Tursunjan hesen

   rubaiy-shëiriyetning mahiyetlik xususiyetliri we bediy wastilirining omumi alahidiliklirini özige mujessemlep ipadileydighan, Her bir kubliti tötla misradin terkib tapidighan bir pütün musteqil pelesepiwi oy-pikirni ipadileydighan shëir shekili bolup, U aruz wezinidimu, Barmaq wezinidimu yëzilidu. rubaiyda shairning dunya qarashliri, Idiyiwi hëssiyatliri, Ëstitik tesiratliri, Turmush tejribiliri, Eqil jughlanmiliri, Turmushni yüksek derijide merkezleshtürüp we omumlashturup ipadilesh iqtidarliri, Tesewwur we tepekkürlirini qanatlandurush maharetliri, Istilistik wastilerdin paydilinip obraz yaritish hüner-senetliri yoquri derijide namayen qilinidu.kishini oylanduridighan hëkmetlik qarashlirini otturigha quyush arqiliq oqurmenlerge cheksiz bediy zoq ata qilidu.

    rubaiy-ijtimaiy turmushni intayin ixcham, Mëghizliq we tesirlik sözler arqiliq teswirlesh, Xilmu-xil yaritilghan bediy obrazlar arqiliq ekis ettürüshtek alahidiliki bilen shëiriyetning bashqa zhanirliridin alahide perqlinip turidu. uning tilining obrazliq, Janliq bolushi este saqlashqa qolayliq yaritip bëridu. shunga rubaiy oquydighanlar we yadlaydighanlar bir qeder köp bolidu.

    yëqinda dolan medeniyiti tetqiqatchisi, Yazghuchi, Shair muhemmet osman emirining- «rubaiyat meshail» namliq toplimi shinjang xelq bash neshriyati bilen qeshqer uyghur neshriyati terpidin neshr qilinip tarqitildi. bu apturning «dolan-meshrep muqamliri»(ilmiy eser), «qanliq ëdir», (roman) «sëhirning siri» (roman) qatarliq eserliridin këyin oqurmenlerge sunulghan qimmetlik sowgha hësablinidu

    «rubaiyat meshail» namliq bu toplamgha 80 yashliq boway shairning ijtimaiy turmushtin alghan tuyghu tesiratliri, Kishiler arisidiki chëgish nazuk ijtimaiy munasiwetlerdin shekillen'gen örp-adetlirining bediy kartiniliri, Türlük menpeet toqunushliridin hasil bolghan ibretlek kechürmishliri, Ejdadliridin künsëri yatlishiwatqan ewlatlarning tëngirqashliri, Nadanliqi tüpeylidin yashashning yollirini bilmeywatqan ademlerning ganggirashliri, Hoquq pul sodisidin peyda bolghan ijtimai bulghunushlarning yaman tesirliri, Pul dunya üstige qurulghan saxta dostluqning xunuk, Chakina körünüshliri, Nomussizlarche ëghiz-burun yalishishlardin peyda bolghan orunsiz pajieler, Waste tallimay ërishken saxta izzet-hörmetning keltürgen derd-elemliri; el-weten ishqida köyüp, Süyide ëqip, Ilim riyazetlirige berdashliq bërip tiriship öginiwatqan ilim telepkarliridin cheksiz söyünüsh cheksiz hëssiyatliri, Addiy kishilerning rastchil, Semimiy, Kemter, Chiqishqaq xaraktërliri, Dëhqanlar ammisining minnetsiz ulugh töhpiliri, Oqutquchi- ustazlarning ësil exlaq-peziletliri, Özgirishchan dewrning kishini hang-tang qalduridighan rengdar julaliri, Kishilik dunyaning, Kishilik hayatliqning bergenlirige ëytqan teshekkürliri, Ata-anilarning perzentlirini terbiyilesh jeryanida tartqan japa-musheqetliri, Sapasiz balilarning salghan külpetliri, Meghlubiyetlik aile terbiyesining yaramsiz balilarni yëtishtürüshtiki tejribe-sawaqliri, Ijtimaiy illetlerning peyda bolush heqqidiki mupessel bayanliri, Kelgüsi ewlatlardin kütidighan güzel arzu-armanliri, Insaniy ghururni qedirlesh, Wijdanliq bolush, Chin insaniy pezilet yëtildürüsh; rohi qulluq, Wijdansizliq, Xushemetkuyluq, Suxenchilik, Chëqimchiliq, Aldamchiliq, Kazzabliq, Lewzide turmasliq, Semiyetsizlik...qatarliq nachar illetliridin nëri turush heqqidiki paydiliq nesihetliri türlük istilistik wastiler, Türlük bayan amilliri, Chongqur mulahiziliri arqiliq otturigha quyulghan.

    «rubaiyat meshail» namliq bu toplamgha pishqedem shairning 438 parche rubaiyliri tallap kirgüzülgen. pütün toplamda pendi-nesihet xaraktërini alghan tötlükler asasiy salmaqni igiligen. her bir parche rubaiyda bir nesihet, Bir hëkmet bar. bu toplamdiki barliq rubaiylarni oqup chiqqanda 80 yashliq bir danishmen bowayning hayat qismetliri bilen tuyun'ghan kishilik musapisini, Achchiq-chüchük turmush kechürmishlirini, Rengga-reng waqt qaynatmisidin hasil bolghan shipaliq melhemlirini, Telqinliq qarashliri bilen yughurulup ketken qimmetlik tejribilirini, Pelisiwi yükseklikke kötürülgen qanuniyetlik qarashlirini körüp chiqishqa bolidu.

    «rubaiyat meshail» namliq bu toplam:

    emgekte bolidu chöllermu bostan,

    bulbulgha ashqyan bolur gülqstan.

    hurun'gha bërilse shahane saray,

    pat purset ichide bolur göristan.

    namliq rubaiyni ilawe qilish bilen bashlinip,

    ëytmighin siringni sirdash özgidur,

    tökmigin mungungni, Mungdash özgidur.

    seperdash bolmighin naehli bilen,

    kütmigim deyüzni, Yoldash özgidur.

    namliq rubaiy bilen axirlashqan.

    körüp turuptimizki, Pendi-nesihet pütün toplamning ghol urutqusini teshkil qilghan. dëdaktik qarashlar bilen chemberchas baghlinip ketken hayat hëkmetliri, Güzel exlaq teshebbusliri, Rengga-reng turmushning mahiyetlik terebliri, Güzellik, Yaxshiliq, Chinliq asasigha qurulghan ititëtk qarashliri rushen öz ipadisini tapqan.

    melumki, Bilim kishilerning tebiet dunyasini chüshinish, Tebietke meslishish, Tebietni örnek qilish emilyiti jeryanida ërishken bilishi yaki tejribisining mehsuli yaki mueyyen sahege chëtishliq melumatlarning yighindisi. shairning bilimning roli we qimmiti heqqidiki bayanliri mundaq otturighan quyulghan:

    quyashning nurini tosimu tuman,

    yenila yurutar jahanni haman.

    bilimdur goyaki olturmas quyash,

    gülligen uningsiz qaysi bir zaman.

    bundaq rubaiylar toplamda xili salmaqni igilleydighan bolup, Shairning ilim meripet heqqidiki ilghar teshebbusliri bilen yughulup ketken.

    hoquqtur xisletlik goya yada tash,

    qudriti zor bolghach egduridu bash.

    nawada yada tash bolsa inekte,

    möngdürüp qilatti buqigha hapash.

    qarang, Bu rubaiyidiki pelisepiwi hëkmetke! mana bu pishqedem shairning turmushni közitishtin chiqarghan ilmi yeküni, Ilmiy xulasisi. shairdiki bediy balaghetning, Pikri pasahetning yarqin julasi.

    balining eskisini satqili bolmas,

    tapay dep yaxshisini tapqili bolmas,

    sözüngge kirmestin yüzni töksimu,

    qan yutmay nailaj, Tan'ghili bolmas.

    rubaiyda dëyiliwatqan balining eskisi kim? hazir nëmishqa eski balilar köp? ata-anisini qaqshitiwatqan balilar nedin keldi? nëmishqa yaxshi balilarni tapqili bolmaydu? bala terbiyisige ëtiwarsiz qarash, Balilirining teqdiri bilen kari bolmasliq, Balilirini mektepte oqutmasliq, Maaripqa ehmiyet bermeslik, Oqutquchilarni, Bilim ehlini hörmetlimeslik, «ëshini ichip qazinini chëqish», «gazir yaghichi badir bolmaydu, Puqra balisi kadir bolmaydu» dep dawrang sëlish, Türlük rohi kishenler bilen özini chüshesh hazirqi zamandiki bir qisim nadan, Hamaqet kishilirining ortaq alahidiliki emesmu? insanning külpetlik teqdiri nadanliqtin këlidu. jemiyitimizde mewjut bolup turiwatqan aile, Nikah kirzisi del nadanliqning ijtimaiy menbesi.

    exmeqler haraqni icher besliship,

    oxshaydu saranggha xuyi setliship.

    eskining xuy-peyli goya bir ëshek,

    halwini yaratmas, Saman esliship.

    mana bu rubaiyda,Haraqkeshler turmushini yüksek derijide tipikleshtürüp ekis ettürüp bergen. awat-pütün memilketke dangliq muselles yurti, Pütün aptunum rayun'gha tunushluq bolghan haraqkeshler yurti. awatqa kelgen herqandaq ademning awattiki haraq-muselles heqqidiki tesirati özgiche. awatliqlarning haraq ichküzüsh tëxnikisi dunya boyiche aldinqi qatarda turidu. haraqkeshlerni maxtap uchurush, Deydeyge sëlish, Huquqqa qiziqturush, Hëssiyat jehette aldash, Qiz-chokanlar bilen romka suqashturghuzush arqiliq «yigit» likini mes'hire qilish, Tuxum chëkishturush usulliri arqiliq mat qilip jaylash- awattiki haraqkeshlerni terbiyelep yëtishtürüp chiqidighan eneniwi usul. awatta haraqning kasapiti tüpeylidin hayatidin ayrilip qalghanlarmu nahayiti köp. shairning haraqning ziyanliq terebliri heqqide yazghan rubaiyliri bir qeder köp bolup, Kishilerni haraq, Tamaka we zeherdin yiraq turushqa agahlandurghan.

    kishi mulayim bolsa keng qorsaq,

    köngli azade, Tëni bolur saq.

    ichi tar, Körelmes bolsa her kishi,

    özini özi yep, Kün körmes uzaq.

    bu rubaiy kilassiklimizning eneniwi qarashlirini zamanimizgha biwaste ëlip kelgen bolup, Shairning pishqedemlik salapitini namayen qilip turuptu. bu xil rubaiylar toplamda xili salmaqni igeleydighan bolup, Küchlük warsichanliq xususiyitige ige.

    bolmighin köydüm dep balanggha malay,

    köygenni mexpiy tut, Achmighin chiray.

    etiwar chong qilsang u haywan chiqur,

    nesihet anglimas qilsang ming talay.

    bu rubaiydiki pikir kishini oylanduridu. perzent terbiyilesh jehettiki tejribe-sawaq kishige ilham bersimu, Emma, Perzent terbiyisidiki bir tereplime qarash kishini epsuslanduridu. chünki mëhri muhebbetttin ayrilghan telim-terbiyening nëme ünümi bolsun deysiz?!

    buzulsa tüzülür eski zeykesh yer,

    we lëkin tüzelmes tëgi peskesh er.

    qilsimu uninggha tümenming ejir,

    singmestin hemmisi bikargha këter.

    shair bu rubaiyisda kichikkine turmush dëtali arqiliq insan tebitidiki yamanliqini zeykesh yer sëlishturmisi bilen obrazliq ipadilep, Insaniyet bilen tebiet, Insaniyet bilen jemiyet, Tebiet bilen jemiyet otturisidiki garmoniyilik baghlinishini ëniq chüshendürüp, Oqurmenlerge melum derijide bediy zoq ata qilghan.

    dunyagha kelmeste türlük xet-yëziq,

    bar idi shëir-qoshaq, Hëkayiler jiq.

    sawatsizlardinmu nurghun alim bar,

    ëtirap qilmasliq ëghir nadanliq.

    shair bu rubaiyisida, Özining xelq ëghiz edebiyatchisigha xas pezilitini ishqa sëlip, Yëziq peyda bolushtin ilgiriki edebiyat heqqidiki ilmiy qarashlirini bayan qilghan hemde elichi bilimlirige ehmiyet bërishning zürürlikini, Uning qimmitining yoquriliqini, Uninggha sel qarashning ëghir nadanliq ikenlikini alahide eskertken. hetta elichi bilimlirige mahir kishilerni sawatsiz bolsimu alimliq muqamigha kötürüp medhiyiligen. dëmisimu uyghurlar elichi medeniyitige nahayiti bay millet. uyghurlarning elichi medeniyitining türi köp, Shekli xilmu-xil mezmuni rengdar we chongqur. uyghurlarning elichi medeniyiti ëchishni, Qëzishni, Toplashni, Chongqur tetqiq qilishni, Paydilinishni kütüp turghan bosh sahe hësablinidu.

    senette artisqa quyulghan tilek,

    emesti sehnide tutush bel-bilek.

    turupla ewj aldi hayasiz qiliq,

    körgende ghezeptin sirqirar yürek.

    shair bu rubaiyisida, Ejdadlirimiz eqil-parasitining jewhiri bolghan senitimizdiki yadlishish hadislirini chongqur pash qilip, Bu sahede künsëri yamrap këtiwatqan numussizliq, Chakiniliq, Hayasizliq qilmishlirini këlishtürüp qamchilighan. künimizde senet we senetchi köp, Emma xelqimizning köngül töridin orun alghan senetchi we senet eserliri tolimu az.bu noqta pishqedem shairning nezeridin chette qalmighan. senetchi we senet eserlirige bëghishlan'ghan rubaiylar bu toplamda bir qeder köp bolup, Belgilik tetqiqat qimmitige ige.

    dëmigin dëhqani bilimsiz nadan,

    bilgechke alidu shor-qaqastin dan.

    olturup «aq öyde» yer tërimisa,

    nëme yep yashaydu, Sen bizdek tadan.

    mana bu rubaiyida dëhqanning ejir-mëhniti, Uning insaniyet jemiyitige qoshqan xalis töhpisi, Tebiet qanuniyetlirige hörmet qilish asasida toplighan mol bilimliri, Yerge baghlinip ketken muqeddes eqide-ëtiqaditin shekillen'gen hayat tejribiliri, «shor-qaqas»ni özgertish jeryanidiki ilmiy izdinishliri qizghin medhiyelen'gen.

    qelemkesh xelqning belge-elimi,

    qaldurar nam-nishan uning qelimi.

    yazmisa, Bilmise, Mewjut atalmas,

    bolsimu tarixi uzaq, Qedimiy.

    bu rubaiyda shair, Qelem ehlining burchi we mesuliyiti, Tarix aldidiki jawabkarliq tuyghusi, Medeniy miraslarni yetkürüsh jeryanidiki köwrüklük roli, Bilim we medeniyet tarqitishtiki jenggiwar rohi, Zamanlarni uzuqluq zenjiri bilen baghlashtiki büyük töhpisi, Meniwi jehettiki yüksek peziliti...qatarliqlarni zor iptixar bilen mueyyenleshtürgen.

    qebrige qadalsimu hetta tugh-tayaq,

    tedrijiy hëch kishi basmaydu ayaq.

    tirik waqtingda qaldurmisang iz,

    ewliya bolsangmu qalmas nam-ataq.

    insanning her bir qilghan ishi, Basqan her bir qedimi, Tin'ghan her bir tiniqi melum bir ulugh hikmet bilen tolghan. tebiet dunyasiki hëchqandaq bir sheyi sewebsiz, Meqsetsiz heriket qilmaydu. herqandaq bir sheyi özining qedir-qimmitini ashurush, Mewjutluq halitini dawamliq saqlash, Özidiki ulugh sir hikmetni namayen qilish, Rohidiki yushurun julani namayish qilish yüzisidin heriket qilidu. insan alemning jewhiri, Eqilning jughlanmisi, Peziletning buliqi, Ijadiyetning heqdasi, Uningda ajayip xislet bar. shunga, U nam-ataq qaldurushqa ehmiyet bërishi kërek. chünki «atalmighan erdin, Atalghan döng yaxshi» dëgendek shairning bu xil qarashliri kishini söyündüridu.

    söz dëgen oxshaydu töge burnigha,

    yëtlise apirar dëgen ornigha.

    orunsiz söz sözlesh keltürer ziyan,

    sözleshni bilgende mangar paydigha.

    shair bu rubaiyisida klasiklardin qalghan pendi-nesihetlerni yenimu konkërtlashtürüp, «oynap sözlisengmu oylap sözle.» dëgen hayat heqiqitini chongqur sherhilep bergen. oylinip qilin'ghan sözning insan'gha yetküzidighan paydisi bilen, Oylanmay qilin'ghan sözning kishige keltüridighan külpetlirini sëlishturup ipadiligen.

    qanundur muqeddes, Uni ulugh bil,

    tosqanni qilmighin, Qil dëgenni qil.

    xatani chong-kichik dëgili bolmas,

    gahida chümüle öltüridu pil.

    shair bu rubaiyisida, Qanunning dölet teripidin tüzülidighan yaki ëtrap qilinidighan hem döletning mejburilash xaraktëri bilen yolgha quyulidighan heriket qaidisi bolup, Puqralarning qanun'gha jezmen rëaye qilishning zürürlükini, Qanunsiz qilmishlarning ademni yaman yolgha bashlaydighanliqini otturigha qoyghan.

    qisqisi, «rubaiyat meshail» pendi-nesihetliridin terkib tapqan rubaiylardin tüzülgen bolup, Uningda 80 yashliq boway shairning hayat kechürmishlirining, Turmush tejribilirining, Murekkep sezgüreshtilirining, Toplighan qimmetlik bilim jughlanmilirining, Shairane tepekkur we tesewwurlirining, Weten'ge, Xelqqe, Milletke, Ana yurtqa bolghan qaynaq söygü hëssiyatlirining, Eqillik ejdadliridin söyünüsh, Teleylik ewlatlirigha köyünüshtin hasil bolghan pexrlik tuyghuliri; ilim-meripetning jemiyetni algha bashlaydighan, Ijtimai qalaqliqtin ünümlük saqlaydighan, Rohiyetni paklaydighan meniwi pezletliridin iptixarlinish, Senetni qizghin söyüsh, Senetkarlarni qedirlesh, Rastchil, Semimiy bolush, Menilik yashash, Waqitni, Hayatni bihude ötküzmeslik, Israpchiliq qilmasliq, Öginishge ehmiyet birish, Yoqsuzlargha, Yitmlerge, Musapirlargha yaxshiliq, Sëxiyliq qilish, Sir saqlashqa mahir, Merdu-merdane bolush, Düshmendin hushyar turush, Her ishni qilishta köp ëhtiyat qilish; parixorluq, Xushemetchilik, Menmenlik, Nadanliq, Bixutluq, Heshemetchilik, Hakawwurluq, Tekebburluq, Meghrurluq, Horunluq, Boshangliq, Özini tashliwëtish, Haraqkeshlik, Qimarwazliq, Zinaxorluq, Chëqimchiliq, Yalghanchiliq, Saxtiperlik, Bëxilliq, Hesetxorluq, Pulpereslik, Yüzsizlik,..qatarliq nachar illetlerge bolghan nezep-nepriti ipadilen'gen.

    bu kitabni choqum oqushqa erziydu. chünki, «nesihet achchiq, Mëwisi tatliq» emesmu?!

    aptur:awat nahiyilik 3-ottura mektepte