tughluq tömürxan maziri

    ili wilayiti qorghas nahiyisining gherbiy shimalidin 38kilomëtir yiraqliqtiki 61-tuen meydani teweside bir heywetlik mazar qed kötürüp turidu, Bu del tughluq tömürxan maziridur. mazar chasa sheklide,Üstide gümbez bar, Toghra limi yoq bolup, Ëgizliki 14mëtir, Kengliki 11mëtir, Ichining ëgizliki 15mëtir këlidu. mazarda qebridin bashqa hëchnime yoq bolup, Pelempey arqiliq choqqisigha chiqqili bolidu. mazarning ishiki sherqqe qaritilghan bolup, Kengliki töt mëtir, Ëgizliki sekkiz mëtir, Üstige «quran kerim» ayetliri, Ikki yënigha erepche medhiyiler oyulghan, Tamliri binepshe,Kök,Aq üch xil rengni asas qilghan 26xil nus'hidiki gëomëtiriyilik we ösümlük neqish chüshürülgen kahish bilen zinnetlen'gen bolup, Mazarni xëlila heywetlik tüske kirgüzgen. jenub teripide bir kichikrek qebre bolup, Tughluq tömürxanning singlisi depne qilin'ghan dep qarilidu, Umu xëli mukemmel saqlan'ghan. undaqta, Tughluq tömürxan mungghul xani tursa,Maziri nëmishqa islam uslubida yasalghan? eslide u shinjang tarixida tunji bolup islam dini qobul qilghan mungghul xanidur.

    qaraxaniylar xanliqi dewride islam dinining tarqilish dairisi peqet qeshqer we xoten etrapliri bilenla cheklen'gen,Kucha,Turpan rayoni we tengritaghning shimalidiki jaylarda yenila budda dini üstünlükni igiligen. miladiye 1219-yilidin bashlap chinggizxan qoshun bashlap ottura asiyani boysundurghan, 1225-yili oghullirigha zëmin bölüp bergende, Shinjang we maweraunnehr rayoni ikkinchi oghli chaghatay qurghan chaghatay xanliqining hökümranliqida bolghan. chinggizxan we mungghul xanliri hökümranliqni qoghdash üchün diniy kengchilik siyasitini yolgha qoyghachqa, Köp din bille mewjut bolup turghan. chaghatay xanliqining axirqi dewride türkiy tilliq milletler medeniyitining tesiride ottura asiyadiki bir qisim mungghul xanliiri, Alayluq mubarekshah we eng axirqi xan darmashiri tedrijiy islam dinigha ëtiqad qilghan.

    1347-yili chaghatay xanliqi parchilan'ghan. gherbiy chaghatay xanliqi maweraunnehr rayonini merkez qilghan bolup, Hoquq islam dinigha ëtiqad qilghan mungghul angsöngeklirining qoligha ötken. shuning bilen bir waqitta qeshqerdiki doghlat mungghul aqsöngekliri chinggizxanning 7-ewladi, Emdila 18yashqa kirgen tughluq tömürni sherqiy chaghatay xanliqining xani qilip tiklep, Almaliq(hazirqi qorghas nahiyisining gherbide)ni paytext qilghan. bu hakimiyet üchch esir dawam qilip, Musulman tarixnamiliride «moghulistan» dep atalghan, Xenzuche tarixiy kitaplarda «beshbaliq» dëyilgen.

    tughluq tömür doghlat aqsöngeklirining kontrolliqidin qutulush we xanliq hoquqini mustehkemlesh üchün ularning küchini ajizlashturghandin bashqa, Yene bir zor tedbir süpitide islam dinini qobul qilghan. 16-esirdiki qeshqerlik tarixchi mirza muhemmed heyder yazghan «tarixy reshidiy» diki xatirilerge asaslan'ghanda, Tughluq tömürxan aqsuda ottura asiyadiki sufizimning tarqatquchisi bolghan sheyx jalalidin we ershidin xoja ata-bala bilen uchriship, Ularning dalalitini qobul qilip islam dinigha ëtiqad qilishni xalaydighanliqini bildürgen, Emma, «xanliq textke olturup eng aliy hoquqqa ige bolghan» din këyin islam dinigha kiridighanliqini otturigha qoyghan. u xanliq textke chiqqandin këyin ershidin xoja atisining weziyitige binaen almaliqqa bërip uning bilen körüshken, Uning islam dinigha kirishige riyasetchilik qilip, Uninggha musulmanche ebubekr muhemmed dep at qoyup uni musulman qilghan. eyni chaghda shinjangda tarqalghan dinlar ichide tughluq tömürxanning islam dinini tallishidiki seweb shuki, Birinchidin, Islam dini sherqiy chaghatay xanliqi teweside ëtiqad qilidighan adem küchi eng köp, Küchi eng zor din bolupla qalmastin, Dawamliq tereqqiy qiliwatqan din idi. ikkinchidin, Islam dinining muxlislirini uyushturush küchi intayin zor bolup, Teshkillik ijtimaiy küchlerni shekillendürüsh ongay idi. üchinchidin, Islam dinidiki «ghazat» hem asanla diniy esebiylik qozghaytti, Hem ichki jehette hakimiyet yürgüzüshke, Tashqi jehette këngeymichilik qilishqa paydiliq idi. tughluq tömürxan dinni emes, Belki siyasiyni chiqish qilip, Islam dinigha kirgen. u islam dinigha kirgendin këyin derhal ershidin xoja bilen dinni qandaq tarqitishni meslihetleshken, Ular barliq xan, Beg-aqsöngekler bilen körüshken. uning bësimida barliq xan, Beg angsöngekler ixtiyarliqi bilen yaki mejburiy halda islam dinigha kirgen. arqidinla u herqaysi jaylargha mollilarni ewetip, Mungghullarni islam dinigha kirishke qistighan. uning bësimi bilen 1354-1353-yillarda (hijiriye 754-yili) almaliqtiki 160ming mungghul islam dinigha kirip musulman bolghan.

    mazarning ichki körünüshi

    bu dewrde, Tughluq tömürxan ershidin xojining kuchada islam dinini budda dinining ornigha dessitishini qollighan, Semerqendke yürüsh qilghan, Qaytip këlip yene almaliqtiki xiristian muxlisliri we kuchadiki buddistlarning topilingini basturghan. 1363-1364-yilliri(hijiriye 766-yili) almaliqta kësel bilen wapat bolghan. chong oghli ilyas xoja textke warisliq qilip uning hörmitige mushu mazarni bina qildurghan.

    1388-yili tughluq tömürxanning kenji oghli xizir xoja xan bolghan, 1392-yili shexsen özi qoshun tartip turpanni boysundurup,Uni özining hökümranliqigha we islam dinining tesir dairisige kirgüzgen. 1399-yili qomulgha hujum qilghan, Aqiwette u we ershidin jemetidin ebunesirdin xoja öltürülüp hujum meghlubiyet bilen ayaghlashqan. ming sulalisi küchining qomuldin köchüp chiqishigha egiship, Qomulda buddadinining tesirimu yoqalghan. islam dini besh esir tarqilish arqiliq axir budda dinining ornini ëlip, Shinjangdiki eng asasliq din'gha aylan'ghan.