‹‹tarix›› namliq eserning aptori hërodotning hayati we uning ijadiyet arqa körünüshi

    terjime qilghuchi: toxniyaz ismail nidaiy

    hërodot (Herodotus) texminen miladiyedin burunqi 484-yilidin miladiyedin burunqi 430 ~ 420-yillarghiche bolghan ariliqta yashighan. u qedimki girëtsiyediki meshhur tarixshunas, Edebiyatshunas, Jughrapiyon we seyyah. u yëzip qaldurghan ‹‹tarix›› namliq eser gherb tarixshunasliq sahesidiki tunji eser bolup, Jamaetchilik teripidin gherb tarixshunasliq tarixidiki tunji bayan sheklidiki tarixiy katta eser dep qarilip kelmekte. qedimki rim muteppekkuri seysëro (Cicero) hërodotni ‹‹tarixshunasliqning atisi›› dep atighan, Bu nam shek-shübhsizki, Hërodotning tarixiy ornigha bërilgen lilla bahadur.

    xuddi qedimki girëtsiyediki nurghunlighan meshhur shexslerning ehwaligha oxshashla, Hërodotning hayati toghrisida bizgiche yëtip kelgen ishenchlik matëriyallar tolimu az. u öz esiride özining hayati heqqide kemdin-kem toxtalghan, Emma uning bilen derwdash yashighan yazghuchilarmu hërodotni anda-sanda eslep ötken bolsimu, Yenila tepsiliy toxtalmighan. shu wejidin, Taki bügün'giche tetqiqatchilar hërodotning hayati, Wapat bolghan yili we wapat bolghan orun qatarliqlar heqqide yenila ëniq bir nëme dëyelmeywatidu. hërodotning tughulghan yurti përsiye hökümranliqidiki girëtsiye shehiridiki xalikarnassus (Halicarnassus) rayoni bolup, U përsiye impëriyesining birinchi ölkisi idi. shu wejidin, Biz hërodotni girëtsiyelik tarixchi, Shuning bilen bir waqitta, Përsiye impëriyesidiki bir tarixshunas dep ëytalaymiz. hërodotning atisining ismi liksës (Lyxes) bolup, Shu yerlik baylardin idi, Uning taghisi (shirem tughqini)ning ismi panyassis (Panyassis) dangliq ëpos yazghuchisi bolup, Ilgiri yëzilghan ioniye kënezlikining sheher qurulushi teswirlen'gen ëposlarda uning shöhritining homërdinla këyin turidighanliqi qeyt qilin'ghan. bu xil aile ehwali hërodotni kichikidin bashlapla yaxshi terbiyege ige qilghan, Shunga talantliq we zërek hërodot kichikidin bashlapla qëtirqinip ögen'gen, Hësiyod (Hesiod), Hëkataus (Hecataeus), Sapfo (Sappho), Solon (Solon) qatarliq shexslerning eserliri uninggha tola anglawërip yad bolup ketken. u waqitta xalikarnassustiki hökümranlar yenila përsiyeliklerning zalim padishahi lugdamis (Lygdamis)gha itaet qilatti, U salamis (Salamis) dëngiz urushida baturluq körsetken xalikarnassustiki hëliqi ayal padishah artërmisiya (Artermisia)ning newrisi idi. miladiyedin burunqi 461-yili, Hërodotning jemeti lugdamisqa qarshi urushqa qatnishidu, Emma meghlubiyetke uchraydu, Taghisi panyassis öltürülidu, Hërodotning jemetimu chëtip jazalinish sewebidin shu yili samos (Samos) ariligha köchüp këtishke mejbur bolidu. yash waqtidiki bu sergüzeshtiler uning këyinki künlerde yazghan ‹‹tarix›› namliq esirining siyasiy xahishigha belgilik tesirlerni körsitidu.

    texminen miladiyedin burunqi 454-yilidin bashlap, Hërodot özining uzun yilliq seyyahliq hayatini bashlap, Përisiye impëriyesining nurghunlighan rayonlirini këzip chiqidu. u özining tughulghan yurti ___ kariya (Caria) rayonidin bashqa, Yëqin etraptiki ioniye (Ionia), Awlis (Aeolis) qatarliq jaylargha baridu, U yene suriye (Syria), Lidiya (lydia), Prigiya (Phrygia) dëgen jaylargha yëtip baridu, Sherqte babiloniya (Babylonia)gha ichkirilep kiridu, Belkim ereb yërim arilidinmu ötken bolushi mumkin, Jenubta ponikiya (Phoenicia), Misirning herqaysi jayliri we liwiye (Libya)ge, Eng yiraqta qedimki misirning jenubiy chëtidiki ëlëpantinë (Elephantine)gha, Gherbte italiye we sitsiliyegiche yëtip baridu, U yene hëllëspont (Hellespont) dëngiz boghuzidin ötüp, Bayzantiyum (Byzantium), Zras (Thrace) we makëdoniye (Macedonia)ge, Shimalda istër (Ister) deryasidin ötüp, Skitaya (Scythia), Qara dëngizning shimaliy qirghiqini boylap biwasite don (Don, Qedimde tanayis deryasi 〔Tanais〕dep atalghan) deryasi we uning ichki rayonlirigha yëtip baridu. këyinki dewrlerdiki tetqiqatchilarning mölcherige qarighanda, Uning basqan yolliri heqiqetenmu köp bolup, Sherqtin gherbke, Jenubtin shimalgha bolghan ariliqta basqan musapisi ayrim-ayrim halda 1700 in'gliz mili (texminen 2700 kilomëtirgha teng)gha yetken. buningdin 2400 yildin artuq waqitlar ilgiriki dewrlerde, Qatnash esliheliri tolimu qalaq sharaitta, U xewp-xeterge qarimay, Mingbir japa-musheqqetlerni yëngip, Etrapni tenha këzip, Kishi tesewwur qilghusiz qiynchiliqlarni yëngip, Bu ulugh seperni ghelibilik tamamlaydu. bu jeryanda u emeliy tekshürüsh we ziyaret qilish arqiliq nezer dairisini këngeytidu, U meshhur qedimiy xarabilerge baridu, Tebiiy sharait we örp-adetlerni tekshüridu, El ichidiki riwayetler we resmiy tarixqa kirgüzülmigen weqelerni toplaydu. u bir tereptin tekshürüp matëriyal toplisa, Yene bir tereptin matëriyallarni retlep tehlil qilidu, Buning netijiside u intayin mol birinchi qol matëriyallargha ige bolidu hemde özining katta ilmiy esiri ___ ‹‹tarix››ni yëzish üchün puxta asas salidu.

    texminen miladiyedin burunqi 447-yili, Hërodot afënagha këlidu. u waqitta afënaning weziyiti tolimu yaxshi idi, Afëna impëriyesining paytexti bolush süpiti bilen afëna yer ottura dëngiz rayonliri, Hetta girëtsiye we dunyaning iqtisad, Siyasiy, Medeniyet merkizi we dëngiz-quruqluq qatnishi tügünige aylan'ghanidi, Afënadiki hakimiyet bëshida turghuchilar ghayet zor pullarni ishlitip yaghach-tash qurulushlirini ëlip bërip, Herqaysi jaylardiki hüner-senet mahirlirini bu yerge jem qilidu, Barliq qelemdarlar, Yazghuchilar arqa-arqidin yëtip këlidu, Buning bilen afëna ismi jismigha layiq ‹‹girëtsiyening mektipi››ge aylinidu. hërodot afënada olturaqliship qalghan mezgillerde, Eyni chaghdiki afënadiki ‹‹1-puqra›› përiklës (Pericles), Shundaqla diramatorg sofoklës (Sophocles) qatarliq siyasiy munberdiki qabiliyetlik kishiler yaki jemiyettiki meshhur erbablar bilen qoyuq arilishidu. u sheher dölitining medeniyet, Maarip paaliyetlirige aktip qatniship, Shëirlarni, Maqalilerni yazidu, Sehnilerde nutuq sözleydu. ëytishlargha qarighanda u özining eserlirini köpchilikning aldida ünlük oqup bëridighan bolup, Ilgiri xëli köp mukapat pullirighimu ërishidu.

    miladiyedin burunqi 443-yili, Hërodot bashqa mustemlikichiler bilen birlikte, Afënaning italiyede qurghan mustemlike sheher döliti ___ turiyi (Thurii)gha köchüp këlip, Turiyining puqrasi bolup qalidu, Bu yerde u taki wapat bolghan'gha qeder pütün zëhni bilen yëziqchiliq qilidu. ‹‹suydas lughiti››de tilgha ëlin'ghan matëriyallarda u makëdoniyede wapat bolghan, Dep qarilidu, Emma bu xil qarashta zörür ispatlar yëterlik emes. hërodotning wapat bolghan waqitini hazirche tëxi ëniq bir nëme dëmek qiyin. biraq, Shunisi choqumki, U texminen miladiyedin burunqi 425-yili özining ‹‹tarix›› namliq katta esirini yëzip tügetken hemde kishilermu bu eserdin xewer tapqan. ‹‹suydas lughiti››de yene hërodotning öz wetinidin waz këchip, Özini turiyiliq dep atighanliqi, Bezi kilassik yazghuchilarmu uni ‹‹turiyiliq hërodot›› dep atighanliqi qeyt ëlin'ghan. riwayet qilinishiche, Turiyi hërodot üchün bina qilghan qebre tëshigha mundaq xetlerni oydurghanmish:

    bu qebrige luksësning oghli hërodotning ustixanliri depne qilin'ghan, U ioniye diyalëktida eser yazghan tarixshunaslar ichide eng meshhuri, U dolislarning dölitide chong bolghan, Emma u pitne-pasatlardin yiraqraq turush üchün, Turiyini özining makani dep bilgen.

    qedimki girëtsiye tarixshunasliqi epsane bilen ëpostin bashlinip, Hërodot yashighan dewrge yëtip këlishtin burun, Nechche yüz yillarghiche dawam etken bolup, Bu dewrni tarixshunasliqning ‹‹yëtilish mezgili›› dëyishke bolidu. ilgiriki girëtsiyeliklerge nisbeten ëytqanda, Epsaniler ularning ötmüshining tarixi, Ular eng awwal ëghizdin ëghizgha tarqilish shekli bilen tarqilip kelgen, Këyinche yene qehrimanliq ëposliri sheklide tarqalghan. gerche epsaniler hemishe tarixtiki yadroluq tillarni we melum heqiqiy terkiblerni öz ichige alghan bolsimu, Emma uni tarixning ornigha dessitishke bolmaydu. chünki u yenila zor miqdardiki toqulmilarni we riwayetlerni öz ichige alghan bolidu. mesilining achquchi shu yerdiki, Epsanilerning bayan shekli hemishe teqdir nuqtisidin chiqip insanlarning qilmish-etmishlirini sherhiyeleydu, Buningda eks ettüridighini, Bir xil rohni merkez qilghan tepekkur sheklidur. del buninggha qarshi halda, Tarixshunasliq bashlinishtila rast bilen yalghanni ëniq ayrish we analiz qilishni tüp pirinsip qilidu hemde idrakiy shekiller, Adem bilen insanlar jemiyitini asas qilip ish-weqeler we paaliyetlerni sherhiyeleshke intilidu. piyër wilnam mundaq körsetken: miladiyedin burunqi 6-esirde, Girëtsiyeliklerning idiye shekli peydinpey epsane (Muthos) sheklidin idrakiy shekil (Logos)ge qarap burulush bolghan bolup, Buning muhim alamiti pelsepining barliqqa këlishi we güllinishidin ibaret. bu xil burulushning yadroluq mezmuni shuki, Kishilerge özining bilish qabiliyitining cheksiz yoshurun küchi we subyëkit tesiratning muhimliqini, Yene tebiettin halqighan küchlerge bëqinmay turupmu, Tebietni, Jemiyetni we alemni özining bilish iqtidari we subyëkit tesirati bilenmu chüshinish we sherhiyeleshke bolidighanliqini tonutti. rohni merkez qilghan epsane tarix qarishi ademni merkez qilghan tarixiy qarashqa nailaj orun boshatti, Del mana mushundaq idiyede burulush yasash jeryanida tarixshunasliq barliqqa kelgen. hërodotning ‹‹tarix›› namliq esiri roshenki kona dewrning bir qisim alahidiliklirini özige mujessemligen, Yene nurghun bösüshlerni we yëngiliqlarni royapqa chiqarghan. bu dewr bölgüch ehmiyetke ige katta eserning mushundaq waqitta, Mushundaq jayda barliqqa këlishi heqiqetenmu kem körülidighan ish.

    birinchidin, Hërodotning tughulghan jayi shyawyasiyaning gherbiy qismi eyni dewrdiki sherqiy ottura yer dëngizi rayonliri ichide iqtisad, Medeniyet ishliri eng tereqqiy qilghan rayon idi. bir tereptin, Përsiye impëriyesi bash kötürgendin këyin, Gherbiy asiya, Shimaliy afriqidiki barliq medeniyetlik rayonlarning hemmisini dëgüdek ishghal qilip, Iqtisad, Medeniyet almashturushi we milletlerning ulugh birlishishini misliy körülmigen derijide ilgiri süridu. yene bir tereptin, Ëgëy dëngizining etrapidiki rayonlar heqqide gep qilmay bolmaydu, Miladiyedin burunqi 7-esirdin miladiyedin burunqi 6-esirlergiche ëgëy dëngizining sherqiy qirghiqi, Shyawyashiyaning gherbiy qismidiki rayonlar qedimki misir, Babilon, Finikiye, Xittit, Lidiye qatarliq qedimiy medeniyetlik döletlerning ilghar netijilirini qobul qilish asasida, Tereqqiy qilip girëtsiyeni dunyada iqtisadi, Medeniyiti eng tereqqiy qilghan rayon'gha aylanduridu. shu wejidin, U chaghdiki girëtsiyediki alimlar, Peylasoplar, Edebiyatshunaslar, Shairlarning mutleq köpi kichik asiyaning gherbiy qisimdik dëngiz etrapliri we yëqin etraptiki arallardin yëtiship chiqqan, Tarixshunasliqmu shundaq bolghan.

    ikkinchidin, Nesr tüzüsh sheklining barliqqa këlishi tarix kitablirining yëzilishini muhim aldinqi shert bilen teminlidi. miladiyedin burunqi 6-esirdin bashlap, Kichik asiya rayonliridiki melum sheher dölitide ‹‹ish-weqelerni nesriy shekilde xatirligüchiler›› (Logographoi) barliqqa kelgen. ular qurulmisi addiy, Eser tili artuqche pasahettin xaliy haldiki nesrliri bilen sheher, Millet, Kënezler we töriler, Butxana qatarliqlarning barliqqa këlishi toghrisidiki aghzakiy riwayetlerni xatiriliwalghan. eng meshhur ‹‹xatiriligüchi›› milëziyanlardin bolghan xëkatayos bolup, U yazghan ‹‹dunyani seyle qilish xatirisi››de, Özining herqaysi jaylarda seyle-sayahette bolghanda körgen-bilgenliri nesriy shekilde xatirilen'gen. biraq uning esiri bizgiche yëtip këlelmigen bolsimu, Emma ilgiri ashu eserning hërodotqa sheksiz tesir körsetkenliki heqqidiki bayanlarni oqughan. eserdiki ayrim sözlerdin xëkaytaosning belgilik derijide tenqid rohini hazirlap bolghanliqini hës qilghili bolidu, U mundaq deydu: ‹‹peqet men heqiqiy dep qarighan nersilernila xatiriliwalimen.›› roshenki, Bu eserler tarixiy eserlerde bolushqa tëgishlik iptidaiy shekillerni özide hazirlaydu.

    üchinchidin, Peylasoplar, Tebiiy pen alimlirining tesiri astida, Bir qisim alimlar tenqidlesh uslubidin paydilinip, Insaniyetning ötmüshi we bügüni heqqide izdenmekchi bolidu, Bu arqiliq tarixiy pakitlar bilen uyghun këlidighan eserlerni yëzip chiqmaqchi bolidu, Hërodot ene shularning ichidiki eng közge körün'gen wekil. körsitip ötüshke tëgishliki shuki, Buningdin ilgiri ‹‹tarix›› bilen ‹‹pelsepe›› dëgen ikki sözning ënq perqi yoq idi, Ioniyelikler ‹‹tarix›› dep ataytti, Afënaliqlar ‹‹pelsepe›› dep ataytti. her ikkilisi heqiqetning telimati we heriketchanliqi heqqide izdinidu, Emma ularning asasliq nuqtiliri oxshimaydu, ‹‹tarix›› rastchil-emeliyetchillikni meqset qilghan bolup, Heqiqetni ‹‹bayqash››qa urunidu, ‹‹pelsepe›› ‹‹eqil-parasetni qizghin söyüsh››ni meqset qilidu. hërodot yashighan dewrde, ‹‹tarix›› dëgen bu atalghu ‹‹tekshürüsh››, ‹‹ehwal igilesh›› dëgen menilerni bëretti. ‹‹tarix›› namelum saheler, Namelum dunya heqqide tekshürüsh ëlip baridu, Buni pelsepe, Ijtimaiy pen'ge sëlishturghanda usuli bashqa, Netijisi bir dep ëytishqa bolidu. halbuki hërodotning tekshürüshi awwal ashu natonush rayonlar, Natonush döletlerde sayahetlerde, Tekshürüshlerde bolup, Yëngi bilimlerni, Yëngi tarixiy pakitlarni bayqashqa urun'ghanliqidin dërek bëridu. këyinki alimlar hërodotning esirining bash tëmisini tekshürüsh doklati, Dep bëkitken, Mushu boyiche bolghanda ‹‹tarix›› namliq eserni ‹‹hërodotning tekshürüsh doklati››, Yeni uning tekshürüsh we tetqiqat netijisi dëyish kërek. miladiyedin burunqi 4-esirge kelgendila, Kishiler uning esirini ‹‹tarix›› dëgen nam bilen atashqa bashlighan. ashu peylasoplar, Alimlarning tolup tashqan bilim teshnaliqi, Shundaqla ularning tebietning sirliri üstide izdinishtiki jasariti, Qetiy iradisi, Idiyesi we usuli qatarliqlarning hemmis hërodotning biwasite tesirige uchrimay qalmighan.

    hërodot yashighan chaghlar girëtsiye sheher dölitining jush urup tereqqiy qiliwatqan, Güllep yashnawatqan dewrlirige toghra kelgen bolup, Ajiz, Kichik girëtsiye sheher dölitining pirësiye impëriyesidiki dölet ustazlirini meghlub qilghanliqini öz quliqi bilen anglap, Özi közi bilen körüp turghan, Bu shek-shübhisizki, Eyni chaghdiki eng zor weqerler idi. eyni dewrlerdiki girëtsiye kënezlikidiki ittipaq bashliqi sipartakning ëghir qorallar bilen qorallan'ghan 8000 din 9000 ghiche piyade eskiri bar idi. afëna puqralirining omumiy sani 30 mingghimu yetmeytti, Emma hërodotning xatirisige qarighanda, Shërkis (Xerxes) leshkiriy yürüsh qilghanda përsiye impëriyesining qoshunidiki adem sani besh milyondin ëship këtidu, Yëqinqi dewrdiki tetqiqatchilar birdek bu san ëniqki mubalighe qilin'ghan bolup, Pakitqa uyghun kelmeydu, Dep qarimaqta.

    gerche shundaq bolsimu, Përsiyening leshkiriy küchi girëtsiyeliklerningkidin zor derijide ëship ketkenliki ëniq pakit. girëtsiyelikler bu hayat-mamatliq jengde san jehette özidin köp bolghan düshmenni yëngip, Tesewwur qilip baqmighan shundaq bir ghelibini qolgha keltürüp, Ularning ichidiki bilimlik zatlarni parslar qandaq qilip sirt bilen bolghan alaqisini kücheytelidi? girëtsiyeliklerning bashqa milletler bilen bolghan toqunushushtiki seweb nëme? girëtsiyelikler qandaq qilip özidin san jehette köp bolghan yat milletler üstidin ghalib këlelidi? dunyaning herqaysi jayliridiki girëklar bilen bashqa milletlerning turmush muhiti qandaq? u milletlerning qandaq resmiy tarixqa kirgüzülmigen tarixiy weqeliri, Özige xas örp-adetliri we mijez-xaraktëri bar? ular kishini heyran qalduridighan qandaq muhim utuqlarni qolgha keltürdi? dëgendek bir qatar soallar heqqide qayta oylinishqa mejbur qilidu. belkim mushundaq bir arqa körünüshler hërodotning qetiy niyetke këlip, Dunyadiki herqaysi milletlerning medeniyiti we tarixi heqqide chongqur tekshürüsh ëlip bërip, ‹‹tarix››dek bir nadir eserni yëzip chiqishigha, Girëklar bilen bashqa milletler, Shundaqla herqaysi milletler otturisidiki jëdel-majralarning sewebi we jeryani üstide tekshürüsh ëlip bërip, Këyinki dewrlerge yetküzüshige türtke bolghan bolushi mumkin.