشلار بولغاچقا ،كىشلەرنى 1-دۇنيا ئۇرۇشىدىن ئىلگىركى ئەنئەنىۋى تىنىچ دۇنيادا شۇنچە كۆپلىگەن پارچىلنىشلارنى كەلتۈرۈپ چىقارغان كىشىلەر بىلەن مۇناسىۋەت قىلغاندا، بەك ئېھتىياتچان ۋە دىلىغۇل قىلىپ قويغانىدى.ئۇنىڭ ئۈستىگە بولشىۋىكلار شۇ دەۋىرلەردە زوراۋانلار دەپ قارىلاتتى.شۇ چاغدىكى گېزىت ،رادىئو ۋە ئەدەبىي ئەسەرلەردە بۇ ھەقتە تەپسىلى خەۋەر بايان قىلىنغانىدى.ئۇلار چەت ،خىلۋەت ۋە يېپىق ھالەتتىكى قەشقەردە <قارشى ئىلىنمايدىغان كىشىلەر >ئىدى.كىشىلەر ئۇلار بىلەن سالاملاشقاندا ھامان زورمۇزور كۈلۈپ قوياتتى ،ئۇلار بىلەن ھەقىقىي ئالاقە قىلمايتتى . . .»

بولۇپمۇ،چاررۇسىيەنىڭ قەشقەردە تۇرۇشلۇق كونسۇلى پېتروۋسكىي ئۆزىنىڭ بۇ يەردىكى 20يىلغا يېقىن كونسۇللۇق ھاياتى داۋامىدا قاتتىق قوللۇقى،زوراۋانلىقى،ئۆز بېشىمچىلىقى بىلەن داڭق چىقارغانىدى.ئۇ بۇ يەردىكى يەرلىك خەلىقنى كۆزگە ئىلمايلا قالماستىن،بەلكى يەنە جۇڭگو ھۆكۈمەت دائىرلىرىنىمۇ مەنسىتمەيتتى .ئۇ رۇسىيە كونسۇلخانىسنى قوغداش باھانىسى بىلەن قەشقەردە تۇرۇۋاتقان 60نەپەر كازاك سولداتقا تايىنىپ ،خالىغانچە زوراۋانلىق قىلاتتى.ئۇنىڭ ھېچكىمنى مەنسىتمەيدىغان كۆرەڭلىكى ۋە باشباشتاقىلىقى قەشقەر دائىرلىرى بىلەن يەرلىك خەلىقنى جاق تويغۇزغانىدى.شۇڭىلاشقا قەشقەر دىكى ھۆكۈمەت ئەمەلدارلىرى «سىلىق-سىپايەئەنگلىيە كونسۇلى ماكارتنېيدىن دائىم مەسلىھەت سوراپ ،ئۇنى قورقۇنچلۇق،سۈرلۈك رۇسىيە كونسۇلى ئۇخلاپ چۈشىدىمۇ ئېرشەلمەيدىغان ئاخباراتلار بىلەن تەمىنلەشكە رازىكى ،پېتروۋوسكىيدەك ئەجنەبىي زوراۋان بىلەن يېقىن مۇناسىۋەتتە بولۇشنى خالىمايتى.»

20-ئەسىرنىڭ باشلىرىدا دىيارىمىزغا كېلىپ ،بىر قانچە قېتىم قېدىرىپ تەكشۈرۈش ئېلىپ بارغان ئالبېرت ۋون لېكوك ئۆزىنىڭ قەشقەردىكى كەچۈرمىشلىرى ھەققىدە مۇنداق دەپ يازىدۇ :«قەشقەرگە بارغاندىن كېيىن ئەنگلىيە كونسۇلخانىسىدا تۇرۇشنى قارار قىلدىم .چۈنكى مەن رۇسچىنى بىلمەيمەن،رۇسلارنىڭ تۇرمۇش ئادىتىنى تېخىمۇ چۈشەنمەيمەن،ئۇنىڭ ئۈستىگە مەن ئەينى چاغدا رۇسىيە كونسۇلخانىسىنىڭ قەشقەردىكى يامان تەسىرىنىمۇ ئاڭلىغانىدىم،شۇڭىلاشقا مەن رۇسىيە كونسۇخانىسىغا بارمىدىم،قەشقەردە سېسىق نامى پۇر كەتكەن رۇسىيە باش كونسۇلى پېترۋىسكىينىڭ كونتۇرۇللۇقىغا چۈشۈپ قىلىشنى تېخمۇ خالىمىدىم.پېتروۋىسكىي ئىنتايىن قۇۋ سەزگۈر كىشى بولۇپ ،ئەمەلىيەتتە شۇ چاغدىكى جەنۇبىي شىنجاڭنىڭ ھۆكۈمىرانى بولۇۋالغانىدى.مېنىڭ قارىشىمچە شىنجاڭنىڭ تارىخى ،بۇ يەردىكى مىللەتلەرنىڭ دىنى ئېتقادى ۋە مەدەنىيەت جەھەتتىكى ئەھۋاللىرىنى ھېچكىم ئۇنىڭچىلىك مۆلچەرلىيەلمەيتتى.شۇڭىلاشقا ،ئۇنىڭ بۇ يەردىن ئۈندۈرۋالىدىغان ئەمەلىي پايدىسى ۋە ئاخباراتىمۇ ناھايتى كۆپ بولاتتى .ئۇ ئىنتايىن تەكەببۇر ۋە مەنمەنچى ئادەم بولغاچقا ،ئۇنىڭ بىلەن چىقىشىپ ئۆتۈش ناھايتى تەسكە چۈشەتتى . . .»

لېكوك يەنە رۇسىيلىكلەرنىڭ ئۈرۈمچىدىكى زوراۋانلىقى ھەققىدىمۇ مۇنداق دەپ يازىدۇ:«ئۈرۈمچىدىكى رۇسىيلىكلەر جۇڭگولىقلارغا ناھايتى قوپاللىق ۋە زوراۋانلىق  بىلەن  مۇئامىلە قىلىدىكەن .بۇ يەردە تۇرۇشلۇق رۇسىيە كونسۇلى كوچىدىن ئۆتەر چىغىدا ،ئۇنىڭ پەيتۇنىنىڭ ئالدى-كەينىدە يىگىرمىگە يېقىن كازاك ئەسكىرى ھەيۋە كۆرسىتىپ ماڭىدىكەن،ناۋادا كوچىدىكى كىشىلەر ئۇلارغا يول بوشىتىشقا ئۈلگۈرمىسە ،كازاك ئەسكەرلىرى ئۇلارنىڭ يۈز- كۆزلىرى بىلەن دۈمبىلىرىگە قامچا سېلىپ،خالىغانچە بوزەك قىلىدىكەن.كېيىن بىر قېتىملىق كۆرۈشۈشتە مەن رۇس كونسۇلخانىسىغا ئۇلارنىڭ بۇنداق زوراۋانلىقىدىن  نارازى ئىكەنلىكىمنى پۇرىتىپ ئۆتتۈم.لېكىن ئۇ قىلچىمۇ پەرۋا قىلمىغان ھالدا ،بۇ كىشىلەرگە بۇنىڭدىن باشقا قانداق مۇئامىلە قىلىشنى بىلمەيمەن،دېدى.»

1902-يىلى ياپونىيلىك راھىب ئوتانى ئۇيۇشتۇرغان ئوتتۇرا ئاسىيا ئېكسپېدىتسىيە ئۆمىكى تەركىبىدە شىنجاڭغا كەلگەن ۋاتابى مۇنداق دەپ يازىدۇ:«قەشقەر شىنجاڭنىڭ جەنۇبى قىسمىدىكى سىياسى مەركەز ئىكەن.ئەنگلىيە بۇ يەردە سودا ئىشلىرى ۋاكالەتچىسى تۇرغۇزىدىكەن.رۇسىيەلىكلەر بۇ شەھەردە باش كونسۇلخانا تەسىس قىلغان بولۇپ،60تىن ئارتۇق كازاك ئاتلىق ئەسكىر ى كونسۇلخانىنى قوغدايدىكەن .ئۇنىڭدىن باشقا بۇ يەردە رۇسىيە -مەنچىڭ بىرلەشمە بانكىسىنىڭ تارماق ئورگىنى بارئىكەن،شەھەردە رۇسلار ھەمدە رۇسىيە تەۋەسىدىكى تۈركىي تىلدا سۆزلىشىدىغان ئەنجانلىقلار تىجارەت قىلىدىكەن.رۇسىيە كونسۇلخانىسى رۇسىيە مۇھاجىرلىرىنى باشقۇرۇش ئۈچۈن ھەرقايسى شەھەر بازارلاردا ئاقساقال تۇرغۇزىدىكەن،ئۇلار رۇسىيە كونسۇلىنىڭ پەرمانى بويىچە ئىش بېجىردىكەن،ئۇلارنىڭ بەزىلىرى ھەتتا پاسپورتمۇ بېجرەلەيدىكەن.بۇ يەردىكى ئەنگلىيەلىكلەرنىڭ ئاشكارلىشىغا قارىغاندا ،قەشقەردىكى رۇسلارنىڭ شوۋېنىزىم(چوڭ رۇسچىلىق)لىق خاھىشى ناھايتى كۈچلۈك ئىكەن،مەسىلەن ،ھەر قېتىم رۇسىيە كونسۇلى بىلەن قەشقەر دوتىيى كۆرشۈدىغان چاغدا ،بىر مۇنچە كازاك ئاتلىق ئەسكەرلىرى تولۇق قۇراللىنىپ،كونسۇلنىڭ كەينىدىن ھەيۋە كۆرسىتىپ ماڭىدىكەن ھەمدە يەرلىك خەلىق بىلەن جۇڭگو ئەمەلدارلىرىغا ئۆزلىرىنىڭ كۈچ-قۇدرىتىنى نامايىش قىلماقچى بولغاندەك كۆرنۈدىكەن.بۇنىڭ ئەكسىچە ،ئەنگلىيە ۋەكىلى پەقەت بىرلا ئاتلىق مۇھاپىزەتچىسىنىڭ ھەمراھلىقىدا دوتەي بىلەن كۆرشۈدىكەن.دېمەك،مۇشۇنچىلىك ئىشلاردىمۇ تەبئىي ھالدا ئىككى دۆلەتنىڭ ئوخشىمىغان سىياسى قىياپىتىنى كۆرۋالغىلى بولىدىكەن.شۇنداق بولغاچقا ،رۇسلارنىڭ تەسىر كۈچى ھەتتا جۇڭگو ئەمەلدارلىرىنىڭ ھوقوق دائىرسىگە قەدەر سىڭىپ كىرگەنكەن.ئاڭلاشلارغا قارىغاندا ،قەشقەر سودا ئىدارىسىنىڭ باشلىقى رۇسچىنى ياخشى سۆزلىيەلمەيدىغان كىشى بولۇپ،رۇس كونسۇلى بىلەن بولغان مۇناسىۋىتى ياخشى ئىكەن.بىر قىتىم دوتەي ئۇنى تاشقورغانغا يۆتكۈمەكچى بولۇپتۇ.ئەگەر ئۇ تاشقورغانغا يۆتكەلسە ئۆزىنىڭ ئىلگىركى پۇل تاپالايدىغان پايدىلىق ئورنىدىن ئايرىلىپ قالىدىكەن.شۇڭا ئۇ ئامال قىلىپ قەشقەردە قېلىپ قالماقچى بولۇپتۇ،ئەمما دوتەي بۇنىڭغا ئۇنىماپتۇ.ھېلىقى ئەمەلدار بۇ ئەھۋالنى رۇسىيە كونسۇلىغا ئېيتقانكەن،كونسۇلنىڭ بىر ئېغىز سۆزى بىلەن دوتەي جىم بولۇپتۇ . . .»

كۆرۈپ تۇرۇپتىمىزكى،رۇسىينىڭ ئىلى ،چۆچەك،ئۈرۈمچى ۋە قەشقەر قاتارلىق جايلاردا تۇرۇشلۇق كونسۇللىرى ئۆز دەۋرىدە ئۆزىنىڭ ھوقوق دائىرسىدىن ھالقىپ چىقىپ،يەرلىك خەلىقنىڭ كۈندىلىك تۇرمۇشىغا ۋە ھۆكۈمەت  دائىرىلىرنىڭ سىياسى ئىشلىرىغىمۇ قول تىققانىدى.ئۇنىڭ ئۈستىگە بىر قىسىم رۇسلار ۋە رۇسىيە تەۋەلىكىدىكى باشقا خەلىقلەر دىيارىمىزدا ئەركىن سودا -سېتىق بىلەن شۇغۇللىنىلايدىغانلىقى ،يەرلىك ھۆكۈمەتكە باج - سېلىق تاپشۇرمايدىغانلىقتەك ئالاھىدە ئىمتىيازلارىدىن  بەھرىمەن بولغاچقا ،يەرلىك خەلىقنىڭ كۈچلۈك نارازىلقىنى قوزغىغانىدى.بۇنداق ئەھۋال خېلى ئۇزۇن زامانلار داۋام قىلغاندىن كېيىن،رۇسلارنىڭ خوركىنى ۋە ئۆزىگە بولغان تەمەنناسىنى ئاشۇرۋەتتى.ھەتتا 1912-يىلى6-ئاينىڭ22-كۈنى چاررۇسىيە ئوفىتسېرى بافلوف قوماندانلىقىدىكى بىر دىۋزىيە(750ئادەم)كازاك ئاتلىق ئەسكىرى قەشقەردە يۈز بەرگەن مالىمانچىلىقتىن پايدىلىنىپ ،ناھايتى تىزلا قەشقەر شەھىرىنى ئىشغال قىلدى ھەمدە رۇسىيە كونسۇلخانىسىنى قوغداش باھانىسى بىلەن قەشقەردە ئىككى يىلغىچە تۇرۇپ قالدى.پەقەت 1914-يىلى ياۋروپادا ئۇرۇش پارتىلاش ھارپىسىدىلا ئەنگلىيەنىڭ سان -پېتر بۇرگدا تۇرۇشلۇق  باش ئەلچىسى بۇخاننا نىڭ رۇسىيە دىپلوماتىيە مىنىستىرلىقىغا بېسىم ئىشلىتىش نەتىجىسىدە ،چاررۇسىيە ئاندىن قەشقەردىن قوشۇن چېكىندۈردى.چىرىپ ھالىدىن كەتكەن مەنچىڭ ھۆكۈمىتىنىڭ ئىقتىدارسىزلىقى،دىپلوماتىيە جەھەتتىن ئەجنەبىيلەرگە كۆپلەپ يول قويۇشى ،ئۆز ئىچىدىكى كۈندىن -كۈنگە كۈچىيىپ بىرىۋاتقان زىددىيەتلەرنىمۇ ھەل قىلىشقا قۇربىي يەتمەيۋاتقانلىقى تۈپەيلىدىن ،چېگرا رايۇنلاردىكى يات ئەللەر بىلەن بولغان دىپلوماتىك مۇناسىۋەتتىكى موھىم مەنپەئەتلەرنى قولدىن بېرىپ قويدى.بۇنىڭ بىلەن چېگرا ھالقىپ دىيارىمىزغا كۆپ قېتىم قېدىرىپ تەكشۈرۈشكە  كەلگەن پرژىۋالىسكىيدەك ئېكىسپېدىتسيىچىمۇ قىلچە تەپ تارتماستىن«ناۋادا1تۈمەن2مىڭ كىشىلىك خىللانغان قوشۇنۇم بولىدىغان بولسا ،جۇڭگونىڭ ھەرقانداق سەرخىل ئارمىيسىنىمۇ تارما قىلىۋېتەلەيمەن!»دەپ پو ئاتالايدىغان بولدى.

1917-يىلىغا كەلەەندە رۇسىيەدە ئۆكتەبىر ئىنقىلابى پارتىلاپ چار پادىشاھ ھۆكۈمىرانلىقى ئاغدۇرۇپ تاشلاندى.بۇنىڭ بىلەن ئوتتۇرا ئاسىيادا سوۋېت ھاكىمىيتى ئورنىتىلىپ ،يېڭى بىر تارىخى دەۋر باشلاندى.ۋاھالەنكى،ئوتتۇرا ئاسىيادا سوۋېت ھاكمىتىنى تىكلەشكە ئۆزىنىڭ تىگىشلىك كۈچىنى چىقارغان يەتتەسۇ ئۇيغۇرلىرىنىڭ بېشىغا ئويلاپ باقمىغان قانلىق پاجىئەلەرمۇ يانداشتى.1918-يىلى ئۇيغۇرلار توپلىشىپ ئولتۇراقلاشقان يۇرۇتلاردا يۈز بەرگەن «ئاتۇ پاجىئەسى»دەل شۇنىڭ جۈملىسىدىندۇر.

ئۆكتەبىر ئىنقىلابى غەلبە قىلىپ ،چار پادىشاھ ھاكىمىيتى ئاغدۇرۇپ تاشلانغاندىن كىيىن ،تارمار قىلىنغان ئاقلار ئارمىيسىنىڭ قالدۇقلىرى ئوتتۇرا ئاسىياغا قېچىپ كېلىپ،يوشۇرۇن تۈردە تەتۈر تەشۋىقات ئېلىپ بىرىپ ،ھەرمىللەت خەلقىنى يېڭىدىن قۇرۇلغان سوۋېت ھاكىمىيتىنى ئاغدۇرۇپ تاشلاشقا قۇترىتىدۇ.ھەقىقى ئەھۋالنى ئۇقمايدىغان يەتتەسۇ رايۇنىدىكى بىر قىسىم ئۇيغۇر ياشلىرى يەرلىك ئەمەلدارلارنىڭ ئالدىشى ۋە زورلاپ تەشكىللىشى بىلەن ،1918-يىلى فېۋورال ئېيىنىڭ ئاخىردا ،سوۋېت ھاكىمىيتىنىڭ قىزىل گۋاردىيسى ئىگىلىگەن ئالمۇتا سېپىلىغا ھۇجۇم قىلىدۇ.ئەمما سېپىل ئىچىدىكى قىزىل ئارمىيە قايتۇرما زەربە بېرىپ ،ئىسياننى باستۇرىدۇ.قىزىل گۋاردىيە كوماندىرلىرىدىن ئىۋان مامۇتۇف،مۇرايېف قاتارلىقلار مەسىلىگە ئىنتايىن خاتا ھالدا مىللەتچىلىك نۇقتىئينەزىرى بىلەن مۇئامىلە قىلىپ ،1918-يىلى ماي ئېيىدا ئۇيغۇرلارغا ئۆچ ئېلىش خاراكتېرلىك جازا يۈرۈشى قوزغايدۇ.قىزىل گۋاردىيە ئالمۇتادىن غالجاتقىچە بولغان رايۇنلاردىكى ئۇيغۇر يېزا قىشلاقلىرىغا شىددەتلىك ھۇجۇم قوزغاپ ،ئالمۇتا سېپىلى ۋەقەسى بىلەن قىلچە ئالاقىسى بولمىغان يەتتە ياشتىن يەتمىش ياشقىچە بولغان بىگۇناھ ئۇيغۇرلارنى قارا-قويۇقلا قىرغىن قىلىدۇ.نەچچە ئون كۈن داۋام قىلغان بۇ چوڭ قىرغىنچىلىق داۋامىدا  ،قىزىل گۋاردىيە قىسىملىرى تەخمىنەن 20مىڭدەك ئۇيغۇر ئاھالىسىنى قىرىپ تاشلايدۇ،ھايات قالغانلىرى جان قايغۇسىدا تەرەپ-تەرەپكە پىتىراپ كېتىدۇ.بەزىلىرى چەتئەلگە قېچىپ كېتىدۇ،ماددىي ۋە مەنۋى جەھەتتىن قاتتىق سورۇلۇپ ،ئۇزۇن يىللارغىچە ئېسىگە كېلەلمەيدۇ.1918-يىلى ئاۋغۇسىتتا يەتتەسۇ ئوبلاستىدا سوۋېت ھاكىمىيتى تىكلەنگەندىن كېيىن ،يېڭى ئەۋلاد ئۇيغۇر رەھبەرلەردىن ئابدۇللا روزىباقىيېف قاتارلىقلار «ئاتۇ پاجىئەسى»نى قاتتىق ئەيىبلەپ ،ناھەق قىرىپ تاشلانغان ئۇيغۇرلارنى ئاقلاش،يۇرت-ماكانىدىن ئايرىلپ قېچىپ كەتكەنلەرنى قايتۇرۇپ كېلىش ھەمدە ئىۋان مامۇتوف،مۇرايېف قاتارلىق جاللاتلارغا جازا بېرىشنى تەلەپ قىلىش قاتارلىق بىر يۈرۈش خىزمەتلەرنى ئىشلەيدۇ.

شۇنىڭدىن كىيىن خېلى ئۇزاق بىر مەزگىللەرگىچە ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە قازاقىستاندىكى ئۇيغۇر خەلىقى يېڭى سوۋېت ھاكىمىيتىنىڭ مۇستەھكەملىنىشى ۋە تەرەققىياتى ئۈچۈن  باشقا مىللەتلەر بىلەن بىللە ئاكىتىپ رول ئوينىدى.بولۇپمۇ،سابىق سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيا جۇمھۇرىيەتلىرىدە ياشايدىغان ئۇيغۇر خەلىقى ئۆزىنىڭ يېقىنقى تەرەققىيات داۋامىدا رۇس مەدەنىيتىنىڭ كۈچلۈك رادىئاتسىسىنى خېلى زور دەرجىدە ئۆزىگە ئۆزلەشتۈردى ۋە ئۇنى ئۆز مىللى مەدەنىيتىنى تەرەققىي قىلدۇرۇشنىڭ ئاكىتىپ ئامىلىغا ئايلاندۇردى.ھالبۇكى ئۆكتەبىر ئىنقىلابىدىن كېيىنكى شىنجاڭدا ئەھۋال تامامەن باشقىچە ئىدى.ياڭ زېڭشىن ئىشىكىنى چىڭ تاقاپ ،غەپلەتتە قالدۇرۇش سىياسىتىنى يۈرگۈزگەچكە ،ئۇيغۇر جەمئىيتىنىڭ سىرىتقى ئەللەر بىلەن بولغان دىئالوگى ئۈزۈلۈپ قالغانىدى.ئۇنىڭ ئۈستىگە ،ئۆكتەبىر ئىنقىلابى غەلبە قازىنىپ ،ئوتتۇرا ئاسىيادا سوۋېت ھاكىمىيتى تىكلەنگەندىن كېيىن ،ياڭ زېڭشىن يېڭى ئىددىيەلەرنىڭ كىرىشىدىن ئۆلگۈدەك قورقۇپ ،سوۋېت ئىتتىپاقى بىلەن بولغان چېگرا لىنىيىلىرىنى قاتتىق قامال قىلدى.شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا يەنە كەڭ دىنىي سىياسەتلەرنى يولغا قويۇپ ،ئاۋام خەلىنى سوۋېت رۇسىيسىدىن ۋە ئۇلار ئىتقاد قىلىۋاتقان كومۇنىزىم مەپكۇرىسىدىن ئەنسىرەيدىغان،ئۇنى يامان كۆرىدىغان قىلىشقا تىرىشتى.

پۈتكۈل 20-يىللار(ئۆتكەن ئەسىرنىڭ20-يىللىرى)داۋامىدا،سوۋېت قىزىل ئارمىيسى تەرپىدىن تارما كەلتۈرۈلگەن چار پادىشاھنىڭ قالدۇق قىسىملىرى چېگرىدىن قېچىپ ئۆتۈپ،دىيارىمىزنىڭ جەمئىيەت تەرتىۋىنى قالايمىقانلاشتۇرۋەتتى.ئاق گۋاردىيچى ئارمىينىڭ قالدۇق قىسىملىرى ھەم ئاق ئورۇس كازاكلاردىن تەشكىللەنگەن قاچاق ئەسكەرلەر بىر تەرەپتىن ،يەرلىك خەلىققە ئېغىر ئىقتىسادى بېسىم ۋە قالايمىقانچىلىق ئېلىپ كەلسە؛يەنە بىر تەرەپتىن ،يېڭىدىن قۇرۇلغان سوۋېت رۇسىيسى ۋە ئۇنىڭ مەپكۇرىسى ھەققىدە ئۆسەك سۆزلەرنى تارقىتىپ ،خەلىق ئىچىدە ۋەھىمە پەيدا قىلدى.بۇنىڭ نەتىجىسىدە ،شىنجاڭدىكى ئۇيغۇر خەلقى ئارىسىدا خېلى ئۇزۇن مەزگىللەرگىچە چېگرنىڭ ئۇ يېقىدىكى رۇسىيە سوۋېت ھاكىمىيتىدىن گۇمانسىراش،ۋەھىمە يېيىش ۋە خاتىرجەم بولالماسلىقتەك ئېغىر روھى ھالەت داۋام قىلدى.

1931-يىلدىكى قۇمۇل دېھقانلار ئىنقىلابى شىنجاڭ ھازىرقى زامان تارىخىدا يېڭى بىر تارىخى دەۋرنىڭ يېتىپ كەلگەنلىكىدىن دېرەك بەردى.تەڭرىتېغىنىڭ جەنۇب ۋەشىمالى داغدۇغىلىق خەلىق قوزغىلاڭلىرىنىڭ ئوت يالقۇنى ئىچىدە قالدى.جىن شۇرېننى غۇلىتىپ،ئۆلكە ئارمىيسىنىڭ ھوقوقىنى ئۆز قولىغا ئالغان مىلىتارىست شېڭ شىسەي بىر چاغلاردا سوۋېت قىزىل ئارمىيسىدىن دەككىسىنى يەپ ،دىيارىمىزغا قېچىپ كېلىپ جان ساقلىغان ئاق ئورۇسلارنى تەشكىللەپ،خەلىق قوزغىلاڭلىرىنى باستۇردى.تېخىمۇ ئېچىنارلىقى شۇكى ،1933-يىلى شىڭ شېسەي ماجۇڭيىڭ قىسىملىرى تەرپىدىن ئۈرۈمچىگە قامىلىپ قالغىندا،1937-يىلى مەھمۇد سىجاڭنىڭ قالدۇق قىسىملىرى جەنۇبىي شىنجاڭدا قوزغىلاڭ كۆتۈرگىندە  ،«پۈتۈن دۇنيادىكى  ئېزىلگەن خەلىقلەرنىڭ ئازادلىق كۈرەشلىرىگە ياردەم بېرىمىز»دەپ تىنىمسىز شۇئار توۋلىغان سوۋېت ئىتتىپاقى باشقا بىر دۆلەتنىڭ زېمىن پۈتۈنلىكى ۋە ئىگىلىك ھوقوقى بىلەن قىلچە ھېسابلاشماي ،ماتۇرلاشقان قىزىل ئارمىيسىنى چېگردىن كىرگۈزۈپ ،خەلىق قوزغىلاڭلىرىنى قانلىق باستۇرۇش ھېسابىغا ،جاللات شىڭ شېسەينى قۇتۇلدۇرۇپ قالدى.دىيارىمىزدىكى ھەرمىللەت خەلقىنىڭ قەلبىنى مەڭگۈ ئۇنتۇلماس جاراھەتلەر بىلەن توشقۇزۇۋەتكەن رۇسلارنىڭ جەنۇبىي شىنجاڭغا كىرگەن قىزىل ئارمىيسى ئايوپىلان،تانكا ۋە برونوۋىك ماشىنلارنىڭ ھىمايسىدە ،شىڭ شېسەيگە قارشى قوزغالغان مەھمۇت سىجاڭنىڭ قالدۇق قىسىملىرى ۋە ئۇنىڭغا ئەگەشكەن نەچچە مىڭلىغان دېھقان ياشلىرىنى رەھىمسىزلىك بىلەن قىرغىن قىلدى.1937-يىلدىن باشلاپ ،سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ئالاھىدە خادىملىرى ۋە ك گ ب نىڭ بىر قىسىم ئەزالىرى شېڭ شېسەيگە ماسلىشىپ ،پۈتكۈل شىنجاڭ تەۋەسىدكى ھەر مىللەت يۇقۇرى قاتلام زىيالىيلىرى،جامائەت ئەربابلىرى،باي سودىگەرلەر ۋە مەمۇرىي ئەمەلدارلارنى كەڭ كۆلەمدە تۇتقۇن قىلدى.ئۇلارنىڭ كۆپىنچىلىرى ئۆزلىرى چۈشىدىمۇ كۆرمىگەن بوھتانلار بىلەن قارىلىنىپ ئۆلتۈرۋېتىلدى.بەزىلىرى ئىز -دېرەكسىز يوقىلىپ كەتتى . . .مۇشۇنداق بىر قاتار پاجىئەلىك سەرگۈزەشتىلەرنى ئۆز بېشىدىن كەچۈرگەن خەلقىمىز نۇرغۇن «ئىزىم»لارنى،يالتىراق ئىدىيلەرنى بۇ يەرگە تارقىتىۋاتقان رۇس مونوپولىزمىدىن گۇمانسىرايدىغان بولدى.

ۋاھالەنكى،كۈندىن- كۈنگە كۈچىيىپ بىرىۋاتقان دەۋر ئېقىمى  رۇس مەدەنىيتى بىلەن ئۇيغۇر جەمئىيتى ئوتتۇرسىدىكى دىئالوگنى بارغانسېرى قويۇقلاشتۇرۇپ باردى.چۈنكى ئۇيغۇر جەمئىيتى ئاشۇ تارىخى دەۋردە ئۆزىنىڭ ھازىرقى زامان دەۋرىگە قەدەم بېسىش يۆنىلشىنى ۋە قايسى يولغا مېڭىش لازىملىقىنى بەلگىلەش ئىمكانىيتىگە ئىگە ئەمەس ئىدى.ئۇلارنىڭ رۇس مەدەنىيتى بىلەن ئۇچراشماسلىقتىن باشقا تاللىشىمۇ يوق ئىدى.شۇنداق،ئۇلار ئۆزىنى ئۆزى ئىپادە قىلالمىدى،ئۆزىنى ئۆزى يېتەكلەپ ماڭالمىدى،شۇڭا ئۇلار باشقىلار تەرپىدىن ئىپادىلەندى ھەمدە باشقىلارنىڭ يېتەكلىشىگە مەجبۇر بولدى.خۇددى ئۆتكەن ئەسىرنىڭ 40-يىللىرىدا قەشقەردە تۇرغان ئەنگلىيە باش كونسۇلىنىڭ خانىمى دىئاننا سىمپتوننىڭ ئۆز كىتابىدا ئېيتقىنىدەك «ناھايتى كۈچلۈك قوشنىسىنىڭ تەسىرىدە ،ئۇلارنىڭ ھېچقانچە تاللاش ئىمكانىيتى يوق»ئىدى.

شۇنداق قىلىپ، ئوتتۇرا ئاسىيا ئارقىلىق  شاۋقۇن-سۈرەن سېلىپ كىرىۋاتقان رۇس مەدەنىيتى ئۇيغۇر جەمئىيتىنىڭ بېكىك ھالەتتىكى قوۋۇقىنى كەڭ ئېچۋەتتى.ئۆز ئوربېتسى بىلەن ئەمەس،بەلكى رۇس مەدەنىيتىنىڭ زەربىسىدىن كىلىپ چىققان ئېنېرتسىينىڭ كۈچى بىلەن ھازىرقى زامان ئېقىمىغا كىرىپ كەلگەن ئۇيغۇر جەمئىيتى ئۆزىنى تەڭشىۋېلىشقا ئۈلگۈرمەي تۇرۇپلا يېڭىدىن-يېڭى خىرىسلارغا دۈچ كەلدى.شۇنىڭدىن ئېتىبارەن،ئۇيغۇر جەمئىيتىنىڭ تەرەققىيات قەدىمىدە قوبۇل قىلىش بىلەن ئەنئەنىنى جارى قىلدۇرۇش ئوتتۇرسىدىكى مۇۋازىنەت بۇزۇپ تاشلاندى.

خەيرىيەت ،كۆزيېشى بىلەن ۋاقتلىق تەسەللىي،پاجىئە بىلەن قورقۇنچ،يوقىتىش بىلەن ئېرشىش گىرەلىشىپ كەتتى.رۇس مەدەنىيتىنىڭ رەڭگارەڭ يالتىراقلىرى ئۇيغۇر جەمئىيتىنىڭ ئەمدىلا ئېچىلغان كۆزلىرىنى ئالىچەكمەن قىلىپ،ئىلگىركى تەشۋىشلەرنى بىراقلا ئۇنتۇلدۇرۋەتتى.

تۇنجى تۈركۈمدىكى ھۆكۈمەت تەرپىدىن ئەۋەتىلگەن چەت ئەللەرگە چىقىپ ئوقويدىغان ئۇيغۇر ئوقوغۇچىلار تاشكەنتتىكى ئوتتۇرا ئاسىيا ئۇنۋېرسىتېتىغا يېتىپ باردى.غۇلجا،چۆچەك،ئۈرۈمچى قاتارلىق شەھەرلەردە رۇس گىمنازىيلىرى قۇرۇلدى.ھەرقايسى ۋىلايەت،ناھىيلەردە مەدەنىي ئاقارتىش ئۇيۇشمىلىرى تەسىس قىلنىپ يېڭى ئىلىم-پەن ۋە مەدەنىيەت تەرغىباتلىرى ئېلىپ بېرىلدى.شېڭ شېسەي سوۋېت ئىتتىپاقىغا ياخشىچاق بولۇش ئۈچۈن ماركىسىزىمنى كەڭ تۈردە تەشۋىق قىلدى.ئۇيغۇر ۋە باشقا مىللەتلەر تىللىرىدىكى زامانىۋى مەتبەئەدە بېسىلغان گېزىت -ژورناللار نەشىر قىلنىپ ،بىرىنچى بەتلىرىگە سىتالىن ۋە سوۋېت ئەر ئىتتىپاقى توغرىسىدىكى خەۋەر -ماقالىلار بېسىلىپ تۇردى.سوۋېت ئىتتىپاقى ھۆكۈمىتى شىنجاڭدىكى ئۇيغۇر مەكتەپلىرى ،مائارىپ تارماقلىرى ۋە كەڭ ئوقۇرمەنلىرىنى ئۇيغۇر تىلىدىكى دەرىسلىكلەر ،كىتاب-ژورناللار بىلەن تەمىنلەش ئۈچۈن تاشكەنتتە«شەرىق ھەقىقىتى»نامدىكى نەشىريات قۇردى.بۇ نەشىريات شىنجاڭدىكى ئۇيغۇرلار ئۈچۈن مەخسۇس ئۇيغۇر ئېلىببەسى ئاساسىدىكى ئۇيغۇر كونا يېزىقى بىلەن تۈركۈم تۈركۈملەپ كىتابلارنى نەشىر قىلدى.

دەرۋەقە،ھازىرقى زامان ئۇيغۇر جەمئىيتىدە سوۋېت ئىتتىپاقىچە مەدەنىيەت ئەندىزسى ئەنە شۇنداق تۇرغۇزۇلدى.رۇس ئۇسلۇبىدىكى مائارىپ سىتېمىسى ئەنە شۇنداق بەرپا قىلىندى.شىنجاڭدىكى قاينام-تاشقىنلىق«سىتالىنىزىم دەۋرى»ئەنە شۇنداقمەيدانغا كەلدى!

20-ئەسىرنىڭ 30-يىللىرىدىن باشلانغان ئۇيغۇر جەمئىيتىدىكى سوۋېت ئىتتپاقىچە مەدەنىيەت ئەندىزسىگە چوقۇنۇش قىزغىنلىقى تاكى 60-يىللارنىڭ باشلىرىغا قەدەر داۋام قىلدى.بۇ جەرياندا مىللى مائارىپ ۋە مەدەنىيەت تەرەققىياتىدا خېلى زور نەتىجىلەر قولغا كەلگەن بولسىمۇ ،لېكىن مەدەنىيەت-مائارىپ ساھاسىدىكى ھەددىدىن زىيادە بىر نوقتىغا ئېغىش ،ئۆزىنى ئۇنتۇپ ئۆزگىگە مەھلىيا بولۇش ھەمدە بىر رامكىدىن چىقالماسلىق كېسىلى مىللى تەپەككۇرنى مۇئەييەن دەرجىدە قاتماللاشتۇرۋەتتى.ئۆتكەن ئەسىرنىڭ 60-يىللىرىغا كەلگەندە جۇڭگو-سوۋېت ئىتتىپاقى مۇناسىۋتى بۇزۇلدى.بۇنىڭ بىلەن ئوتتۇز يىللاپ بىز چوقۇنۇپ كەلگەن سوۋېتچە(تېخىمۇ توغرىسى ئورۇسچە)ئەندىزە «خاتا ئېتقاد»ياكى «رېۋىزىيونىزىم»بولۇپ چىقتى.بۇ ھال مىللىتىمىزنىڭ ئۆتكەن ئەسىردە ئېلىپ بارغان ئۆزىنى ئىزدەش يولىدىكى يەنە بىر مەنىۋى تراگېدىيسىنىڭ بىر دەۋرلىك كۆرنۈشى بولۇپ قالدى.

قىسقىسى،ئۇيغۇر جەمئىيتى بىلەن رۇسلار ئوتتۇرسىدىكى ئۇزۇنغا سوزۇلغان سىياسى،ئىجتىمائى،ئىقتىسادىي ۋە مەدەنىيەت دىئالوگى جەريانىدا ،ھەم بىر-بىرىنى تارتىشىدىغان قوش بىسلىق ،مۇرەككەپ ھالەت داۋام قىلدى.ئۇيغۇر جەمئىيتى شەرىقتىكى باشقا كۆپلىگەن مىللەتلەرگە ئوخشاشلا ئۆزىنىڭ ھازىرقى زامان دەۋرىگە قەدەم قويۇش مۇساپىسىدە غەرب مەدەنىيتىنىڭ كۈچلۈك رادىئاتسىسى ئارقىلىق قوزغىتىلدى.رۇسلار ئۇيغۇر جەمئىيتىگە مەڭگۈ ئۇنتۇلغۇسىز ئاچچىق كەچۈرمىشلەرنى ،قانلىق ساۋاقلارنى ۋە تارىخى تۈگۈنلەرنى قالدۇردى،شۇنداقلا ئۇلار يەنە ئۇيغۇر جەمئىيتىگە كوممۇنىزىم ئىدېئولوگىيسىنى ،ماركىسىزملىق ئىدىينى ۋە ھازىرقى زامان پەن -تېخنىكىسى بىلەن ھازىرقى زامان سانائىتىنى ئېلىپ كىردى.