abdurazaq sayim, Gheyret abdurehman ozghar

    muherrir ilawisi: Sëriq uyghurlar裕固族) yughur depmu atilidu)ning omumiy ehwali, Tili, Medeniyiti, Diniy ëtiqadi, Turmush aditi we bashqa özgichiliklirini chüshinish meqsitide aptonom rayonluq ijtimaiy penler akadimiyesi mexsus xadim ajritip, 2014- yili 11- sintebirdin 16- sintebirgiche gensu ölkisining sunen yughur aptonom nahiyeside tekshürüshte boldi, Tekshürüsh guruppisi etrapliq, Inchike tekshürüsh arqiliq sëriq uyghurlar (yughurlar) toghrisida mukemmel matëriyalgha ige boldi. oqurmenlerni yughurlar toghrisida belgilik chüshenchige ige qilish meqsitide tekshürüsh doklatidin qisqartilma berduq

    yughurlar ëlimizdiki nopusi azraq (2010- yilidiki 6- qëtimliq nopus tekshürüsh istatistikisigha asaslan'ghanda, Yughurlarning omumiy sani 14 ming 378), Tarixi uzun köchmen charwichi millet. yughurlarning asasiy ëtnik terkibiy qismi bolghan uyghurlar ( 9- esirning otturilirida orqun- yënisey wadiliridin jenubtiki (genjudiki) tengri taghliri etrapigha köchüp, Genju, Lyangju etraplirida köchüp yürüp, Xëshi karidorining asasliq ahalisi bolup qalghan. ular miladiy 7- esirde xëshi karidorigha köchken uyghur qebilisi bilen qoshulup, Ilgiri- këyin bolup, Hunlar, Chyanglar, Tübütler (tibet xanliqi), Tangghutlar, Mongghullar bilen qoyuq alaqide bolghan, Bu jeryanda ular bir- birining medeniyet tesirige uchrighan. xëshi karidorida yashighan genju uyghurliri (甘州回鹘) yaki xëshi uyghurliri 河西回鹘)) bu yerde genju uyghur xanliqini qurghan. bu xanliq dëhqanchiliq we charwichiliqni rawajlandurup, Özige xas uyghur medeniyitini yaratqan hemde bashqa milletler bilen qoyuq arilishish jeryanida, Özara birliship özige xas ayrim bir milletler topi− yughurlarni shekillendürgen.

    xëshi uyghurliri genju (bügünki jangyë)ni astane qilip, Sherqte lenju, Tyenshuy, Xëlenshen tëghidin tartip gherbiy shimalda xëlochüen (ëjina deryasi we baden jilin chöli), Gherbte dunxuang we hazirqi gensu, Shinjang chëgrasighiche, Jenubta genjudiki tengri tëghi we ching'hey- shizang ëgizlikigiche bolghan jaylarni kontirol qilghan. bu waqitta xëshi uyghurliri asasliqi charwichiliq bilen shughullan'ghan, Ottura tüzlenglik, Gherbiy yurt, Hindistan- rim bilen soda alaqisi ornatqan. miladiye 10- esirning axiridin 11- esirning bashlirighiche bolghan ariliqta eyni waqitta shimalda yashighan az sanliq millet chyang (羌)larning bir terkibiy qismi bolghan dangshyanglar ningshya etrapida tangghut dölitini qurghan, Tangghut döliti 1001- yili xëshi rayonidiki uyghurlargha we ching'hey- shizang rayonidiki tangghutlargha hujum qilghan. uyghurlar ottura tüzlengliktiki sung sulalisi we ching'hey etrapidiki tangghutlar bilen birliship tangghut döliti bilen 30 yilgha yëqin urush qilghan. axiri tangghut dölitining shahi leshker tartip genjuni bësiwalghan. uyghurlarning qaghani genjudin qëchip chiqip, Qayta teshkillinip, Tangghutlargha hujum qilghan bolsimu, Arqa- arqidin meghlub bolup, Genjudiki tengritëghi (祁连山) terepke yürüsh qilghan, Yolda qaghan kësel bilen wapat bolghan, Miladiy 1036- yili tangghutlar xëshi uyghurlirini boysundurup, Genju uyghur xanliqini munqerz qilghan. bu yerdiki saghan (xëshi) uyghurlirining bir qismi shaju (hazirqi dunxuang)ning gherbidiki tengritëghi we altuntaghning jenub- shimalidiki uyghurlar arisigha köchüp kelgen. yene bir qismi ching'hey- shizang ëgizlikidiki tangghut qebililirige qoshulghan.

    yughur dëgen bu nam adette tarixtiki «sëriq uyghur» we «sari uyghur» bilen zich munasiwetlik. «sëriq uyghur» sung sulalisining deslepki mezgilliride tarim wadisining sherqiy jenubidiki uyghurlarning bir tarmiqi, Yüen sulalisining deslepki mezgilliride sëriq uyghurlar yashighan rayonlarda «sari uyghur» dëgen nam peyda bolghan. «sëriq uyghur» yaki «sari uyghur» dëgen bu atalghu ularning renggi yaki irqigha qaritilghan bolmastin, Belki ular yashighan jughrapiyelik orun'gha qaritip ëytilghan söz. eyni waqitta hunlar, Awarlar, Türkler, Uyghurlar we mongghullarning qebililerni we yönilishni rengler bilen perqlendüridighan aditi bolghan, Gherbni sëriq, Shimal we merkezni kök, Jenubni qizil we qara, Sherqni aq reng bilen perqlendürgen. yughurlarning iptidaiy qebilisi gherbiy qisimdiki uyghurlarning terkibide bolghachqa, Sëriq uyghur dep atalghan. yüen sulalisi mezgilidiki sëriq uyghurlar del sung sulalisi dewridiki sari uyghurlardur. mongghul istëlasi dewride mongghullar sari uyghurlarni boysundurghandin këyin, Ular yashighan rayonlarda mehkime tesis qilip, Ulargha hökümranliq qilghan. yüen sulalisi aghdurulghandin këyin, Xëshi karidori ming sulalisining hökümranliqigha ötken, Ming sulalisi chëgra rayonlarning muqimliqigha köngül bölüp, Yüen sulalisi dewridiki serkerdilerni yene chëgrani qoghdashqa qoyup, Sari uyghur rayonidiki san'ghun buyan tëmurni tinchlandurghuchi xan dep belgiligen hemde sari uyghur rayonida herbiy tüzümdiki memuriy organ tesis qilghan we etraptiki rayonlardimu qoruqchi beglerni turghuzup bashqurghan. ularning sherqiy qismi mongghul tili ailisige tewe sëriq uyghurlar, Gherbiy qismi türkiy tillar ailisige tewe sëriq uyghurlar dep atalghan. mongghul tilini qollinidighan sëriq uyghurlar rayonidiki uyghur charwichilirining örp- aditi mongghul charwichilarning örp- aditi bilen oxshash bolghachqa, Ular mongghul tilini qollan'ghan. aridin 300 yil ötkendin këyin, Ular sherqqe köchüp, Tengritagh (chilyenshen) etrapigha barghandin këyinmu özlirini uyghur yaki mongghul tilini qollinidighan «sëriq uyghur» dep atighan.

    sëriq uyghurlar arisida nëmishqa mongghul tilini qollinidighan sëri uyghurlar bolidu? eslide eng deslepki sëriq uyghurlar hun qaghanliqining gherbiy qismida köchmen charwichiliq bilen shughullan'ghan. hunlar gherbke köchkende, Hun ittipaqining bir guruhi bolghan uyghurlarning bir qismi hunlargha egiship gherbke köchken. miladiy 4- esirde jenubiy rusiye we wën'giriyediki hunlar arisidimu sëriq uyghurlar bolghan. orqun uyghur qaghanliqi dewride, Sëriq uyghurlar mongghul ëgizlikining gherbiy qismidiki altay, Altuntagh etrapliri we aptonum rayonimizdiki tengritëghining jenubi, Shimalidiki yaylaqlarda köchmen charwichiliq bilen shughullan'ghan. mongghul tilini qollinidighan sëriq uyghurlarmu uyghur qebililirining bir tarmiqi idi.

    sunendiki sëriq uyghurlar «shiji xaji» (西至哈志) yaki «seji xaji»ni daim tilgha alidiken. awwalqisi türkiy tilliq sëriq uyghurlarning, Këyinkisi mongghul tilliq sëriq uyghurlarning teleppuzi bolup, Her ikki terep «bizning ata- bowimiz shu yerdin keptiken» deydiken. undaqta bu jay zadi qeyerde? 1517- yili chaghatay xani mensurxan ming sulalisi ordisigha ewetken bir melumatida: «... shyëchu (写出), Xachu (哈出), Kuyu (苦峪)din ibaret üch jaydin adem yötkep...» dëgen mezmunlar bar. beziler bu gepni altuntaghdiki ahalisi shalang bir yaylaq, Mongghul tilini qollinidighan sëriq uyghur xanlirining uruq- tughqanliri bu yerni bir mezgil yazliq bargah qilghan, Bu yer ularning siyasiy merkizi idi, Dep qaraydu. sunendiki medeniyet sariyida saqliniwatqan xeritide «shiji xaji» dep atilidighan ikki liniye körsitilgen, Shiji (西支) dëgen liniye gherbke, Qomul terepke sozulidu, «xaji (哈支)» dëgen liniye dunxuang arqiliq cherchen- charqiliq terepke sozulidu. buningdin 400 yillar ilgiri mongghul tilini qollinidighan sëriq uyghurlar bir yamghurluq seherde «ejdadlirimiz sherqqe qarap mëngip, Lata kesh kiyidighan xeqlerning yënigha barsanglar, Munbet tupraq, Su we yayliqi elwek makan'gha ërishisiler dëgen» dep atlirigha miniship, Charwilirini heydep sherqqe köchken. ularning köchüsh jeryani teswirlen'gen «köch- köch qoshaqliri» hazirghiche sëriq uyghur elneghmichiliri we dastanchiliri teripidin ëytilip këliwëtiptu.

    1949- yili 9- ayda junggo xelq azadliq armiyesining 1- dala armiyesi gherbiy shimalgha yürüsh qilghanda, Sëriq uyghurlarning aqsaqalliri qebile bashliqlirini bashlap, Jangyëgha këlip wang jën qatarliq qomandanlar bilen körüshken hemde xelq eskerliri guruppisi teshkillep, Xelq azadliq armiyesi bilen birlikte ma bufangning qalduq banditlirini tazilashqa qatnashqan. 1953- yili 18-iyuldin 24- iyulghiche junggo kommunistik partiyesi jyuchüen wilayetlik komitëti «(genjudiki) tengritëghining shimaliy baghridiki her millet, Her sahe wekillirining söhbet yighini»ni ëchip, Sëriq uyghur, Tangghut (tëbet), Mongghul, Qazaq, Xenzu, Xuyzu qatarliq milletlerning wekilliri bilen milletlerning aptonom rayonlirini qurush ishlirini këngeshken. eyni waqitta sëriq uyghurlarning millet nami heqqide kishilerde her xil qarash bolghan. sëriq uyghurlarning aqsaqali «öz millitimiz eng keng qollinidighan, Eng toghra nami ‹yughur›ni xenzuchigha terjime qilip resmiy millet nami qilish kërek» dëgen qarashni otturigha qoyghan. shuning bilen «yughur»ning xenzuche nami 尧熬尔 ni xenzuche «bayashad, Mustehkem» menisidiki 裕固 bilen yëzish qarar qilin'ghan. 1953- yili 13- öktebir gensu ölkilik xelq hökümiti merkiziy xelq hökümitige yazghan doklatida 裕固族, Yeni yughur milliti dep atighan. sëriq uyghurlarning zor köpchiliki jyuchüen (suju)ning jenubidiki nenshende olturaqlashqan bolghachqa, Aptonomiye orginining nami sunen yughur aptonom rayoni (nahiye derijilik) dep bëkitilip, 1954- yili 2- ayda jyuchüen waliy mehkimisige qaraydighan aptonom rayon qurulghan. 1955- yili aptonom rayon nami «sunen yughur aptonom nahiyesi»ge özgertilip, Jangyë wilayitige qaraydighan bolghan.