قۇتادغۇبىلىك
-AV]~J) مۇقەددىمەئۇيغۇرلار – ئۇزۇن تارىخقا ، مول مەدىنىيەتكە ئىگە ۋە قىممەتلىك مەدىنى مىراسلارغا ئىگە قەدىمىي بىر مىللەت . ئۇلۇغ ۋەتىنىمىز جۇڭگۇنىڭ بىرلىككە كەلگەن كۆپ مىللەتلىك ۋە پارلاق مەدىنىيەتكە ئىگە مەملىكەت بولۇپ شەكىللىىشىدە ،ئۇيغۇر خەقىمۇ ، باشقا قېرىنداش مىللەتلەرگە ئوخشاشلا ، تۈرلۈك تارىخىي دەۋرىلەردە سىياسى، ئىقتىسادى ۋە مەدىنى جەھەتلەردە مۇھىم رول ئوينىغان ، بولۇپمۇ ۋەتىنىمىزنىڭ مول مەدىنىيەت غەزىنىسىنى بېيىتىشقا چوڭ تۆھپىلەرنى قوشقان ئىدى . ئەنە شۇنداق تۆھپىلەرنىڭ بىرى ئۇيغۇر خەلقىنىڭ 11- ئەسىردە ياشىغان بۈيۈك مۇتەپەككۇرى ۋە دانىشمەن شائىرى يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ ئۆلمەس ئەسىرى «قۇتادغۇبىلىك » داستانىدۇر . P&oosy')
#GJdg.:zT
بۇ داستان ئۇيغۇرلارنىڭ ئىسلامىيەت قۇبۇلىدىن كېيىنكى يازما ئەدىبىياتىدىن ھازىرغىچە زامانىمىزغا يېتىپ كەلگەن تۇنجى بەدىئى ئەسەر ؛ 11 – ئەسىر ئۇيغۇر ئەدىبى تىلىنىڭ ئەڭ ياخشى نەمۇنىسى ھەم قارا خانىيلار دەۋرى ئىجدىمائى ھاياتى بىلەن ئىدىئولۇگىيسىنىڭ روشەن ئىنكاسى ۋە ئىپادىسىدۇر . بۇ داستان پۈتۈن ئۇيغۇر مەدىيتى تارىخىدىكى پارلاق نامايەندە بولۇش سۈپىتى بىلەن ئوتتۇرا ئاسىيا مەدىنيتى تارىخىدىمۇ زور قىممەتكە ئىگە . !2ecn\0P
h9(7Kf>7?
1 gd;sr
M|( oM^n
10- ، 11- ئەسىرلەردە بىزنىڭ ھازىرقى بىرلىككە كەلگەن كۆپ مىللەتلىك ۋەتىنىمىزدە بىر قانچە ھاكىمىيەت تەڭ مەۋجۇت بولۇپ تۇرغان ئىدى . شىمالى جۇڭگۇدا كىدان ( قىتان ) لار ھاكىمىيتى ، جەنۇبى جۇڭگۇدا سۇڭ سۇلالىسى ، غەربىي شىمال ئېگىزلىكىنىڭ بىر قىسمىدا تاڭغۇتلار ھاكىمىيتى ، خېشى كارىدورىدا گەنجۇ ئۇيغۇر ھاكىمىيتى ، تۇرپان ئويمانلىقى ۋە ئۇنىڭ ئەتراپىدىكى بىر قىسىم جايلاردا قۇجۇ ( ئېدىقۇت ) ئۇيغۇر ھاكىمىيتى ، كۇچارنىڭ غەربىدىن تارتىپ بۇخاراغىچە ۋە شىمالدا ئىسسىق كۆلدىن تارتىپ جەنۇپتا خوتەنگىچە بولغان كەڭ زېمىندا قارا خانىيلار ھاكىمىيتى مەۋجۇت ئىدى . دەسلەپ بالاساغۇن① شەھرىنى ، ئاندىن قەشقەر ( ئوردا كەنت ) نى پايتەخت قىلغان قارا خانىيلار ھاكىمىيتىمۇ ئۇيغۇر خەلقىنىڭ ئەجدادلىرى تەرىپىدىن قۇرۇلغان بىر سۇلالە بولۇپ ، بۇ سۇلالە مىلادى 9 – ئەسىردىن 13- ئەسرنىڭ باشلىرىغىچە دەۋر سۈرگەن ۋە پۈتۈن ئوتتۇرا ئاسىيا رايونىنڭ ئىقتىساد ھەم مەدىنىيەت تەرەققىياتىدا مۇھىم رول ئوينىغان ئىدى . قارا خانىيلار سۇلالىسى بولۇپمۇ 11- ئەسىردە زور گۈللىنىش دەۋرىگە كىردى . بۇ دەۋىردە بىر تەرەپتىن ، ئاللىقاچان باشلىنىپ كەتكەن يېزائىگىلىك ۋە قول ھۈنەر سانائىتى ئىجدىمائى ئىشلەپچىقىرىش كۈچىنىڭ ئاساسى قىسمى بولۇپ قېلىش نەتىجىسىدە ، ئولتۇرراقلىشىش ۋە شەھەرلىشىش ئومۇملشىپ كەتتى . قەشقەر ، بارچۇق ( مارالۋېشى ) ، بالاساغۇن ، ئوترار، اراپ ، سەمەر قەنت ۋە شۇنىڭغا ئوخشاش يىرىك ئىقتىسات ، سودا ۋە مەدىنىيەت مەركەزلىرى مەيدانغاكەلدى؛ يەنە بىر تەرەپتىن ، ئۇزۇن تارىخقا ئىگە مىللى ئەنئەنىۋى مەدىنىيەت ئاساسىدا ، ئىسلام مەدىنىيتى ۋە مەملىكىتىمىزنىڭ ئوتتۇرا تۈزلەڭلىگى مەدىنىيتىنىڭ مۇنەۋەر ئامىللىرىنى قوبۇل قىلىش بىلەن ئۇيغۇر خەلقىنىڭ مەدىنىيەت تارىخىدا يېڭى بىر دەۋر باشلاندى . بۇ يېڭى دەۋر مەدىنىيتى ( تاكى 13- ئەسىرگىچە ) غەرپ مەدىنىيتىدىن ئېشىپ كەتكەن ئىدى. ئەنە شۇ چاغلاردا قارا خانىيلار سۇلالىسى تەۋەسىدە ئەبۇ ئابباس پەرغانى ، ئەبۇ نەسىر ارابى ، ئەبۇ رەيھان بىرونى ، يۈسۈپ خاس ھاجىپ ، مەھمۇت قەشقىرى قاتارلىق ئۇلۇغ ئالىم ، مۇتەپەككۇر ۋە شائىرلار مەيدانغا كەلدى . شەرقتىكى بۇدداچى ، " ئېدىقۇت " ئۇيغۇرلىرى ئىچىدە ساڭقۇسالى تۇتۇڭ قاتارلىق بۇيۈك تەرجىمان ۋە ئالىملار يېتىشپ چىقتى . دىننى ئايرىمىلىقلاردىن قەتئىنەزەر ، ئۆز دەۋرىگە نىسبەتەن يۈكسەك سەۋىيگە ئىگە بىر پۈتۈن ئۇيغۇر مەدىنىيتى ۋۇجۇتقا كەلدى . q{#f2L H!
wHxct=z C
« قۇتادغۇ بىلىك » داستانى ئەنە شۇنداق بىر تارىخىي شارائىتتا مەيدانغا كەلدى . Rm[MV_!"
H;qrY0u
_________________________ @ZfwL!.
①بالاساغۇن شەھرىنىڭ ئورنى : ھازىرقى سوۋېت قىرغىزىستانى توقماق رايونىنىڭ شەرقى جەنۇبىغا توغرا كېلىدۇ. '%ET|1#SO
t0!CCY
<2oc*8F-8
Z|6d6R]u
2 2k>(^E
"S
@
]-4[
بۇ داستان قەشقەردە يېزىلغان بولۇپ ، مۇئەللىپنىڭ ئېيتىشىچە ، ھىجىرىينىڭ 462- يىلى 18 ئايدا تاماملانغان . شۇنىڭغا قارىغاندا ،داستاننىڭ يېزىلغان ۋاقتى مىلادى 1070 _ 1069_ يىللىرىغا توغرا كېلىدۇ . مۇئەللىپنىڭ ئۆزى بالاساغۇندا تۇغۇلۇپ ، ئىجادى پائالىيتىنى قەشقەردە ئۆتكۈزگەن . #DvSVC{Q
%Qjn.-
mgv >w"-x
|F]g[En
4
تەگۇردى مەڭا ئەلگىن ئەلگىن ئەلىگ ياشىم ، wWlb; \D
cJ`bsg|
قوغۇ قىلدى قۇزغۇن تۇسى تەگ باشىم . r6cC/%t#
lF%<7lg3%
( تەككۈزدى ماڭا قولىن ئەللىك يېشىم ، a%S@B%P
/uwciVi/8
قوغۇ① قىلدى قۇزغۇن تۇسىدەك بېشىم . ) z (f.4W~&
^~p?:n
________________ ^U_SQ
)
,9S$!;
EL
① قوغۇ _ ئاققۇ . clUdag,C
3E&<9k#P
بۇ مىسرالاردىن مۇئەللىپنىڭ بۇ داستاننى يېزىۋاتقان چاغلىرىدا ئەللىك ياشلاردىن ئاشقانلىقىنى ، داساتاننى يېزىپ بولغان ۋاقتى بىلەن سېلىشتۇرۇپ قارىغاندا ، تەخمىنەن مىلادى 1018 – ياكى 1019 – يىلى تۇغۇلغانلىقى مەلۇم بولىدۇ. (mc
9vhl?
o4,YVpq}
داستان يېزىلىپ بولغاچ ، مۇئەللىپ ئۇنى قارا خانىيلار ھۆكۈمدارى تاۋغاچ بۇغرا قاراخان ئەبۇ ئېلى ھەسەنگ تەغدىم قىلغان ، ھەسەن بۇغرا خان مۇئەللپكە خاس ھاجىپلىق ئۇنۋانىنى بەرگەن . k5 "pn
?/YKZ#
داستاننىڭ ئەسلى قوليازمىسى تېخى تېپىلغىنى يوق ، ھازىر ئىلىم دۇنياسىغا مەلۇم بولغىنى ئۆز زامانىسىدىن خېلى كېيىن كۆچۈرۈلگەن ۋېنا ، قاھىرە ، پەرغانە ( ياكى نەمەنگان ) نۇسخىلىرىدىن ئىبارەت . e9zO,U
fWNDAB
ۋېنا نۇسىخىسى : مىلادى 1439 – يىلى ھىرات شەھرىدە ھەسەن قارا سايىل شەمىس دېگەن كىشى تەرىپىدىن قەدىمقى ئۇيغۇر يېزىقىدا كۆچۈرلۈپ ، مىلادى 1474 – يىلى ئىستانبۇلغا كەلتۈرۈلگەن ۋە كېيىن ئاۋىستىرالىيەلىك شەرقشۇناس ھاممىر پورگىشتال بۇ نۇسخىنى ۋېنا ئورادا كۈتۈپخانىسىغا كەلتۈرگەن ، بۇ ھازىرمۇ شۇ كۈتۈپخانىدا ساقلانماقتا ( بۇ نۇسخا ھىرات شەھرىدە كۆچۈرۈلگىنى ئۈچۈن ، ھىرات نۇسخىسى دەپمۇ ئاتىلىدۇ ) . 1823- يىلى ڧىرانسۇز شەرقشۇناسى ژائۇبېرت ئامبېدى تۇنجى بولۇپ مەتبۇئاتتا « قۇتادغۇ بىلىك » ھەققىدە خۋەر ئېلان قىلىش بىلەن تەڭ ئۇنىڭدىن بەزى نەمۇنىلىرىنى نەشر قىلدۇرغان . 1870- يىلى ۋېنگىرىيە ئالىمى ۋامبىرى شۇ نۇسخا بويىچە « قۇتادغۇ بىلىك » نىڭ ئەڭ مۇھىم قىسىملىرىنى نېمىسچىغا تەرجىمە قىلىپ نەشر قىلدۇرغان . ZN
kr1f
Jf/Eu@sV-
قاھىرا نۇسخىسى : ئەرەپ ھەرىپى ئاساس قىلىنغان ئۇيغۇر يېزىقىدا كۆچۈرۈلگەن بولۇپ ، قاھىرەدىكى " ھىدىۋ " ( ھازىرقى قىرال ) كۈتۈپخانىسىدا ساقلانماقتا ، بۇ نۇسخىنى 1896 – يىلى نېمىس ئالىمى مورىتىز تۇنجى قېتىم ئاشكارلىغان ھەم 1897 – يىلى مەشھۇر رۇس ئالىمى &6N0h7G
U=`+yUh
_______________ X?B E8
① ھاجىپ _ (ئەرەپچە ) ئارىچى ، ۋاكالەتدار ، خاننىڭ ئەڭ يېقىن مەسلىھەتچىسى دېگەن مەنىلەردىكى سۆز بولۇپ ، مەھمۇت قەشقىرىنىڭ ئېيتىشىچە ، بۇ سۆزنىڭ قەدىمكى تۈركچىسى " تاياڭۇ " يەنى تايانچ ، سەلتەنەت تايانچى ، دۆلەت تۈۋرۈگى دېمەكتۇر . ( « دېۋانى لۇغەت تۈرك »، وتۇ نۇسخا 230- بەت . ) f-6;)7O
B!xekkk
XwePe! J
Ly\~7e?
رادلوفقا شۇ نۇسخىنىڭ كۆچۈرمىسىنى ئەۋەتكەن ، رادلوڧ ۋېنا نۇسخىسى بىلەن بۇ نۇسخىسىنى سېلىشتۇرۇپ ، نۇرغۇن ئەمگەك سىڭدۈرگەندىن كېيىن ،1910- يىلى « قۇتادغۇ بىلىك » نىڭ تىرانسىكىرىپىسىيسى بىلەن نېمىس تىلىغا قىلىنغان تەرجىمىسىنى نەشىر قىلدۇرغان . 1943- يىلى قاھىرە نۇسخىسىنىڭ 0وتۇ نۇسخىسىنى تۈركىيىگە كەلتۈرۈپ ، قايتا بېسىلىپ چىققان . n1Lap8ZD@
Y.8Pl+
Vh
پەرغانە نۇسخىسى ئەرەپ ھەرىىپى ئاساس قىلىنغان ئۇيغۇر يېزىغىدا كۆچۈرۈلگەن ۋە ھەممىدىن تولۇق نۇسخا بولۇپ ، بۇ نۇسخىنى تۇنجى قېتىم تاتار ئالىمى زەكى ۋەلىدى 1914 – يىلى پەرغانىنىڭ نەمەنگان شەھرىدىكى مۇھەممەت ھاجى ئىشان لالەرىش دېگەن كىشىنىڭ شەخسى كۈتۈپخانىسىدا كۆرگەن ۋە بۇ ھەقتە خەۋەر ئېلان قىغان. 1924 – يىلى ئۆزبېك ئالىمى پىترەت بۇ نۇسخىنى قولغا چۈشۈرۈشكە مۇۋەپپەق بولغان ۋە بىر يىلدىن كېيىن بۇ نۇسخا ھەققىدە ماقالا ئېلان قىلغان ، ئاندىن 1928 – يىلى بۇ نۇسخىنىڭ ئايرىم پارچىلىرىنى زۆرۈر ئىزاھلار بىلەن ئۆزبېك تىلىدا نەشر قىلدۇرغان . يۇقىردىكى 3 خىل كۆچۈرمە نۇسخىدا بېيىتلار سانى ھەرخىل ئىدى . مەسىلەن : قاھىرە نۇسخىسى 5.400 بېيىتتىن ، پەرغانە نۇسخىسى 6.095 بېيىتتىن تەركىپ تاپقان . ۋېنا نۇسخىسى تېخىمۇ تولۇقسىز ئىدى . ئۇنىڭ ئۈستىگە ، 3 نۇسىىدا دىگۈدەك كۆچۈرگۈچىلەردىن كەلگەن ئايرىم خاتالىقلارمۇ بار ئىدى . كېيىن ، تۈركىيە ئالىمى رېشىت رەھمىتى ئارات يۇقىردا بايان قىلىنغان 3 نۇسخىنى تەپسىلى سېلىشتۇرۇپ تولۇقلاش بىلەن 1947 – يىلى « قۇتادغۇ بىلىك » نىڭA . نەسرى مۇقەددىمە ؛ B . نەزمى مۇقەددىمە ؛ C . باپلار مۇندەرىجىسى ؛ D . « قۇتادغۇ بىلىك » تېكىسىتى؛ E . مۇئەللىپ تەرىپىدىن ئىلاۋە قىلىنغان ئۈچ پارچە لېرىكىدىن ئىبارەت تىرانسىكىرىپىسىيلىك تولۇق مەتىن ( تېكىست ) نى تۇرغۇزۇپ چىقتى . شۇ مەتىن بويىچە ئېيىتقاندا ، « قۇتادغۇ بىلىك » داستانى 85 باپقا بۆلۈنگەن بولۇپ ، 6.645 بېيىت ، يەنى 13.290 مىسرادىن تەركىپ تاپقان ( كېيىن قوشۇلغان نەسرى ۋە نەزمى مۇقەددىمىلەر بۇنىڭ سىرتىدا ) . SxXh cj*
.JSae`83mW
داستان ئايرىم تۆتلىكلەرنى ھىساپقا ئالمىغاندا ، مەسنىۋى ( ئىككىلىك ) شەكلىدە ئارۇز ۋەزنىنىڭ مۇتاقارىپ بەھرىدە يېزىلغان بولۇپ ، 3.800- 3.801 - بېيىت بىلەن ئاخىرىدا ئىلاۋە قىلىنغان 3 لېرىكىنىڭ ئىككىسى مۇتاقارىپ مۇسەممەنى سالىم ( يەنى ڧەئۇلۇن ، ڧەئۇلۇن ، ڧەئۇلۇن ، ڧەئۇلۇن ،) ۋەزنىدە يېزىلغان . A=
V)5v8U
{%+AgK3
« قۇتادغۇ بىلىك » ئۇيغۇر تىلىدا يېزىلغان ھەجىم جەھەتتىن چوڭ ژانىر ۋە ئۇسلۇپ جەھەتتىن ئۆز دەۋرى ئۈچۈن تامامەن يېڭى بىر بەدىئى ئەسەر بولۇش بىلەن بىللە ، شۇ زامان ئۇيغۇر ئەدەبى تىلىنىڭ مۇجەسسەم قامۇسىدۇر . مەشھۇر سوۋېت ئالىمى س . ي . مالوڧمۇ " « قۇتادغۇ بىلىك " – ئۇيغۇرلارنىڭ يېزىلغان يىلى مەلۇم بولغان ئەڭ قەدىمكى ئىسلام دىداكتىك مەزمۇنىدىكى يادىكارلىغىدۇر » ... ئۇنىڭ " ئەرەپ ئىلىپبەسى بىلەن يېزىلغان نۇسخىلىرى 11 – ئەسىردىكى ئۇيغۇر تىلىنىڭ تاۋۇشلىرىنى بىر قەدەر روشەن ئەكىس ئەتتۈرىدۇ " دەيدۇ . ① y
yjR!
\`1brq_
① س . ي . مالوڧ : « قەدىمكى تۈركى يېزىقلار يادىكارلىقلىرى » 229 – بەت . 1959 – يىل ، موسكىۋا لېنىنگراد . (-@GEHd
_L*Nn#qK
« قۇتادغۇ بىلىك » ئۆزىنىڭ قۇرۇلمىسى ۋە مەزمۇنى بىلەن ھەممىدىن بۇرۇن بىر ئەدىبى ئەسەر ۋە ئۇيغۇر داستانچىلىقىنىڭ تىپىك نەمۇنىسىدۇر . ئۇنىڭدا لىرىكا ئامىللىرى بىلەن ئىپىك بايان ، دىراممىلىق ئېپىزوتلار بىلەن تەبىئەت تەسۋىرى ، ئوبرازلىق تەسەۋۇر بىلەن شەخس ( ئادەم ) خاراكتىرى ، پەلسەپىلىك تەپەككۇر بىلەن مەجاز ( مىتاڧورا ) ناھايىتى ئۇستىلىق بىلەن جىپسىلاشتۇرۇلغان . لېكىن ئۇ مۇھەببەت داستانى ياكى قەھرىمانلىق داستانى ئەمەس . بۇ ئەينى زامان ئىجدىمائى ھاياتى بىلەن زىچ باغلانغان ، ئۆز دەۋرىگە نىسبەتەن رىياللىغى ئىنتايىن كۈچلۈك بولغان ئەدىبىي ئەسەردۇر . RBxgC 4
f!|)|['Pp5
t/:9hDzHRo
« قۇتادغۇ بىلىك » تىكى نۇرغۇن تەسۋىرلەردە زىئالىزىم نۇرى چاقناپ تۇرىدۇ ، مۇئەللىپ ئۆز دەۋرىدىكى ئىجدىمائى تۇرمۇشنى قۇرۇق پەندى-نەسىھەتكە تايىنىپ ئەمەس ، بەلكى بەدىئى ئۇسۇل بىلەن پىرسۇناژلار ئوبرازىنى يارىتىپ ، كونكىرت ۋەقە ئېپىزوتلىرى ئارقىلىق ئەكىس ئەتتۈرىدۇ . ئەسەردىكى تۆت پىرسوناژ ئۆز – ئارا بىر – بىرىنى يورۇتۇپ بېرىدۇ . ئۇلارنىڭ خاراكتىرىرىدىكى پەرقلەر پىرسۇناژلارنىڭ بىر – بىرىگە تامامەن ئوخشىمايدىغان ھايات پەلسەپىسى ۋە پائالىيەتلىرى ئارقىلىق گەۋدىلەندۈرىدۇ . مانا بۇ نۇقتا « قۇتادغۇ بىلىك » داستانىنى باشقا ھەرقانداق پەندى نەسىھەت خاراكتىرىدىكى ئەسەردىن پەرقلەندۈرۈپ تۇرىدۇ . k^"J- S_`
ئەسەردىكى ھۆكۈمدار كۈنتۇغدى مۇئەللىپ تەرىپىدىن يۈكسەك دەرىجىدە غايىۋىلەشتۈرۈلۈپ " ئادىل قانۇننىڭ سىمۋولى " قىلىنغان . ئۇ مۇنداق دەپ جاكارلايدۇ : V"!uEit
4Z^!DA
كونىلىك ئۇزەلە كەسەرمەن ئىشىگ ، a
j[k`JU
\-ecBqjx}z
ئادىرمازمەن بەكسىگ يا قۇلسىغ كىشىگ . R%9]B4t
BM
nQ
( قىلۇرمەن ئادالەت بىلەن ھەل ئىشىن ، 1HW}TG
~
gq-av
ئايرىماسمەن بەگ ۋە قۇل دەپ ھېچ ئىشىن . ) `ET(B+{}Q
zO5GB.(|Y
dkJ|q01}
كەرەك ئوغلۇم ئەرسە ياقىن يا ياغۇق ، 6Az4g&
nE3hg= ?
كەرەك بارقىن ئەرسە كەچىگلى قونۇق . fjREy-0X
*@AmJQJI4
( كېرەك ئوغلۇم ئولسۇن ، يېقىن تۇغقىنىم ، =ulC
_MF~X
)$ V5\1o
يولۇچى ، ئۆتكۈنچى ، بىرەر قونىغىم . ) =('&NH
:A};{
@@XV
q(Q@Fo&k
تورۇدە ئىكىگۇ ماڭا بىر سانى ، 2&i*
RM1_
+\:k. s
دەسەردە ئادىن بولماغاي ئول مىنى . 5uy &b2
o%
D)7I|
( ماڭا تەڭ ئىكىسى قانۇن ئالدىدا ، m]2m7_
spYeF}i8
بولەكچە بولماسمەن ھۆكۈم ۋاقتىدا . ) Yrx:LHJM=3
G~TDMq{
ZRP R7 v
ئەسەردىكى ۋەزىر ئايتولدى ئۆزىنىڭ بەخت – سائادەتنىڭ سىمۋولى ئىكەنلىكىنى ، ئەمما بەخت – سائادەتنىڭ قارارسىزلىغىنى ، تۇتۇشنى بىلمىسە ، ئۇنىڭ تېز قېچىپ كېتىدىغانلىقىنى ئېيتىدۇ ۋە بەخت – سائادەتنى تۇتۇپ قېلىشنىڭ ئەڭ مۇھىم ئامىلى گۈزەل ئەخلاقىلىق بىر كىشى بولۇش ئىكەنلىكىنى تەكىتلەيدۇ . jBo 4U0w
&{jsQ|CR
ۋەزىرنىڭ ئوغلى ئوگدۇلمىش ئەقىل – پاراسەت سىمۋولى بولۇپ ، ئۇنىڭ ئوبرازى ئاتسىنىڭ ئوبرازىدىنمۇ يارقىنراق ، ئۇ بىر مۇنچە ئالىجاناپ پەزىلەتلەرنى تولۇق ئىگەللىگەندىن تاشقىرى ، يەنە يۈكسەك ئەقىل – پاراسەت ۋە بىلىمگە ئىگە ھەم ئاشۇ ئەقىل – پاراسەت ۋە بىلىم ئارقىلىق دۆلەت ۋە پۇقرالار ئۈچۈن خىزمەت قىلىشقا ئىنتىلىدىغان بىر ئوبرازدۇر . PI|2cJl#
8qx=&
ئەسەردىكى قانائەت سىمۋولى ئودغۇرمىش ھەممىدىن مۇرەككەپ شەخس . ئۇ زور ئالىم ، دانىشمەن ، پەيلاسوپ ، لېكىن ، رىيال دۇنيادىن قول ئۈزگەن زاھىت . ئۇ ، بۇ دۇنيانى بىر قونالغۇ ( ئۆتەڭ ) ، كىشى ئۈچۈن ئازغىنا يىمەكلىك بىلەن بەدەننى ياپقۇدەك بىر پارچە لاتا كۇپايە ، باشقا ئىشلارنىڭ ھەممىسى بىھۇدە ئاۋارىگەرچىلىك دەپ قارايدۇ . كۇنتۇغدى ئېلىگنىڭ ساراي خىزمىتىگە تەكلىپ قىلىپ يازغان خېتىگە قاتتىق جاۋاپ قايتۇرىدۇ . لېكىن ، ئاخىرىدا ئوگدۇلمىش بىلەن كۇنتۇغدى ئېلىگنىڭ : خەلققە پايدىلىق بولۇش كېرەك ، خەلققە خىزمەت قىلغان كىشىلەرلا ھەقىقى بەختكە ئېرىشىدۇ ، خەلققە خىزمەت قىلىشنىڭ ئۆزىمۇ بىر ئىبادەت دېگەن مەزمۇندىكى گەپلىرىگە قايىل بولىدۇ ۋە ئوگدۈلمىشكە : سېنىڭ ماڭغان يولۇڭ توغرا ، سەن شۇ يولدا مېڭىشنى داۋام ئەت ، دەپ ئىپادە بىلدۈرىدۇ . wiq02WM
#eaVn
+t
دىمەك ، مۇئەللىپ ئۆزىنىڭ بى رپۈتۈن ئىدىيە ھىسياتىنى ئەنە شۇ تۆت پىرسۇناژ ، يەنى ئادالەت سىمۋولى كۈنتۇغدى ئېلىگ ( ھۆكۈمدار ) ، بەخت – سائادەت سىمۋولى ئايتولدى ( ۋەزىر ) ، ئەقىل – پاراسەت سىمۋولى ئوگدۇلمىش (ۋەزىرنىڭ ئوغلى ) ، قانئەت سىمۋولى ئودغۇرمىش ( زاھىت ) ئارىسىدىكى دىراممىلىق سۆھبەتكە سىڭدۈرۈپ ، ئۆزىنىڭ دۆلەت ۋە جەمىئەتنى قانۇن ، بىلىم ۋە ئەخلاق – پەزىلەت بىلەن ئىدارە قىلىش ھەققىدىكى بىر قاتار غايىۋى قاراشلىرىنى نامايەن قىلىدۇ . ئۆز دەۋرىدىكى رىئاللىقنى ئىسلاھ قىلىشقا قارىتىلغان بىر قاتار ئىجدىمائى تەشەببۇسلارنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ ، ئۇ ، قارا خانىلار دەۋرىدىكى يۇقىرى تەبىقىغە مەنسۇپ شەخس بولسىمۇ ، ئىجتىمائى زىديەتلەردىن ئۆزىنى قاچۇرماستىن ۋە زىئاللىقنى پەدەزلىمەستىن ، بەلكى ئۇنىڭدىكى مەۋجۇت ئىللەتلەرنى دادىللىق ۋە رەھمىسىزلىك بىلەن ئېچىپ تاشلايدۇ ھەم سۆكىدۇ . مەسىلەن : IB:}W(:@Ff
T"30J?/
ئەي ئېلىگ ، ئوتاچى سانى سەن بۇ كۇن ، p*c.{fJe
P_qC1W20
بۇدۇن بارچا ئىگلىگ ساڭا مۇڭلۇغۇن . D0D".rxm
Yd]&gL
( ئېلىگ سان تىۋىپقا ئوخشارسەن بۇ كۇن ، "FP1pZR.l
vhXHI26|
ساڭا مۇھتاج ئېرۇر ئاغرىق _ گلق پۇتۇن . ) &o}n#~ 89
C2\m~>) p
[yXo?^[l-
قايۇسى كوتۇرمىش بولۇر كۇچ ئىرىنچ ، M~d$]=O0
@3t59[[S$
ياقۇسى چىغايلىق بىلە يېر ساقىنىچ . 7Lg )28O
)KDa S*
( بىرى چەككەچ زۇلۇم ،بەختى قارادۇر ، k
(Njn@DB'
بىرى يوقلۇق غېمىدە بىنەۋادۇر . ) @h,O9.~.
NS[HTM
m$T7B+b _
قايۇ ئاچ ،قايۇسى يالىنمىش بولۇر ، umV};9X0
O zlX>o
قايۇ قادغۇ بىرلە ئۇنىمىش بولۇر . !be\ ya
Hyd^Il
( بىرى ئاچ ، ئۇ بىرسى يالاڭغاچ يۇرۇر ، O2<y8fH"
C'`@.6
بىرى قايغۇ – غەمدە پىغانلار چېكۇر . ) uxFthL@9
'>)(4iON
)lD9iKTB
سېنىڭدە تۇرۇر ، كور ، بۇلارنىڭ ئەمى ، 3YC.IV1
2`.(,lI'
ئوتاغىل دارۇ بىرلە ، بولغىل قامى . 7GeWa;LOW
]!@;4Ttx^
( سېنىڭدە تۇرۇر ، كور ، بۇنىڭ دورىسى ، &o*{DKk9c
&: ^*,u
داۋالا بولۇپ سەن ھېكىم – ئۇستىسى . ) <{I ~I;
?4tpa| w
eF/lT0Zrz
قالى قىلماسا سەن ئەمى يا ئوتى ، rJQEhB7jN
F?YUGPaN
بودۇنقا بولۇرسەن تىرگلىك يۇكى . oc
Njb.J^Z
( بېرىپ دورا _ داۋاسىن قىلمىساڭ گەر ، M?*QO
*
e1UUN05
سېنىڭدىن بۇ خەلققە پالاكەت تېگەر .) 4mCV3r+i0
h,N#Wc*
مۇئەللىپ يەنە بىر قانچە بېيىتا شۇ ۋاقىتتىكى رىئال جەمىئەتكە بولغان كۆز قارىشىنى تۆۋەندىكى مەزمۇنلار بىلەن ئىپادىلەپ بېرىدۇ : zte2DujI
wp(12}\jF
" ئەي بىلىملىك كىشى ، ئەتراپىڭغا بىر باق . نىمىلەرنى كۆرەرسەن ، بىلىملىكەر خارلانغان ، ئېتىۋاردىن چۈشكەن ، چەتكە قېقىلغان ....ئەقىللىقلار تىلسىز ، ئۇلار ئاغىزىنى ئاچماس .... ھالالنىڭ چەقەت ئېتىلا قالدى ، ھەممە ياقنى ھارام قاپلىدى ، بۇنى سەزگەن كىشى يوق .......ۋاپا ئورنىنى جاپا ئىگەللىدى ، توغرا يولدا ماڭغان كىشى نەدە ؟! " r}z?#
{IYya6)
ئۆز دەۋرىدىكى رىئاللىققا قارىتا ،يۈسۈپ خاس ھاجىپ ئۆزى ياراتقان غايىۋى پىرسۇناژلار ئاغىزىدىن ئادىل قانۇن يۈرگۈزۈش ، بىلىم ، ئىقل – پاراسەت ۋە ئەخلاقنى ئىززەتلەش ئاساسىي مەزمۇن قىلىنغان ئىجدىمائى غايىنى ئوتتۇرغا قويىدۇ . بۇنداق بىر ئىجدىمائى غايىنىڭ ئوتتۇرغا قويۇلىشى ئەينى دەۋرگە نىسبەتەن ئېيىتقاندا ، بىر " ئوتۇپىيە " ( خىيال ) بولسىمۇ ، شۈبھىسىزكى ، ئۇ مەلۇم دەرىجىدە ئەينى دەۋىردىكى خەلق ئارزۇ – ئارمانلىرىنى ۋە مەنپەئەتىنى ئەكىس ئەتتۈرگەن ، تارىخى تەرەققىيات تەلىۋىنى ئىپادىلىگەن ، شۇڭا بۇ مۇئەييەن ئىلغارلىققا ئىگە . ئەنە شۇ نۇقتىلار بويىچە ئېيىتقاندا ، « قۇتادغۇ بىلىك » باشقا بارلىق مۇنەۋەر كىلاسىك ئەدەبىيات مىراسلىرىغا ئوخشاشلا روشەن خەلقچىللىق خۇسۇسىيتىگە ئىگە ئەسەردۇر . atnx)d*`c
viXhXPt$
شۇنى ئالاھىدە تەكىتلەپ كۆرسىتىش كېرەككى ، « قۇتادغۇ بىلىك » تىل ۋە شېئىرى ئۇسلۇپ جەھەتتىكى ئالاھىدىلىكى بىلەن ئۇيغۇر شېئىرىيتىنىڭ 11 – ئەسىردىلا خېلى يۇقىرى سەۋىيگە ئېرىشكەنلىكىدىن دېرەك بېرىدۇ . مەسىلەن : ئەسكەر باشلىغى يۈرەكلىك ۋە جەسۇر بولۇشى لازىم ، شۇ چاغلدىلا ئۇنىڭ جەڭچىلىرىمۇ جاسارەتلىك بولالايدۇ ، دېگەن پىكىر مۇنداق گەۋدىلەندۈرۈلگەن : %#q,MLH(
_!XfSco
كۆر ، ئارسىلان بولۇ بىرسە ئىتقا باشى ، )U RI@1
|i6M/1vi
بۇ ئىت بارچە ئارسلان بولۇر ئوز تۇشى . Yl%:1?I
f;tri+3D\
قالى بولسا ئارسىلانغا ئىت باشچىسى ، }o$7:{?
|w
n#%x\D
ئول ئارسلان بولۇر بارچە ئىت ساقىشى ، K]0\"Lq&|f
Hh!n `*
( بولىۋەرسە ئىتقا ، كور ، باش ئارسىلان ، 6y2Ec-1P9
UgsN %
بولۇر ئىتلار ھەممە ئارسلانسىمان ، #ct;][5b
LX/c@Gmp
ئەگەر بولسا ئىت ئۇ ئارسلانغا باش ، )"3e^|%
<)WQ;b,
بولۇر ئارسىلانلار ھەم ئىتتەك ھامان . ) 39ZbjuFu
EE7!(#d#
Hb.
XCvj:
مۇئەللىپ ئادەمنىڭ مەنىۋى كامالەتكە ئېرىشىش ۋاقتى ياشلىق چېغى ئىكەنلىگى توغرىسىدا مۇنداق دەيدۇ : 76=!Ap
~e+JV+yb
بودۇم ئوقتەگ ئەردى ، كوڭۇل ئەردى يا ، Q x?lA]
1>|*S
كوڭۇل قىلغۇ ئوقتەگ بودۇم بولدى يا ، O#pJ^,`
2dH( b"0
( بويۇم ئىدى ئوقتەك ، كۆڭۈل ئىدى يا ، =]JdxU=X
}eboD|_~
كۆڭۈل قىلغۇ ئوقتەك ، بويۇم بولدى يا . ) |segS
*uFnM
تەبىئەت تەسۋىرىگە بىر مىسال : _5)T^,}o
Ng}o]+DMG
قالىق يىرتتى كەدمىش قارا كوڭلەكىن ، NDy=',=|6
$XvA
g1
ئاچىلدى يارۇق يۇز كوتۇردى ئەگىن . PGLX>J
x`,
>CaA]R%K
كۇلە باقتى ئورلەپ تانۇ قىز يۇزى ، wpO@x'%R
$y~l$?
يارۇدى بۇ دۇنيا ئىرى ھەم قوزى .
r$s}p
oT_/f8
+Ef8\2
2>r
o
( پەلەك يىرىتتى كەيگەن قارا كۆڭلەگىن ، f33<`We4
Xryc&
كوتەرتىپ پەرەنجە ، ئۇ ئاچتى يۇزىن ، JVx-qbRE
FA-_,;5
كۇلۇپ باقتى ئورلەپ گۇزەل قىز يۇزى ، wo#'>cg2
7C@E/wq1
يورىدى جاھاننىڭ ھەر ئىككى يۇزى ①. ) 2B*1|C %RR
czv.^* 6
« قۇتادغۇ بىلىك » نىڭ ئۇيغۇر ھازىرقى زامان ئەدەبىياتى بولۇپمۇ ئۇيغۇر شېئىرىيتىدىكى يەنە بىر مۇھىم تۆھپىسى شۇكى ، ئۇنىڭدا ھازىرقى زامان ئۇيغۇر شېئىرىيتىدىكى بەزى نادىر ژانىرلار ( مەسىلەن : رۇبائى ، تەجنىس ، تۇيۇق ) نىڭ شۇ دەۋىرلەردىن تارتىپ ئۇيغۇر شېئىرىيتىدە مەۋجۇت ئىكەنلىگى ، يەنى بۇ ژانىرلارنىڭ قەدىمدىن قالغان مىللى مىراسلىرىمىز ئىكەنلىگى روشەن نامايەن قىلىنغان . بۇ ئۇيغۇر ئەدەبىياتى تارىخى ۋە ئەدەبىيات نەزەرىيسىدىكى بىزى چىگىش مەسىلىلەرنى ھەل قىلىشتا بەك مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە .
!4@cu
~J!eq5iF
رۇبائىلارغا مىسال : mzvv#udz
]NAl0TwLJ0
نەگۇ ئەر بولۇر ، كور ، مىڭەر دۇشمانى ، #PIF`/5`
,Xi6>oK
مىڭەر سوزلەمەسە كۇنىگە ئانى . =th-~
)!dw,*C
بورىمۇ بولۇر كورگىل ئىتتە قايار ، Oms$RnQ
DfQWalh
#
ئۇدۇلا ئىشتسە مىڭ ئىتلەر ئۇنى . &)%iLS)
%)n$hdL
( نىچۇك ئەر سانالۇر مىڭەر دۇشمىنى ، 3;nx'6_yns
]LyVbM
مىڭ غەيۋەت قىلمىسا ئۇنى ھەر كۈنى '@^;?'0b
.D$'8Q4rj
كور ، ئىتتىن قاچقان ئۇ بورى بولۇرمۇ ، *q@Wlr^)
;|h3X[f!
ئاڭلانسا كەينىدىن مىڭ ئىتنىڭ ئۇنى . ) SfOtGb[]
DiVh3;
iK9V=a{
.:R*&/oO
قۇت ئول بەگ ، بودۇنقا قۇتادغۇ كەرەك ، UcF-E&un
MY~9>C
9
قۇتادسا بودۇن قارنى تودغۇ كەرەك . ZNCw
6"
I1;4h"
_______________ IE
112r
wu
① ئىككى يۇزى _ كۇنگەي ۋە تەسكەي . 'i{ND(vm
7gfj?B@/
بۇ بەگلەر تەڭىز ئول تۇپى يىنچۇلۇگ ،
BX\PYg
W%7xJs@d
تەڭىزكە ياغۇغلى بايۇغۇ كەرەك . ^.k\}b
A,''`M
( بەگدۇر بەخت ، ئەلگە بەخت بەخش قىلماق كېرەك !Cv4>.~nv
kCC#e7;mfA
بەخت بەرسە ، ئەل قارنىن تويدۇرماق كېرەك . JIURe4lO
#Meu4n^'*
بۇ بەگلەر دېڭىزىدۇر ، تۇۋى ئۇنچىلىك ، OA~U
_p.S4{F3#K
دېڭىزگە يېقىنلار بېيىماق كېرەك . ) siH)>kz}
*>`}"f#
مانا بۇ كۇبلىتلاردا رۇبائىينىڭ ھەممە ئالاھىلىدىكلىرى ، يەنى چوڭقۇر پەلسەپىلىك پىكىر ، مەنا جەھەتتىن مۇستەقىلىلىق ۋە تولغۇنلۇق ، تىل ۋە ئۇسلۇپ جەھەتتىن پىششىق ھەم ئىخچاملىق ، شەكىل جەھەتتىن توتلۈك بولۇش خۇسۇسىيەتلىرى تولۇق ئىپادىلەنگەن . aKjQ1%qmL,
hj&2./B:j
تەجنىس ۋە تۇيۇق ئۇمونىم سوزلەردىن پايدىلىنىپ يېزىلغان بىر خىل شېئىر شەكلى بولۇپ ، ئوتتۇرا ئاسىيا خەلىقلىرى بولۇپمۇ ئۇيغۇر شېئىرىيتىدە كەڭ تارقالغان بىر خىل نادىر سۆز سەنئىتىدۇر . بۇ خىل شېئىر شەكلى قەدىمدىن تارتىپ ھازىرغىچە مەۋجۇت بولۇپ كەلمەكتە ، بەلكى تەرەققى قىلماقتا . « قۇتادغۇ بىلىك » تە مانا شۇ سۆز سەنئىتىگىمۇ ئاللىقاچان ئاساس سېلىنغانلىقىنى كۆرىمىز . dyqJI+~W
0 %s`[
مەسىلەن : "قىز " دېگەن سوز قەدىمقى ئۇيغۇرچىدا ھازىرقى مەنىسىدىن تاشقرى ، "قىس " ، " كەم " ، " نادىر " دېگەن مەنىلەرنى بېرەتتى . شائىر بۇنىڭدىن پايدىلىنىپ بۇنداق يازىدۇ : VDp`ftH%
7xx= /@Fs
,|-=5`6*
HB V4q:
بۇ مۇنداق كىشىلەر بولۇر ئىزى①قىز ، Wnm}=ZF
HQH^UGM[q
بۇ قىز قىزلىغى قىلدى قىز ئاتى قىز . @o3EV%(n
~
e2rdTu
( مۇشۇنداق كىشىلەر بولۇر بەكمۇ قىز ، T YW0;wX
ctokz
بۇ قىز قىزلىغى قىلدى قىز ئاتى قىز . ) dPgN:#.u2
FfB[?[WR
__________________ Oe1}d?x&
;I`Y(!Vf
① ئىزى _ ( قەدىمقى ئۇيغۇرچە ) بەك ، بەكمۇ . k7m7mFsL^
IS_Han
k\7f.$?^
jL>j<
"ھىساپ " دېگەن سۆز قەدىمقى ئۇيغۇرچىدا " ساقىش " دېيىلەتتى . " ساقىش " سوزىنىڭ ئىتمولوگىيسى ( كېلىپ چىقىشى ) " ساق ئىش " بولغاچقا ، شائىر بۇنىڭدىن پايدىلىنىپ مۇنداق يازغان : jfP?3%F
;OxPZ
ساقىش ساقلىغىن بولدى ئاتى ساقىش ، o
.4)|Psm
كورۇ بارسا ساقىش ئىزى ئوك ساق ئىش . zv{SwNry
x8c(s13
( ھېساپ ساقلىغىدىن ئاتالدى " ساقىش " ، ZM}(K'(*
J|Z:.-V
كورۇرسەن ھىساپ ئۇ ئوزى بەك ساق ئىش . ) Ohc }r}0
LT*2ZS
x\@{En
1xiY @
" قەسىر "، " ساراي " ، " ئوردا " سۆزلىرى قەدىمقى ئۇيغۇرچىدا " قارشى دېيىلەتتى . "قارشى " سۆزى يەنە ھازىرقى مەنىسىدىمۇ ئىشلىتىلەتتى . شائىر بۇنىڭدىن پايدىلىنىپ مۇنداق يازغان : oF,)=r2 w
d(&nl%B
~[dz>Sf[
E#ri,}1'>
بۇ بەگلەر ئەۋى ئاتى قارشى تۇرۇر ، JCC OjY{q
~a+]aXQ
بۇ قارشى ئىچىندەكى قارشى تۇرۇر . 8;Y&X}-
j=$(BX
( بۇ بەگلەر ئۆيىنىڭ ئاتى " قارشى " دۇر ، [22nuv!V
zE*B
esIk
بۇ " قارشى " ئەھلى ئۆز – ئارا قارشىدۇر . ) X&^r;k
G\7j ^'x
F0J6@n|.\
vW{3U{1$
"ئوگ " دېگەن سۆز قەدىمقى زاماندا ئەقىل – ئىدراك ، ماختىماق ، چوڭ ياكى بۈيۈك دېگەن مەنىلەردە قوللىناتتى ، شائىر بۇنىڭدىن پايدىلىنىپ ناھايتى ئوبدان تۇيۇق ( مۇختەمىلات ) يازغان : jUxu9GQ
Ms
قايۇ ئەردە بولسا ئۇقۇش بىرلە ئوگ ، .L[uG
z
-3?0n|'PvH
ئانى ئەر ئاتاغىل ، نەچە ئوگسە ئوگ . O2ha5qpU
0
7L_3 &!
ئۇقۇش ئوگ بىلىك كىمدە بولسا تۇگەل ، q7]#Y i
$>|5a[`=
ياۋۇز ئەرسە كەدتى ،كىچىك بولسا ئوگ . .g-"MX
?,z05+Tp
( ئەگەر كىمدە بولسا ئاڭ –ئىدراك ۋە ئوگ ، /AhbCWg
L+ Vx[=Y\
R
8*6a
ئۇنى ئەر ساناپ سەن قانچە ئوگسەڭ ئوگ . `w$~d
s.8/&\
ئەقىل – ئاڭ ، بىلىم كىمدە بولسا تولۇق ، } NXS0
upbqBF('JB
يامان بولسا خوپ دە ،كىچىك بولسا ئوگ .) QW}=~nt"
QE9VRHg
Qu4m`7RZ
^nJ1Ai*(P
بۇ يەردە "ئوگ " سۆزى بىرىنچى مىسرادا ئەقىل ، ئىككىنچى مىسرادا ماختىماق ، تۆتىنچى مىسرادا چوڭ دېگەن مەنىلەردە كەلگەن . Hc{%G|7
1R
|ECRu!
« قۇتادغۇ بىلىك » تە مول ۋە كىشىنى چوڭقۇر ئويلاندۇرىدىغان پەلسەپىلىك پىكرلەر شەرھىلەنگەنلىكى ، يۈكسەك بەدىئىيلىك ئىپادىلەنگەنلىكى ئۈچۈن ، ئۇ دۇنياغا كېلىشى بىلەنلا قارا خانىيلار تېروتورىيەسىنىڭ ئىچى ۋە سىرتىدىكى كەڭ رايونلاردا چوڭقۇر تەسىر قوزغىغان . كىتاپقا شۇ دەۋىردە باشقىلار تەرىپىدىن ئىككى مۇقەددىمە يېزىلغانلىقى ۋە 14 – ئەسىرنىڭ كېيىنكى يېرىمىغىچە ياشىغان " ئالتۇن ئوردا " دۆلىتىنڭ مەركەزلىرىدىن بولغان سارايچىق شەھرى خارابىسىدىن 1909 – يىلى تېپىلغان بىر كوزىدا « قۇتادغۇ بىلىك » كە تەقلىدەن يېزىلغان مىسرالارنىڭ ئۇچرايدىغانلىقى بۇنىڭ جانلىق دەلىلىدۇر . [a}\#n~
3O~N[iD
12- ئەسىرنىڭ ئاخىرى بىلەن 13- ئەسىرنىڭ باشلىرىدا ياشىغان ئەدىپ ئەخمەت يۈكنەكىنىڭ " ئەتەبەتۇل ھەقايىق " ( ھەقىقەت ئىشىگى ) ناملىق دىداكتىك داستانىنىڭ مەزمۇن ۋە ئۇسلۇپ جەھەتتىن « قۇتادغۇ بىلىك » كە ئوخشايدىغانلىقى ،« قۇتادغۇ بىلىك » تىن 250 يىل كېيىن نەسىردىن رابغۇزى تەرىپىدىن يېزىلغان « قىسسەسۇل ئەنبىيا » ناملىق ئەسەرنىڭ بېشىدىكى « باھار ھەققىدە مەدىھىيە » مۇ « قۇتادغۇ بىلىك » نىڭ دۆلەت ، سىياسەت ، ۋە ئىجدىمائى ئىدىيىلەر جەھەتتىلا ئەمەس ، بەلكى ئەدىبىيات جەھەتتىمۇ كېيىنكىلەرگە قانچىلىك كۈچلۈك تەسىر كۆرسەتكەنلىكىنى ئىسپاتلايدۇ . GW @+zNA
e3@)3=4dC
7lM28z}
0t{"F9v+
4 4_PGuy
T|u+_Gm:
يۇقىردا بايان قىلىنغانلاردىن مەلۇم بولىدۇكى ، « قۇتادغۇ بىلىك » يېڭىدىن ئايىغى چىقىپ تاڭتايلاپ مېڭىۋاتقان بىر مەدىنىيەتنىڭ ئەمەس ، بەلكى قەدىمقى ۋە يۈكسەك بىر مىللى مەدىنىيەتنىڭ بىۋاستە مەسھۇلى . ئۇ ، ئەدىبى ئەسەر بولۇش بىلەن بىللە ھەم تارىخ ، ھەم پەلسەپە ، ھەم " سىياسەتنامە " ياكى دۆلەتشۇناسلىق ، ھەم ئىجدىمائى تەلىم – تەربىيە ۋە ئۇزاق ئۆتمۈش ھايات بىلەن قارا خانىيلار دەۋرىدىكى رېئال ھاياتنى ئۆزىدە مۇجەسسەملەشتۈرگەن سىستىمىلىق بىر ئىلمى ئەسەر . شۇنىڭ ئۈچۈن ، ئۇ ، شەرق مەدىنىيتىنى ، ئۇيغۇر ۋە باشقا تۈركى تىللاردا سۆزلىشىدىغان خەلقلەر تارىخىنى ، قەدىمقى ئەجدارتلارنىڭ پەلسەپە ، ھوقۇق ، ( قانۇن ) ، ئېتىكا ( ئەخلاق ) ، تەلىم – تەربىيە ، دىنىي ئېتىقات ، دۇنيا قاراش ، ئۆرپ – ئادەتلىرىنى تەتقىق قىلىشتا زور ئەھمىيەتكە ئىگە . #I
tLt9`
شۇنداق بولغاچقا ، ئۆتكەن ئەسىرنىڭ ئاخىرىدىن باشلاپلا ، بۇ ئەسەر خەلقئارادا ئىلىق ساھەسىدىكىلەرنىڭ زور دەرىجىدە دىققەت – ئېتىۋارىنى قوزغىدى ، ھەرقايسى مەملىكەت ئالىملىرى ۋە تەتقىقات خادىملىرى « قۇتادغۇ بىلىك » ئۇيغۇر مەدىنىيەت تارىخىدىكى يازما يادىكارلىقلار ئىچىدە ھەممىدىن كۆپ تەتقىق قىلىنغان ئەسەر ، بۇ ئەسەر خەلقئارا ئىلىم ساھەسىدىكىلەرنىڭ مۇھىم تەتقىقات تېمىلىرىنىڭ بىرى بولۇپ كەلمەكتە . بىزنىڭ ئېلىمىزدىمۇ ماركىسىزىملىق مەيدان ، نۇقتىنەزەر ۋە ئۇسۇل بىلەن « قۇتادغۇ بىلىك » ئۈسىتدە ئومۇمىيۈزلۈك ۋە سېستىمىلىق تەتقىقات ئېلىپ بېرىلماقتا . ئوچۇقراق قىلىپ ئېيىتقاندا ، « قۇتادغۇ بىلىك » 11- ئەسىرگە تەئەللۇق بىر ئەدىبى ئەسەر بولغاچقا ، بارلىق كىلاسىك مەدىنى مىراسلارغا ئوخشاشلا ، بۇ ئەسەر ۋە ئۇنىڭ مۇئەللىپىمۇ بەزى جەھەتلەردە سىنپى ھەم تارىخى چەكلىملەردىن خالاس بولالمىغان . شۇڭا ، بىز تارىخى ماتىريالىزىمىلق نۇقتىنەزەر بىلەن ، ئۇنىڭ شاكىلىنى چىقىتىۋېتىپ ، مېغىزىنى ئېلىپ ، ئۇنىڭ ئىچىدىكى پايدىلىق تەرەپلەرنى سوتسىيالىستىك مەنىۋى مەدىنىيەت قۇرۇلۇشى ئۈچۈن خىزمەت قىلدۇرىشىمىز لازىم . FrONa&v>
« قۇتادغۇ بىلىك » داستانىنى ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدا ئۆز ۋەزنى بىلەن نەزمى شەكلىدە ئىشلەش تۇنجى قېتىم بولۇۋاتقان ئىش . سەۋىيمىزنىڭ چەكلىك بولۇشى تۈپەيلىدىن بۇ نۇسخىدا بەزى يېتىشسىزلىكلەرنىڭ كۆرۈلىشى تەبىئى . كىتاپخانلارنىڭ قىممەتلىك پىكىرلىرىنى ئايىماسلىقىنى ئۈمىت قىلىمىز . mb-1(Jb
G?^uj,rv
9KAxPt"%z
)51zQU("
« قۇتادغۇ بىلىك » نى نەشىرگە تەييارلاش گۇرۇپپىسى vaOm>ie8
h.DSJ?p
1983- يىل ماي Djn
}m49
}:Ee)Z6HV
$+Omwd
قۇتادغۇبىلىك
#'wW3H
نەسىرى مۇقەددىمىسى ?DsUujkF
1. ھەمدۇ – سانا ، مىننەت ۋە سانسىز مەدىھلەر /fzW9rf
)K1d'0!
2. ئەزىز ۋە ئۇلۇغ تەڭرىگە كىم ، ( ئۇ ) ئۇلۇغلۇق ئىگىسى ۋە كامال #`L~`%0
(yrQDTK
3. قۇدرەتلىك پادىشادۇر . ( ئۇ ) يەرنى ، كۆكنى ياراتقان . $ZfP*lPn
lHi=Kp 6
4. بارلىق جانلىقلارغا رىزىق بەرگەن . &N;-[8Bu
w1?1sH
5. خالىدى ، شۇنى قىلدى ؛ ھەمدە نىمىنكى خالىسا ، شۇنى قىلۇر . B UZ,[;g"
6. يە ئۇلۇللاھۇ مايەشا ۋە يەھكۇمۇ مايۇرىد ( خۇدا خالىغىنىنى قىلىدۇ ۋە :Su"0A7
X
=\{(9}i"#:
*N{Q^
قۇتادغۇبىلىكبىرىنچى باپ
=PpN+Cz
H
qOpr
ھەممدىن ئەزىز ۋە ئۇلۇغ بولغان تەڭرىنىڭ eH^8j
g
7`J]tY*G!
مەدھىيسى بايانىدا ]- .$79J
b3>bK0C
E2jB{v
1 خۇدا ئاتى بىلەن سوزۇم باشلىدىم ,Ko`^X
(:b^inQ'y
تورەلتكەن ، ئوستۇرگەن ، كەچۈرگەن ئىزىم[14] . ')$wY7,b
Q/u3Y
fJ1o0
ROYY*gkq.
2 تولا مەدھى بىرلە تۇمەن مىڭ سەنا ، 6 K #
cS@b-)e
قادىر بىر خۇداغا ئاڭا يوق پەنا [15] . ^|"\?@ K
P 2
"+.V8mfI
w I91}UR
3 قوڭۇر يەر ، يېشىل كوك ، كۇن ، ئاي بىرلە تۇن _ {PUg.]2*
fzns/r|{J
ياراتتى زامان ، ۋاقىت ، مەخلۇق ۋە كۇن . Hl]GQ!Iz
I[*b%m
duJs{9z"Q
=~n r[a
4 ئۇ خالاپ ياراتتى ،يارالدى پۇتۇن ، M^FR^h=_1
@?;.'qR
l/
ئۇ بىرلا دىدى " بول " بار ئولدى پۇتۇن . 8ir+AVfx
$AX)vrnJ
S33zsq
JhQ!eO}
5 بۇ بارچە يارالغان مۇھتاجدۇر ئاڭا ، 4s}HZ<&
l)R-\+^4d
ئىگەم سەن بىھاجەت ، يوق ساڭا ھەمراھ . TSbak}C(
\:~
g#491
A^zIWG %#
hWqF\dzK
6 ئەي قادىر ۋە مەڭگۈ بىھاجەت بايات ، crNZ&>[?
sCAQgMw
سېنىڭدىن بولەككە ياراشماس بۇ ئات . h;rQ\`X8fA
l-
_Q-{3
+Dk;`\GPl&
Z|T }lZ
7 ئۇلۇغلۇق ساڭا ھەم بۇيۇكلۇك ساڭا ، COKkgX]8{
B"b#1m
سېنىڭدىن بولەك يوق ساڭا تۇش – تەڭا . tN2V}G
G%y}/V+
Hhg0CNB+Y
$=}FEeI
8 ئەي بىر سەن ، بىرىكمەس ساڭا باشقا بىر ، kyk/A1`S
'i
W"lh
بۇرۇن سەن جىمدىن ،جىمدىن ئاخىر . p34;'(HC
/4rCv hW3
?4{3)FJ`
G@#B;|3G(
9 ساناققا قېتىلماس سېنىڭ بىرلىگىڭ ، 2RH@ E\:(
)
=w3wzS
پۇتۇن نەرسىگە يەتتى قۇدرەتلىكلىگىڭ . YM'orkS 2O
=q.,]'4$
m n`a%DG
z94 ytn
10 گۇمان يوقكى ، بىر سەن ، ئەي مەڭگۇ خۇدا ، Iv/;BeZ
z
dx1Z !I
ئوزۇڭ ھەر نىچۇك سان – ساناق سىرتىدا . (Rs {zt
4SYH6[5Ow
BX-MT`2
vIH(cLadU[
11 ئىچۇ – تاش بىلۇچى ئەي ھەققۇليەقىن[16] ، q(7dv[n9
}S~"z7]k"
كوزۇمدىن يىراقسەن ، كوڭۇلگە يېقىن . v
Zy pn
SCcW@.XIv
LZ^DW:iTbc
w6
12 ئېرۇر بارلىغىڭ كۇن ۋە ئايدەك يورۇق ،
$C;E@1Q
vx4@)k
Fn3
تېگىڭگە يېتۇچى كوڭۇل – ئەقىل يوق . 6qH0
=kaUK
>AL5'B%
*z-v.ys|
8KGig)>\
13 نىمەلىكتىن ئەرمەس سېنىڭ بىرلىگىڭ ، kjAdklD(
=F5aKNv!6
ياراتتىڭ جىمىنى ، جىسمى سېنىڭ . |1$SI)1Q
hgJj[l
+z]W[{
=v'(_9c.
14 پۇتۇن بار نېمەتنى ياراتتىڭ ئوزۇڭ ، XL%}
ux
|q?
يوقىلۇر جىسمى ، تىرىك سەن ئۆزۈڭ . |OsRfe6qB
n,*3]@K<
$s(SDI%M{
Y:bU(u}!
15 ياراتقان بارلىغىغا يارالغان تانۇق [17]، 2i1aL#CX{+
SHH*u|,{
يارالغان ئىككى بىر تانۇقى ئېنىق . Vtj/:;5
mV
lbN'DU
O~ Rm^BoFD
kiv
-*J
16 ئۇنىڭ ئوخىشىشى يوق ۋە ياكى تېڭى ، K6dU 5fw'
Mabm/</
نىچۇكلۇككە يەتمەس خالايىق ئېڭى . l"\Y>]pts
WB
v6y w)L9
%{ `x8'm
17 ئۇ يۈرمەس ، ئۇ ياتماس ، ئويغاق ، ئۇخلىماس ، ;Z<Mydf
9_HX9
n:[
ئۇنىڭدىن يىراقتۇر تەسەۋۇر – قىياس . S$8)>R1
%v%57Dp
,oopvzY
+=tSy9(
18 نە ئالدىدا ، نە كېيىن ، نە ئوڭ – سولدا ، J!'*(
A'\l2Qh
نە پەستە ،ئىگىزدە ، نە ئۇدۇلدا ئۇ . [+5qi'B_
bxFttr3
dy>~jjG
&== ~)
19 ئورۇن ئول ياراتتى ، ئورۇن يوق ئاڭا [18] ، ,gA8q)8E
\auuZH8
ئۇنىڭسىز ئورۇن يوق ، ئىشەنگىن بۇڭا . p4OSBWsI
t3Di
rY[j#y+8
ZR,,$r\L2
20 ئەي سىرغا يېقىن ، ئەيۇ كوڭۇلگە ئەزىز ، U+~- D'
L?'KCgO#
گۇۋادۇر ساڭا بارچە سۇرەت ۋە ئىز . ]DqXB#g
5o|z
\
(
1$-y]
21 ياراتتىڭ تۇمەن مىڭ تىرىك ،ساناقسىز ، K+ 52v/
j#PR;=dI
قۇرۇقلۇق قارا تۇننى ، چۇقۇر ، تاغ ، دالا ، دوڭ ، دېڭىز . sceX;du
RJ]sV-g3
dCp\=O~ !
22 بېزەتتىڭ يېشىل كوكنى يۇلتۇز بىلەن ،
NJ}R
"bse6E
يۇرۇتتۇڭ قارا تۈننى كۇندۇز بىلەن . c;d[I;`cZp
Kyh$^9>.b
[NT0h@ W7
23 ئۇچارلىق ، ماڭارلىق ، تىنارلىقكى بار ، L?LbTw`{)
W1
O2,
سېنڭدىن ئىچىپ ، يەپ تىرىقكلىك قىلار . opRO{N0
rOeII\
Nk
+YDOj~
24 ئېگىز ئەرش ئۇستىدىن يەر ئاستىغا تا ، =
|\WV
8(GG.b
پۇتۇن بارچە مۇھتاج ئەي ئىگەم ساڭا . r JMU>
/'/x
"/%I{n&
25 ئايا ھەققە پۇتكەن ، ئاچ ھەمدىگە تىل ، 5qEe?\&vc
wiC'vi
دىلىڭ پۇتسە شەكسىز ، يۇرۇتمە ئەقىل[19] . ]8 hdQb
5(xN*YpH<1
D#Y:.I*.
26 ئۇ قانداق دىمەكتىن كوڭۇلنى كۇزەت ، <Qq\76q
.=GY5F:9(
پۇتۇپ بارغىغا ئاسايىشقا يەت . 2,A+.f
+ijVL@N>
$a
X{:k*v
27 نىچۇك ، قانچە دەپ يۇرمە ، تۇرقىن ئوزۇڭ ، !.
V_3( a
.&w)\rB3A
نىچۇك ، قانچىسىز بىل ، ئۇزارتما سوزۇڭ . yP mfbOo$
#EVT"YP
dU
28 بۇ مۇڭلۇق قۇلۇڭنى ، ئەي مۇڭسىز ئىگەم ، 8EZ`;5P
j|RM9hd$
كەچۈرگىن گۇنايىنى ئەيلەپ كېرەم . EqFJQ[)
:9N^2
EV
^BB2Y=]P
29 ساڭا سىغىندىم ، ئۇمىدىم ساڭا ، 1"xuGJ#:
S<:zHXgb=
قىيىنلىق يېرىمدە مەدەت قىل ماڭا . '5},5p
wgVL1
|?UVT
30 سويۇملۇك رەسۇل بىرلە تۇرغۇز مېنى ، _/07U,!Mf
)Tdw:2w
قولۇم تۇتقۇچى قىل قىيامەت كۈنى . 6naIp7a
mSfAue'W`
k/>o0%U
32 ئۇلۇغ كۇندە كورسەت ئۇلارنىڭ يۇزىن ، p4s)X^_
|:7.1PiW
قولۇم تۇتقۇچى ئەيلە ياخشى سوزىن . j*&lJFw2
o%LGL qy
Wj(.[}v
33 سېنى ماختىيالايمەن لايىق ئوزۇم ، BbOIW0|n
7
Ka+Z
سېنى سەنلا ماختا ، كېسىلدى سوزۇم UHV-NJ-
JFJ"Ky
aRxHu'([cO
MiIt1
B@P
x@NKE)zE*m
ئىرادىسى بويىچە ھۆكۈم قىلىدۇ.) |L\)~p$p
G%A1}DpM<
7. يەنە سانسىز سالام ۋە دۇرۇتلار ئىنسانلارنىڭ NbL.;XO&l
4(kZ)9N)
8. ياخشىسى ، پەيغەمبەرلەرنىڭ سەرخىلى ( ۋە تەڭرىنىڭ ) ئۇلۇغ ئەلچىسى C\n%{s#
]oi*NeA]
9. مۇھەممەت مۇستاپاغا بولسۇن ، يەنە d
a;s6yIi
IkK6M}K
10. ئۇنىڭ يارەنلىرى بولغان ئەزىز ۋە مۇھتەرەم ساھابىلاردىن q:Pt A_7
^cI%zv{{H
11. ئاللا رازى بولغاي P
DZ(/
,Pgv 3&P3#
12. بۇ بەك ئەزىز بىر كىتاپتۇر ، ( ئۇ ) چىن ھېكىملىرىنىڭ &%O[q4;<Y
5 @y
#]
[{$60 qL
KKi`AsqE)
13. ھىكمەتلىرى بىلەن بېزەلگەن ، ماچىن ئالىملىرىنىڭ sbEN{`|j$
|vsE-Q
14. شېئىرلىرى بىلەن ياسانغاندۇركى ، MXgT~f^%
"0}$ cQ6=.
15. بۇ كىتاپنى ئوقۇغان ۋە بۇ بېيىتلەرنى ( باشقىلارغا ) بىلدۇرگەن ( كىشى بۇ) WLkX]qh C^
yg5RUC~I
16. كىتاپتىنمۇ ئەزىزراقتۇر . چىن – ماچىن z7CbM[FCU
u]/'R%o }
17. ئالىملىرى ۋە ھېكمەتلىرىنىڭ ھەممىسى بىر قارارغا Hj4y2P
.
OuS
18. كەلدىلەركى ، مەشرىق ۋىلايتىدە ، ?ta(7(]@:l
t5Rzb_QB}
19. پۇرۇن تۇركى خەلقلەر ياشايدىغان يەرلەردە ، بۇغراخان تىلىدا bZ1$[BI>
`T+,U_5z
20. تۇركى سۆز بىلەن ( ھېچكىم ) بۇنىڭدىن ياخشىراق كىتاپنى ھەرگىز wTz18sS6
<
21. يازغىنى يوق . بۇ كىتاپ قايسى پادىشاھلىققا ZxA<hNSC
k=A:!
%X8
22. ياكى قايسى ئىقلىمغا يەتسە غايەت 2^!
Gg @\
li539|\*x^
23. ئۇزلىغىۋ ۋە پەۋقۇلئاددە گۇزەللىگىدىن ، Qu00d*H
},XJGR
24. ئۇ ئەللەرنىڭ ھېكىملىرى بىلەن ئالىملىرى قۇبۇل قىلىپ ، bHR]h_CC
Z
8/%!k1
25. ئۇنىڭغا ھەر بىرى بىر تۇرلۇك ئات ۋە لەقەپ بەردى cQ&+B7k9
wK Q%j(
26. چىنلىقلار ( ئەدەبۇلمۇلۇك » ( شاھلارنىڭ ئەدەپ – قائىدىلىرى ) دەپ x978ICO
X77XNrR
]
ئاتىدى ؛ ماچىن } $";z"y
zY]8 1+
27. مۇلكىنىڭ ھېكىملىرى « ئاينۇل مەملىكە » ( مەملىكەتنىڭ دەستۇرى ) '"hBi
S@
4C?\VCq%Z
28. دىسە ، مەشرىقلىقلار « زىننەتۇلئۇمرا » ( ئەمىرلەر زىننىتى ) دېدى ؛ 9Iy_+wU5
qa!hBgOf
29. ئىرانلىقلار « شاھنامە تۇركى » دەپ ئات قويدى ؛ ,rZ1/H,=G
V%{rZuA
30. بەزىلىرى « پەندنامەئى مۇلۇك » ( پادىشالارغا نەسىھەت ) دەپ ئاتىدى ؛ RC5Gu/
x61""bG
31. تۇرانلىقلار « قۇتادغۇ بىلك » دەپ ئات قويدى . EyYrsH
8
EYPMx
32. بۇ كىتاپنى يازغۇچى بالاساغۇندا "r-"1~| =5
f6wG-Y`6I2
33. تۇغۇلغان بىر تەقۋادار زاتتۇر ؛ ئەمما ، }aou\O}*
k(( o]
34 . بۇ كىتاپنى قەشقەر ئېلىدە تاماملاپ ، مەشرىق HG*[)P
74O4KkVH
35. شاھى تاۋغاچ بۇغراخان ھوزۇرىغا سۇنغاندۇر . h}a1]yMD.
T^=0Nf
36. شاھ بۇغراخانمۇ ئۇنى قەدىرلەپ t[ <yi/
`[f]?y&=
37. ( ۋە ) ئۇلۇغلاپ ، ئۇنىڭغا خاس ھاجىپلىقنى
TssG}B
k5
S5/R
38. ئىلتىپات قىلغان ( ۋە ) شۇنىڭ بىلەن يۇسۇپ ئۇلۇغ خاس 5cU;ZHp{N
BcPcR/t62
39. ھاجىپ دەپ نام – شۆھرىتى دۇنياغا يېيىلغاندۇر .
$F^d&-o9
l@UXfES*w
40. بۇ ئەزىز كىتاپ تۆت ئۇلۇغ ۋە ( ۋە ) مۇھىم ئۇل ئۈستىگە بىنا oU,hKTS~4<
,Y(hgUo)f
41. قىلىنغان ؛ بىرى ، ئەدىل ( ئادالەت ) ؛ ئىككىنچىسى ، دەۋلەت ( بەخت ) iwvR"gZ
d-f?
42. ئۇچىنچىسى ، ئەقىل ؛ تۆتىنچىسى ، قانائەت بولۇپ ، يەنە ( ئۇلارنىڭ ) 9Ex6Nty_zu
7Rq+$O<K
43. ھەر بىرىگە تۇركچە ئات قويۇلغان . ئەدىلگە H'Q6t.E+
W3VA Mw zJ
44. " كۇنتۇغدى ئېلىگ "[1] بېرىلىپ ، پادىشاھ ئورنىغا -=`"sv
[D{=ZOMKA8
45. قويۇلغان ؛ دەۋلەتكە " ئايتولدى" دەپ ئات قويۇلۇپ ، [P8/
Qo
xRH+&.xY
46. ۋەزىر ئورنىغا قويۇلغان ؛ ئەقىلغە xRZpP:^af
nUU@|x:5
47. " ئوگدۇلمىش " دەپ ئات قويۇلۇپ ، ۋەزىرنىڭ ئوغلى ئورنىغا قويۇلغان . uMKSA
y7l "WU
48. قانائەتكە " ئودغۇرمىش " ئېتى بېرىلىپ ، ۋەزىرنىڭ a[#>;ffzC
6C"&ry6h
49. قېرىندىشى دەپ ئېيتىلغان . شۇنىڭدەك ، ( مۇئەللىپ ئۆز پىكىرلىرىنى ) 6Ul$z}j
9Sl@CX)
50. ئۇلارنىڭ ئارىسىدىكى مۇنازىرە ۋە سوئال – جاۋاپلىق سۆزلەر ئارقىلىق <8raVgmv
C\lp5&I;
51. ئىپادىلەنگەن ، تاكى ( بۇنى ) ئوقۇغانلارنىڭ كۆڭلى ئېچىلىپ ، fK\$
63
~-;.C$
52. مۇئەللىپنى ياخشى دۇئا بىلەن ياد قىلسۇن دەپ .
cm9WaSFuv
]`VELuI
k'9@
||018Xg4
~qpp^9%
قۇتادغۇبىلىكئىككىنچى باپ
p\&c-2YxH
x%I{]jsv~
پەيغەمبەر ئەلەيھىسالامنىڭ مەدھىيسى بايانىدا a4AM{Xo4
pt
ubiDVmq'pJ
IbC?mIAP
34 ئەۋەتتى رەسۇلنى رەھىملىك ئىگەم ، spq],S9
"YX<W?
كىشى ياخشىسى ، تاللىغىنى ھەم . ~Dm`[)4
&<>B-v
jh
c7Z
znJ*@d^(
35 چىراق ئىدى خەلققە قاراڭغۇ تۇنى ، zzPEg.
"T;Y$"`
يورۇقلۇقنى چاچتى ، يورۇتتى سېنى . F>t@h'"
7K0hD7g
F}52V2#<
OoVT$
36 خۇدادىن دەۋەتچى ئىدى ئۇ ساڭا ، d^[EiFX@!
يىگىت ، توغرا بىر يولنى تاپتىڭ ، شۇڭا . =q4R)5L.
e7x`aMy\
OIvx8@Jh]
B76k
37 ئاتاسىن ، ئاناسىن پىدا قىلدى ئول ، 5dLDT
b> #?|}
تىلەك ئۇممەت ئەردى ، بايان قىلدى يول . '}*D! }
5x/#J[
^mMEjK\29
()RBG%
38 كېچە ئۇخلىماستىن ۋە كۇندۇزى يمەي ، rZuW\{rJ-
p]M{W
سېنى سورىدى ھەقتىن ، بولەكنى دېمەي . :un"bO"s
LNtRI
k7DXTd0#
w9D@G&r
39 تىلەدى سېنى كۇن – تۇن ئەمگەك بىلە، 1mbd=Ic
T\Fb1qv{c:
ئۇنى ماختا ئەمدى ، رىزاسىن تىلە . LN-Vg7h
.-'FSkB^
y.llV*
tc9,6UM4
40 پۇتۇن قايغۇسى ئەردى ئۇممەت ئۇچۇن ، uw5oVJKP/'
y0m"2[|w
قۇتقۇزماق تىلەر ئەردى راھەت ئۇچۇن . 1^!v!J]U
(#8>!
41 ئاتادىن ، ئانادىن بولۇپ مېھرىۋان ، H3G>;%+>0
#qUJdeo(
تىلەيتتى خۇدادىن شۇنى ھەر زامان . <Jx{D*Z
/a<%7(F
I_`F4
fX3@`AP
42 خەلققە ئىدى ئۇ خۇدا رەھمىتى ، Uup:o
c Ik=9#od
قىلىغى سىلىقتۇر ، تۇزلوك خىسلىتى . >VbO%?KW
Voh*uyUX
#5. ~h4Q\
=%]+2;\
43 ئىدى ئۇ مۇلايىم ، قىلىغى سىلىق ، v?Rz!4cJ<|
gzh9!=QM!\
ھايالىق ، قولى كەڭ ، سېخى رەھىمدىل . [4+brx
[fdmOA
[.>Co>=
ho9V`PF:*
44 قوڭۇر يەر ، يېشىل كوكتە ئەردى ئەزىز ، ch1& +rw&%
enlcj>[
ئاڭا بەردى تەڭرى قىممەت ئېيتقۇسىز . SbD2 f
SuS$2b
}W.Qa37kU
v\A6\W)
45 بۇرۇندىن ئىدى باش پۇتۇن باشچىغا ، ^uzF
J;C^q= A
كېيىن بولدى تامغا پۇتۇن ساۋچىغا [20] . kp7 `;
l
Q"cwOy
4_w
il]s
n'
;K
p#0'
46 ئۇنىڭ مەن يولىغا كوڭۇل باغلىدىم ، }
Gw%nQ3A
lD4"0K
'G
ئىشەندىم ، سويۇپ ھەم سوزىن ئاڭلىدىم . v <);9Zo!
3vQMR^U~c
*PM a"i 7
tj35sy,
47 ئىلاھا ، كۇزەتكىن بۇ كوڭلۇمنى سەن ، wbv" 52c
texP"
b1eN
قوپاردا رەسۇللە قوپار مېنى تەڭ . bQFH !1U
A2 (Z;v-
wzP%$3 g;
6xm*2t/R
48 قىيامەتتە كورسەت تولۇندەك يۇزىن ، CE36Z#\D
':gW)lXc?
قولۇم تۇتقۇچى قىل ئىلاھا ئوزىن Wu9}p6
`s=1su!
S5dT\>q9
w"VhQ$
قۇتادغۇبىلىكئۈچىنچى باپ
S^VHt_-[
;Z{jU
تۆت ساھابىنىڭ مەدھىيسى بايانىدا oXxM@8eJj
\~.+&(m
SUg\;a!
"ZD1kdd
49 ئۇنىڭ توت ھەمرىيى سويۇنچى ئىدى ، e;=(55\
wJeojL7T
ھەر ئىشتا بىللە ھەم كېڭەشچى ئىدى . 8"yI/PSY
~6.#tos
]_B3trir6
\%k]U|K0#
50 قېيناتا ئىككىسى ، كىياۋ ئىككىسى ، #2F9/h
yX/\1{nr
تاللانغان كىشىلەر ئىدى تۆتىسى . T oP'XG3
Qq_uq`Z-
>>ZRb5`Z5o
M2gYma
51 جمىدىن ئابەكر ئىدى ئەۋۋىلى ، yy
BwR8@
FL oZGn
خۇدغا ئىشەنگەن تىلى ۋە دىلى . ]@nI~
jE1k*N7
!w7P\H
\}1Yy#&
52 پىدا قىلدى مالى ، تېنى – جانىنى ، u-kjr
m
RTy4Gj;I:
رەسۇلنىڭ رىزاسى ئىدى كۇتكىنى . 4'bJliJO;F
q>hwZq
W
kp]jA
>fH(m~U5
53 كېيىن پارۇق [21]ئەردى كىشىلەر خىلى ، ?aH},gn>T
V|c "xq
تىلى ۋە دىلى بىر ، خەلق ئېسىلى . c%;ILUjM_
sF"LG:
&o2JJ Ey
Y7J3 h
54 ئىدى ئۇ ياردەمچى ۋە ھەق دىنغا ئۇ ، ocZ~+,y~x
tLf3jrqOx'
كوتەردى توساقنى شەربەتتىن ئول [22]. {06(cgyN
7\`8 gm#
"Hhd%
#I^F
S%*
55 ئوسماندۇر مۇلايىم ، ئۇياتچان تېخى ، M{~/v(0f4
]buLXl[Hw
كىشىلەر خىلى ھەم قولى كەڭ سېخى . y;OkLYs2
2>)O-TTs
x?ko25g-
)<gJR3
77 @EEY%)
56 پىدا قىلدى بارچە ھەم ئوزىنى ، !`Xwd^}X
e(cx={D
رەسۇل بەردى ئاڭا ئىككى قىزىنى . {=Z?n5
BDC)q8=
bShZVrey
Oh?n{Gt
57 سوڭ ئاندىن ،سەرە – خىل مەردان ئېلىدۇر ، TZCiEc[{
H|N8X/5F
ئەقىللىق يىگىت ئەر ، يۇرەكلىك جەسۇر . Ol8U_Pp6]
z^tfEem,2e
dkU/dv5d
erN@KJZF
58 ئوچۇق قول ئىدى ئۇ ، يۇرەگى سۇزۇك ، 714s
g$6F6bUn,
بىلىملىك ۋە تەقۋا ، ئېتىدۇر بۇيۇك . t-;6hF]YV
d9B"U(p
n]g[Z{CM+#
[k.2QS
59 ئۇلار ئىدى دىن ھەم شەربەت كوكى [23]، cC jK
>&94J(
كوتەردى مۇناپىق ۋە دىنسىز يۇكى . N!&R6I
cA=PZAir
vPPgI-k
o_#5cD#
60 بۇ توت يار ماڭا توت ، تادۇدەك[24] ئېرۇر ،
C+ 1F;#+0
'rx$+b0\
تۇزۇلسە تادۇ چىن ھاياتلىق بولۇر . +H,bB%( Hu
,Oy_--&E
2AjKDa *ky
/8B>9
N
61 سويۇندۇر مېنىڭدىن ھامان كوڭلىنى ، q&FAkI%1
vVyLA{pwD
قولۇم تۇتقۇچى قىل قىيامەت كۇنى . mGYK[C4Rh
vNa
WT}gc { 4~>n6+ %Ak
r قۇتادغۇبىلىكتۆتىنچى باپ :T&U%oH7w|
%af\%q
پارلاق باھار پەسلى ۋە ئۇلۇغ بۇغراخان مەدھىيسى بايانىدا 7NjW+!0q
$ =d=
63 ئېسىپ كەلدى شەرقتىن باھارنىڭ يېلى ، H0\ 5J4
)K/5."f/
بېزەشكە جاھان ئاچتى جەننەت يولى . =dwlrp5ye
tX55R>+
64 قويۇر يەر ئىپار تولدى ، كاڧۇر [25]كېتىپ ، q]#UBsQ`
2}I&
بىزەنمەك تىلەر دۇنيا كوركەم ئېتىپ . 4 UXS S9
1v\eb0`^&
65 جاپا قىشنى قوغلاپ يازغى ئېسىن[26] ، dlB@>>rT
Hw=rbU%&
پارلاق ياز يەنە قۇردى دەۋلەت ياسىن . rs0tFz0
%
66 قۇياش ياندى بولغاي يەنە ئورنىغا ، w4VN8;
xU~V s
بېلىق قۇيرۇغىدىن قوزى بۇرنىغا [27]. WzV_{zo
l\ti~l
67 قۇرۇغان ياغاچلار كىيىندى يېشىل ، G zJ%Oh7c
P+aeiW
بىزەندى يىپۇن [28] ، ھال ، سېرىق ، كوك ، قىزىل . GIeZ6l2/N
b}p_]o#
68 قوڭۇر يەر يېپىندى يېشىل تورقىنى ، ,Yp]l
![iH|( h
تاۋغاچ رەختى يايدى قىتان كارۋىنى . ?^,>'h
|/g*J^Ts^q
69 دالا ، تاغ ، قىر ، ئويمان توشەندى يېيىپ ، {.NY9]
h^(Zb4
بىزەندى ۋادىلار يېشل ، ھال كىيىپ . pdT =Y`
pQH ^eIx
70 تۇمەن رەڭ چىچەكلەر ئېچىلدى كۇلۇپ ، K;3MvjN$Z
,5u.^?-
ئىپار، كاڧۇر ھىدىغا دۇنيا تولۇپ . :Ob3~5N
7J
#<#'B
71 ئېسىپ تاڭ شامالى قەلەمپۇر پۇراق ، #R 8Iq&:u
6 4K#
hs
ئىپار بۇيىغا تولدى دۇنيا بىراق . LrxKh%)8?>
>
@oOU
72 غاز ، ئودەك ، قىل [29] ، ئاققۇ خوشاللىق بلەن ، !FB)(rU
Pzvt|I!Ed
قاقىلداپ ئۇچۇشۇر يۇقىرى – تۈەن . ^8 z<^Q
??52q'-
73 ئەنە كور ، بىرى قونسا ، ئۇچار ئۇ بىرى ، DV
(
Z
;xvU2D
بىرى ئۈزسە ئويناپ ، ئىچەر سۇ بىرى . x*06]|
rs96.
74 تىزىلغان تۆگىدەك كوكىش[30] تۇرنىلار ، 6{NSNOKAE
pBMfYp/
ئۇچار ، يەلپۈنەر ھەم ئۇنىن ياڭرىتار . Q"}5UZ=
5leI+7!Rk
75 ئۇلاي قۇش سايرىدى ئۇندەپ يولدىشىن ، N*k0VLJ
.[&`E>>
گۇزەل قىز قىچقارغان كەبى سويمىشىن . bQ$]Wx
{/h=/Y5
76 قاقىلدادى كەكلىك ، كۇلۇپ قاتقارا [31]، +u^sXx&BU
a-N~nZ6O
قىزىل ئاغىزى قاندەك ، قېشى قاپقارا . 5:ezMBgB
L#Kb+1Zg
77 قارا قۇشقاچ ئوتتى سىتا تۇمشۇغىن[32] ، pWJ<)$]
F5Tcmckt}
ئۈنى نازىنىن قىزنىڭ ئۈنىگە يېقىن . =Zb+T
x2
Z,' T)k9
78 چىچەكلەر مىڭ خىلدا بۇلبۇل ئۈنى ، <`D
*Yk
z9LF\Ka
ئوقۇر سورى ئەبرىنى[33] كۈن ھەم تۈن . c'%*
gnBI7rvJ
79 ئىلىك ۋە جەرەن گۈل ئارا ئوينىشۇر ، ~HUc#SFMY
z94lxcD"
ئارقار ، تاغ ئۆچكىسى جۈپ – جۈپ سەكرىشۇر . .kY9y,@F
U|%xF
80 قاشىن تۇردى ئاسمان ، كۆزى ياش چاچار ، ABPw;{
1(.dU?O^e
چىچەكلەر يۇز ئاچتى ، كۇلۇپ قاتقارار . 9w %~j+4J
u+ Mr&}?
81 بۇ ۋاقىتتا جاھان ئۆز – ئۆزىگە قاراپ ، ANund 69a
q0*`@`2<
سۆيۈنۈپ ، قۇۋانىپ مېلىغا قاراپ . m=F8$&
,`.VnD%e/@
82 ماڭا كوز يۇگەرتكەچ ئۇ ئاچتى سوزىن ، yw`+-ug
;oG$&VRDW
دىدى : كورمىدىڭمۇ ، بۇ خاقان يۇزىن ؟ =m5@.&9
/p;s!(l&A
83 ئەگەر ئۇيقۇلۇقسەن ، تۇر ، ئاچ ئەمدى كۆز ، 2l7adf
q}[Ksf
ئىشىتمىگەن ئولساڭ ، ئىشىت مەندىن سۆز : ]3*#~@'d@2
x00]@qtts
84 تۈمەن يىل تۇر ئەردىم ، سۇلغۇن يۇز ئىدىم، T_o^522
kz+=8 I
سېلىپ تۇر كىيىم ، كىيدىم ئاق ئاس[34] كىيىم . Lf%5m xJ
!&jp@h8
85 ئۇلۇغ خان بېگىمدۇر ، ياساندىم شۇڭا ، -L}BUL]c,
x4{S|NF B
قوبۇل قىلسا ، جانىم پىدادۇر ئاڭا . K}NoZ%^
A 0'Xw{~
86 بۇلۇت گۆكىرەپ چالدى خان دۇمبىقىن ، 'x(^
!Ze#Q)!N
چېقىن چاقنىدى ، تارتتى خان تۇغىن . Y
>TdY
Z*{.^Gg^
87 بىرى چىقسا قىنىدىن ، ئەل بويسۇنار ، =aj@?\
q7-wFZx 9
بىرى شان – شۆھرىتىن جاھانغا يايار . \Sf`WXw
$-Yt|W
88 جاھان تۇتتى تاۋغاچ ئۇلۇغ بۇغراخان ، T3tGLib
CKlc*^+
قۇتاتسۇن ئېتى ، تاپسۇن ئىككى جاھان . ~/cz ]fy
'J]u
`$
:
89 ئەي دىن ئىززىتى ، دەۋلەتكە يار – مۇئىن[35] ، $`Y4VxO E[
)2s>u+
ئەي مىللەتكە تاج ، ئەي شەرىئەتكە دىن . .d8ip@<
&21)>
|
90 خۇدا بەردى بارچە تىلىگەن تىلەك ، #p!U$KCU*
x!m
Un2z\
ساڭا بولسۇن ھەق مەڭگۈ يار – يۆلەك . _"EXZHmre
@Kql0G
91 ئەي دۇنيا جامالى ، ئۇلۇغلۇققا كورك ، 5v2921
zL)}]xy
ئەي مۇلك نۇرى ، ئەي بىۋاپا بەختكە ئورك [36]. #H~&Z
PU
JK}1% O
]f
92 زامان بەردى ساڭا دەۋلەت ۋە تەخت ، ;h,+RK*a
[Q 6P1nV
بېرىۋەرسۇن تەڭرى بۇ تەخت بىرلە بەخت . ;'`1X6]E
+F:W
93 جاھان تىندى چىققاچ خاقان تەختكە ، $hLCOhjz
BBHOtP7<
جاھان سۇندى سوۋغات خاقان بەختكە . HgDk /Z'
Aj*/ToiZQ
94 پازادىن كېلۇچى ساما قۇشلىرى ، Kz&dy=p;j
k.yFf[6r$7
بىرى رايى ھىندى[37] ، بىرى قەيسەرى[38] . c;
Hs_b?N
fz5EZw_Ic
95 ئېتىن ئاتىشىپ ، بەسلىشىپ سايرىشۇر ،
r8Z9
s
Nk[(';f`=x
سويۇنۇش ، خۇشاللىق ئارا يايرىشۇر . 61J7f
Hs7D#'
96 گۇزەل مەنزىرە ، يەردە گۇل خىلمۇ- خىل ، 5E$@S9.F
EDswhq8
دالا ، تاغ ، ئېدىر ، قىر يۈزى كۆك ، يېشىل
eV,rrdNY
*W&|;|
97 بىرى خۇش ھىدى بىرلە قۇللۇق قىلار ، sgH-0
cQ9AFn
بىرى كورك يۇزىلە ئىشىكنى ئاچار . f@Jd
.r :A$@C
98 بىرى قول سۇنۇپ ئاڭا ئىسرىق تۇتار ، pTxr&>kA
>>0
DB?S
ئىپار بىرلە بىرى جاھان تولغۇزار . =1n'Kg%"
!WHYUj9
99 بىرى شەرقتىن تۇتار مىڭ ئارمىغان[39] ، A(f{-rK}/
l&']fS
بىرى غەرپتىن تىكەر خىزمىتىگە جان . ,
2YQNtR
;cI]e4
100 تۇرار بەخت ئىشىكتە خزمەتكە كېلپ ، S3&2Kz
bOHZ}u
قىلاي دەپ بىر خىزمەت ئۈمىتلەر قىلىپ . leL)$ug/v
VHePDVx_
101 شۇ ياڭلىغ خىزمىتىگە تەيياردۇر جاھان ، Q#[hTAt4i
S/nKp)
بويۇن ئەگدى دۈشمەن ، يوقالدى شۇئان. ~= mC?N
y2=@p]Kz
102 يېيىلدى جاھانغا خاقان داڭقىسى ، a
FT @s
Pr?LvLU
قېچىپ كۆرمىگەن كۆزلەرنىڭ ئۇيقۇسى . I?uI+jZV
O35=*0q
103 تۇزەلدى قانۇن ۋە تىچلاندى جاھان ، )m
Zd:zE,
Q6qIR,;
قازاندى نام ئۇستۈن قانۇن بىرلە خان . aU{)
>jUe|tW8
104 دېسە كىم ، كورەرمەن سېخىنىڭ ئوزىن ، hO,-Pg|L
i6z1"#&
كېلىپ كۆرسۇن ئۇ ئۇشبۇ خاقان يۇزىن . Vz`3m#H
3* :o=I4m
105 جاپاسىز ، ۋاپا ، بەخت تىلەسە كىشى ، g4WcZF$
=o/t17Y
يۇزىن كورسۇن ئۇنىڭ ، ۋاپادۇر ئىشى . lDV\5.6_9
`_A@
106 زەرەرسىز مەنپەئەت كۆرەي دېسەڭ گەر ،
HDfZ?Q
2A1UQv8x
يېقىن كەل ، ئىشىن قىل ، ئىسىن كۆڭۈل بەر . UKcTf_n
\
107 ئىسىل ، خۇلقى كەمتەر ، دىلى مېھرىۋان _ <;#7J'4K$
vF9I~|
كىشى كىم ؟ دىسەڭ ، كەل ، ئۇنى كور بۇئان . Vw,~(Can
M{+L-k
108 ئەي خۇيى گۇزەل ، پاك نەسەپ ، پاك ئۇرۇق ، dmI/
"v
q%?LAy(|p
جاھن قالمىسۇن سەندىن ھەرگىز قۇرۇق . $Ss!M'Jy&
T,?CLJiW
109 ساڭ ھەق بەردى بەخت ، ئەي ساھىپقىران ، "v1aqing
l&vw"B
ئوقۇپ مىڭ ئېتىنى قىل ئاڭا شۇكران . "Te7L ]
S[CfV#
110 تولا كونا بىر سوز مەسەلدە كېلۇر ، \W nZgLu
Z4baO8 euT
ئاتا ئورنى ، ئاتى ئوغۇلغا قالۇر . 3^5Do97,
>HMoy4p
111 ئاتانىڭ ئېتى ، ئورنى قالدى ساڭا ، Jo/FdXM
T9d
DIE
قوشۇلسۇن يەنە باشقا مىڭ – مىڭ ئاڭا . /$)~ueC
%=M8;"e
112 قىممەتلىك سوۋغات تۇتتى مىڭ – مىڭچە قول ، x665| S
r:}0HgV
قۇتادغۇ بىلىكتۇر مېنىڭ سوۋغام ئول . r(}D}8
+U?[C_Yn
113 ئۇلارنىڭ سوغاتى كېتەر ھەم كېلۇر ، `{{sI t
w+Itc!UO
مېنىڭ بۇ سوغاتىم تا مەڭگۈ قالۇر . 9;/EeMQ
A}E[!K*R
114 نىچە يىغسا دۇنيا تۈگەيدۇ يوقاپ ، dm !#BE)
W[4kU|m
قالۇر سوز پۈتۈلسە جاھانغا تاراپ . 4@jv;&~Q,n
bDaz1TtF
115 كىتاپقا يېزىلدى بۇ خاقان ئېتى ، )1a-SrWRa
!M}f\6p
بۇ ئات ، ئەي ھوكۇمدار ، قالار شۇ پېتى . ^OQo^jC\53
Xn=a%$IA]
116 خۇدايا ، ئاشۇ دەۋلەتىن ، بەر تىلەك . /*vj
DVOH7B.t
پۇتۇن ئىشتا بولغىن سەن ئارقا يۇلەك . ;im"*[O
,[;7nx>_L,
117 ئېسەن ئەيلە دوستىن ، يېغىسىن يوقات ، Q|ZKWpP
0qP~\b%
خوشال قىل دائىما قايغۇدىن ئازات . )zN]^d6D
#Z(MV|Jt{
118 يېغىپ تۇرسۇن يامغۇر ، چىچەك گۇللىسۇن ، [YfNEFD!
{qS9KM9C/g
قۇرىغان دەرەختە بىخلار كۆلىسۇن . kHob}
/S9<S[@
119 پەلەك چاقى تۇرسۇن دائىم ئايلىنىپ ، "~7@Q[&Cg
fp"wPt^v
تۆۋەن بولسۇن دۈشمەن بېشى ئېگىلىپ . Zg{+n#T5
P|gW2
]
120 قوڭۇر يەر بولمىغۇنچە مىستەك[40] قىزىل ، _cbL>RMdPm
FHXRaC
يا ئوتتا چىچەك ئۇنمىگۈچە يېشىل !hzrV6zw
/;W
a1G
121 بۇ ساھىپقىران كوپ ياشاسۇن ئۇزۇن ، .D1p.m\l
9f4^a.
سەسەتخور كوزى كويسۇن ئوتتا پۇتۇن . p?oLDq#Iy
ZS ":f>
122 تېخى بولسا نىمە ئۇنىڭدا تىلەك ، >Ho?M$
>Uyh)*)
ئاڭا بولسۇن داۋام ھەق ئارقا يولەك . v0'\yI#
c2sK^n
123 ھوزۇر ۋە ھالاۋەت ئىشەنچتە ئېلى ، 4At/cJp.
Ki,q8{h6G
ئىچىپ ، يەپ ، ياشاسۇن ئۇ لوقمان يىلى[41] . Uvslh8l(
5%p-HdOU{
A4O?_+
} dbqn=
قۇتادغۇبىلىكبەشىنچى باپ c1ZCd?gMI
o>o?!Hy@SV
يەتتە يۇلتۇز ۋە ئون ئىككى بۇرچ بايانىدا ]"f5Q
w-2E.U
c0nZ{19e
a[x,T@
124 خۇدا ئاتى بىرلە سوزۇم باشلىدىم ، n|yOr\K
zu&C
,N@;
تورەلتكەن ، ئوستۇرگەن ، كەچۈرگەن ئىزىم . F#%v
FrF
`.r35?
C`<td
_
pkaYc!Io
125 ياراتتى ئالەمنى ئۇ خالاپ ئوزى ، V5F$2aX
Xfs
يۇرۇتتى كۇن ، ئاي بىرلە دۇنيا يۇزى . R&lviA)_
DNlsZ
OL'e:( I
XZqWQ q"
126 ياراتتى پەلەك ، كور ، دائىم ئايلىنۇر ، tDgdVq
G:,q.6
ھايات ھەم ئۇ بىرلە تىنماي چورگىلۇر . JCR?7~&tNK
z)kp;+D
gQ7Zs67vs{
\U{ifzb
127 ياراتتى يېشل كوكتە يۇلتۇزنى ئۇ ، ]"H *=NM
@j@D~VN
ياراتتى قارا تۇن ۋە كۇندۇزنى ئۇ .
@ nu7)~
0cvg!+6Sl
+Ei
=17
]9ytTj\]
128 كوكتىكى يۇلتۇزلار بەزىسى بېزەك ، D3MEjV}w
[luTAj,i_
يول باشلار بەزىسى ، بەزىسى يەزەك [42]. wt.
,
^FjHacDpG
g%*6dHD<"
=s
8u5
129 كىىشگە يورۇقلۇق بېرۇر بەزىسى ، N@p95
'}t?tNw
يول يۇتسە كورسىتۇر يەنە قانچىسى . @}">&
+8~5J~vS
>-(j[
8
%|t=-'BA.W
130 بەزىسى ، ئىگىزدە ، بەزىسى تۆۋەن ، "/.az^?I
{lg
غۇۋادۇر بەزىسى ، بەزىسى روشەن . |9SjKk6
H7S_C,c
+zO9/{:
>@G1"z=Tk
131 بۇلاردىن ئەڭ ئۇستۇن سەكەنتىر[43] تۇرۇر ، t20yA-P_m
@A~+o
ئىككى يىل سەككىز ئاي بىر بۇرۇجدا قالۇر . Es77?Ka/2~
!$<`J]j#U#
9Bro8ZU"dU
*33,V)
132 ئىككىنچى ئورۇندا تۇرىدۇ ئوڭاي[44] ، gC#,%s~x
RuIKxE25
قالۇر ئۇ بىر بۇرجدا دەل ئون ئىككى ئاي . ?{
9[N ?
(s$6 dU
0Sf~D-)D
.KiIenM)"n
133 ئۇچىنچى كۇرۇددۇر [45]غەزەپتە يۇرۇر ، #$&ad7_
]7 z'H
قايان بارسا بارلىق ياشارغان قۇرۇر . I5B1muc*Z,
NU!nsA&kw
'Q#4JH
2B
'B.b+bgR(
134 توتىنچى قۇياشتۇر يورۇتۇر جاھان ، \!z'[~3Dt,
DxEb?E
يېقىن ھەم ئۇدۇل كەلگەننى ھامان . m
eXlUG
YC'n<l+`
R5g&{?q
135 بەشىنچى سەۋىتتۇر[46] ، سويۇملۇك ئوزى ، :<,f\=4
Vz? ,oVoc
ئۇ باقسا كورەرسەن خۇشاللىق يۇزى . gO:@&Z%
2kx<c
'__` =
%\
,@=/)o
136 ئۇنىڭدىن كېيىن بۇ ئارزۇ[47] كېلەر ، v.6.Vi
z^DF &oeC(
ئۇ كىمگە يۇقۇشسا تېلەككە يېتەر . Vo7iD
~Iw
LuS!|x!
^#=3^
T'S
GMc+p\.h
137 بۇلاردىن تۆۋەنرەكتە يالچىق[48] تۇرار ، ^?op@ty
.;Rd"
قۇياشقا ئۇدۇل باقسا تولۇن بولار . 3JM;guX
"
M_#7B}
d#S&TsEoO
*4md*JIge
138 ئون ئىككى بۇرج باردۇر بۇلاردىن بۆلەك ،
lW}"S3Q
l\o!y{8y
جۇپ ئويلۇك بەزىسى ۋە بەزىسى يەك . uh4wX!w
U+^Z}VU
Y
T~LF
%Qwj kbl
139 قوزى يازغى يۇلتۇز ، كېيىن ئۇي كېلۇر ، J=sI u
Za[{Iswe
جەۋزا بىلەن سەرتان تۇرتۇشۇپ يۇرۇر . UbKiCRU,
WyaPA[/
(78jljR@]
3r,9wRUQa
140 ئېرۇر خوشنا بۇغداي بېشى ئارسىلان ، ABeMEr/3[
CK dS1p8m
كېلەر ئارقىسىدىن قەۋس ، ئەقرەپ ، مىزان . ]B6u&SKM\
*Vo>R09Ae
6v~oRTsv'
n
%%2E40S+
141 كېلەر ئاندىن ئوغلاق ، سوغا ھەم بېلىق ، YPTSxz$A$t
^]P NcW{
تۇغۇلسا بولاردىن كوك بولغۇسى يورۇق . P&zRVY@i
)sX~esNE
(
p8XxCP=
Au0`vh s}
142 ئۇچ يۇلتۇز باھارنىڭ ، ئۇچى يازغىدۇر ، QGn
x[u
OD@5 Y'6)
قىشنىڭدۇر ئۇچىسى ، ئۇچى كۇزگىدۇر [49]. :?(
5)/Rx
*\pDY
IIa(TY7]Y
( 'a>%4[
143 ئۇچى سۇ ، ئۇچى يەل ، ئۇچى بولدى ئوت ، R$L>
+H].
Yp6nkL}Di1
ئۇچى تۇپراق ، بۇلاردىن دۇنيا ۋۇجۇت . @(X_40'l
bqu$b~[4
6KaVve7
NYub,Ix>a
144 يېغىدۇر بۇلارنىڭ بىرىگە – بىرى ، Y
Wo1JXeu
GFkm4
قويۇپ ياۋغا ياۋ ، قىلدى جەڭنى نېرى . +$~nJ[l1.
A:B(5gk
BiP
nS~6
>#_Gz"|{
145 ئۇرۇشماس بۇ ياۋلار ، ياراشقان ئۇچۇن ، Fx\kIp>
dL",&v_w>
كۇرەشمەس بۇ ياۋلار كوتەرگەچ ئۇچۇن .
!60j=EI^U
B(}>:@^
z~Rz:L6|J
IMV^@
146 يېتىشىك ئىلاھىم سېلىپ ئىزغا سۇ ، j#
_k13"
;i)78V{EG
ياراتتى ئۇلارنى ياراشتۇردى تۇز . QXiVdS
7mY:|p
UV62y<{
3f4.*ujz
147 بۇ ئىنسان بايانىن قىلاي ئەمدى مەن ، VU@&])_
;0uH ny/
قەدىر تاپتى ئەقلى ، بىلىم – ئاڭ بىلەن . @F>^8KD/
X!0d)4<
wkqc!x
kWj2#zK,
}azG3>PF
قۇتادغۇبىلىكئالتىنچى باپ g|tQ.\b?H
CX
eo
ئادەم بالىسىنىڭ قىممىتى بىلىم ۋە ئەقىلدىن ئىبارەت 0NQWy
}D+?L`|8
ئىكەنلىگى بايانىدا L;z]N>\kk
ArU q k
Gc"eB&E[O
Xcia|VV8a
148 ياراتتى ۋە يۇكسەلتتى تاللاپ ئادەم ، Lair;)::t
L J >g?*
بېرىپ ھۇش-ئەقىل ، پەزىل ، ئىلمىنى ھەم . RB4F 8cZp
d,
ZfO]
pHw1/|u2t
C16gy`f
149 تىلىنى چىقارىپ ، ئاڭا بەردى تىل ، Qm0SPPr
Ia
Ry{pi
ئۇيات بەردى يەنە گۇزەل ، خۇش پېئىل . En/pB
q
@'Dn$z3F
/K4n+l8
Uwm+qtJs
150 بىلىم بەردى ، ئىنسان زورادى بۇ كۇن، DFM>W)B2
J8nc&F{%
ئەقىل بەردى ، شۇڭا يېشىلدى تۇگۈن . Bn9;
a
4_&b#L8C
nw$Z4 9O=
PIom.qO
151 خۇدا بەرسە كىمگە ئەقىل – ھوش ، بىلىگ ، {ULyL\P
|D/qzP
تولا ياخشىلىققا ئۇزاتۇر ئىلىگ [50]. t8U'j!-
[OAE"a&
)D"-nS
3:b. a]
152 بىلىمنى بۇيۇك قىل ، ئۇقۇشنى ئۇلۇق ، gG281A|d
NH!ke+cA
بۇ ئىككى يۇكسەلتۇر قۇلنىمۇ تولۇق . 4A@' y4
QRY=_ag%J
=1c#VO
-&ZE?{@w
153 بۇ سوزگە گۇۋادۇر توۋەنىدىكى سوز ، 4!22;b!9yj
(e Ui >x^
بۇ سوزنى ئىشىتكىن ،سوزۇڭ بۇندا ئۇز ؛ /
r]Y v7
f+*1 .%wxH
Rnpr^X3kO
hWLNt|b}
154 ئەقىل قايدا بولسا ، ئۇلۇغلۇق بولۇر ، t=G
#Fqh
;
w 0lE5
بىلىم كىمدە بولسا بۈيۈكلۈك تاپۇر . i}*n/4uX4
P0EJ5{ua_
HD`v\ITdd
I
P#qYBB
155 ئەقىللىق ئۇقار ئول ، بىلىملىك بىلۇر ، 6[laJAl~]
2^buhC
بىلىملىك ، ئەقىللىق تىلەككە يېتۇر . G5/ZwQ0
Q^{@1 :n|
b(-oh$
yP.SiO-`a
156 بىلىم مەنسىن بىل ، بىلىم نىمە دەر ،
-xJ!$
4M7g:4mUR
بىلىم ئۇ ساقايتۇر كېسەل بولسا ئەل . >^e-6
wqk
#?~r)m|U
Ji*wr+FNv
geu6E
157 بىلىمسىز كىشى بارچە ئاغرىق بولۇر ، @ZO
4PjzV2cgI
داۋالانمىسا ئۇ تىرىكلا ئولۇر . &4}[.R\8
^dbCs<
.
(]tbEO(
| 9k,84
158 كېسەلنى داۋالات ، بار ، ئەي بىلمىگەن ، f^($@0^&
*ZV
hr
ئەي ئالىم نادانغا داۋا ئەيلە سەن . kdFx}@h+k
r2+a-q8*
|(D3c 0}PT
3np9q;$c
159 ئەقىلدۇر بۇرۇندۇق ، ئاڭا يەتسە ئەر ، [Jn_$pB
n^2AvqLO
تۇمەنمىڭ تىلەگى ھەم بولسا يېتەر . "l\EO[LD
%
Nf6P
w
*;G9+XyN$
\ mIOQK
160 كىشىگە ئېرۇر كوپ ئەقىل پايدىسى ، U%}\<|"
#2yn:sL
بىلىم بىلسە ئىنسان ئىنسان ئەزىز بولغۇسى oIu,j[v
Jh~r_h".x
O{-IN'M
ar_ %*~YE
161 جىمىكى ئىشىڭنى ئەقىل بىرلە قىل ، ,4f./D\
H=AeqrWB5
بىلىم بىرلە ۋاقتىڭنى ساقلاشنى بىل .
_ +/#m)*
0HK[&RqE
قۇتادغۇبىلىكيەتتىنچى باپ LI`Eix*G
Ttx bR^26
تىلنىڭ پەزىلىتى بىلەن قۇسۇرى ۋە پايدىسى بىلەن زىينى بايانىدا / .eJA
hVlddlO
iGMv_W
Jqgbx4xSK;
162 ئەقىل ھەم بىلىم تەرجىمانى بۇ تىل ، uCKkTb)
nGK1 ?k/
روشەن تىل كىشىنى تورۇتقۇچى ، بىل ! _k3U'm&i
w+[!I%iM
{B'sL)"
*K4LXKl
163 قەدىرلىك قىلار تىل ، تاپار بەخت كىشى ، s6Q10:.
hd*IQ
قىلار ئەرنى تىل خار ، كېتەر ھەم بېشى . MJ{@dLVdn
0uH+rKlZ
.E*QNTK.W
aq_ ci@
164 ئىشىكتە تۇرار ئارسىلاندۇر بۇ تىل ، `"%q=Kp=
Pr@}wo2.
ئەي ئويلۇك ھەزەر قىل ، بېشىڭ يەيدۇ بىل . q#5w8z
wzjVeD#]
MXh|chfGN
y=;xA%/ )H
165 نىمە دەيدۇ تىلدىن جاپا كۆرگەن ئەر ، 8# u~
?UnFIGT|3l
قۇلاق سال ، ئەمەل قىل ،دققىتىڭنى بەر . L iDN nE0
_i(5"3
ZN~L\4n
#9pKv]r
166 جاپا سالدى تىلىم ماڭا كوپ قېتىم ، [>RT/
C.Q
eQ85snZ r
كېسىلمەستە باشىم ، كېسەي مەن تىلىم . VTLE)v4u7
lI/TH @%7
W2Ad2:8,=
cNbE3fDQ;
167 سۆزۈڭنى كۆرەتىكىن ، بېشىڭ كەتمىسۇن ، a)v'g_,n
&D{YD,:))
تىلىڭنى كۆزەتكىن ، چىشىڭ سۇنمىسىۇن . /dy;qeCsC*
Y'm=4}V*nN
?r)S h-3
/LSUgIer[t
168 بىر ئالىم دېدى تىل ئۇچۇن پۇختا سۆز ، HqzK{T`
I#IC4Io=3
ئايا تىل ئىگەسى كۇزەت باشنى ئوز . 7w|ga:,&_a
ga:<0!|+
Gj\JNu<
ks-D\7M
169 ئىسەنلىك تىلەسەڭ ئەگەر سەن ئۆزۈڭ ، @2qMe2(p"
f[D?gB{@7
تىلىڭدىن چىقارما ياراقسىز سۆزۈڭ . e8 KBw]S
4kRHQH9
Sg==`
R32)Un;Yj
170 بىلىپ سۆزلىسە سۆز بىلىم سانىلۇر ، UOhv(BHlh
JmUg#H&
بىلىمسىز سۆزى ئۆز بېشىنى يىيۇر . zbn~b
3J/jQBQ\|
Iv,f Bte-
u,JXVe
171 تولا سۆزدە ئارتۇق پايدا كۆرمىدىم ، ,(RvRek
# ,d=NL
يەنە سۆزلىمەيمۇ پايدا تاپمىدىم . 3r8,2R](
\|wC
m36N
5#nY_09@
`pwJ1~D
172 تولا سۆزلىمە سۆز ، بىرەر سۆزلە ئاز ، QKH2.fCg=
q*i(R0heM
تۇمەن سۆز تۇگۇنىن بۇ بىر سۆزدە ياز [51] . D&&r]5]$
o"uzSp
VU+k,/XL
/za4I-H
T
173 كىشى بولغۇسى شاھ ئۆسۈپ سۆز بىلەن ، C u\aT&
^ms3a<AHJ
تولا سۆز بېشىڭنى قىلار يەنە تۈەن . {yPC~(De+
|{l)xWp
\ bZ)\bI
x^i8SXcb63
174 بىلىم دەر " مەمەدانە "، كۆپ سۆزلىسەڭ ، .'Y(N:
j8M{.EwU
گاچا دەيدۇ سۆزنى ئەگەر دىمىسەڭ . m'H%t>HH
h #Ghv%.
M3WzPt;
8~'khzD
175 پاساھەت بىلە قىل شۇڭا سەن سۆزۈڭ ، G(ftGh!8 ?
-EenD-q
پەسىھ بولسا تىلىڭ ، ئۆسەرسەن ئۆزۈڭ . EJ2og6 ;
@.X x
Ir)o^)n
:D!RmVs&lv
176 تىلىڭنى كۈزەت بەك ، كۈزىتىلەر باش ، 6#(:hp2
/&,1i_^Dv
سۆزۈڭنى قىسقا قىل ئۇزارتىلار ياش . r~X xA`A+}
nl2
D}%
Q@05.Oh
@*A$xgV,z
177 بۇ تىل پايدىسى كۆپ ، زىيانمۇ تولا ، sCK>4G
~)"*k\o;
ئارا ماختىلۇر ، مىڭ سۆكىلۇر ئارا . 23G:+z~
C*
l]7to7xPs
mVH6pX
@?
(,KGZQ@<
178 ئەگەر مۇنداغ ئولسا ، بىلىپ سۆزلە سۆز ، 7GX\3eZ_p
:b
aE)=bL
سۆزۈڭ بولسۇن كۆزسىز قارغۇ ئۈچۈن كۆز . 7umGxdZp
0 GU
AiTzin
JxW;p^qR!
179 ئېنىقكى ، بىلىمسىز بى قارغۇ ئېرۇر ، 6X7[vb<
( 3Hb
بىلىمدىن نەسىپ ئال ، بىلىمسىز ،يۇگۇر . w=[ByB'
k;;}Vf\E}
=rn"B/gO
teFyCT{=R
180 توغۇلغان ئۆلەر ، كور ، قالۇر بەلگۈسىز ، s+fm#z>pk
IWvck8F
سۆزۈڭ ياخشى بولسا ، ئوزۈڭ ئۆلگۈسىز . .]b!aRrq
#''V}]JX|
y&*h L
ei
H-T45t{>
181 ئەر ئىككى نىمەدىن قېرىماس ئۆزى ، 8l3X5w)
@Rb[Bi
بىرى ياخشى ئىش ، بىرى ياخشى سۆزى . j7Vy~YF2Tw
("
39;ZlTug
"2]Avd{
182 كىشى تۇغدى ، ئۆلدى ، سۆزى قالدى كۆر ، *lO}r`p
b fE O6
ئۆز قالدى ئىنسان ، ئېتى قالدى كۆر . V>*vp7r\
C7|:@>r
?ydG7M07b
|]FA
}*8
183 ئۆلۈمسىز ھاياتنى تىلەسەڭ ئۆزۈڭ l<1Qym3 F
iy!
قىل ياخشى ، ئەي ھېكىم ، خۇلقۇڭ ھەم سۆزۈڭ . jHp5[t
jj.XB l~K
u pn;xsIK5
h!7F0o
184 قىلىپ مەدھى تىلنى ،ئارا سوكمىگىم ، D~D W.1V]
n/{+>t
ساڭا سۆز ئۇقتۇرۇش ئىدى تىلىگىم . [>O^K|
& IEW~{&
DU<I
oo-~0<3tx
185 پەقەت سۆزلىمەسلىكنى ئەقىل خالىماس ، o"P+.2
o~0d]e9
كېرەك سۆزنى سۆزلەر كىشى يۇشۇرماس . UzVW&L4&
_?V8BYf
t4@=`V
MA>I11c:<
186 سۆزۈمى دېدىم مەن بالامغا ، باتۇر ، Y!)rSCk
It?J]wgN>#
مېنىڭدىن تۈەن ئۇ ، نىچۈك تەڭ بولۇر ؟ - CIV^XL9k
KjI{
T&u8
"]+e)!:
Rh~x'1=}I
187 ئەي ئوغلۇم دېدىم مەن ساڭا بۇ سۆزۈم ، mjcK'|y+
c@$uvZ*Y!
ساڭا بۇ ناساتمىنى بەردىم ئۆزۈم : WfssFx"#\1
yU~wZL(`
B/i
W8
R]nlBdr
188 كۈمۈش قالسا ئالتۇن مېنىڭدىن ساڭا ، <J^J
>I HLtKuK
ئۇنى تۇتمىغىن سەن بۇ سۆزگە تەڭا . l.Y&?lE7~
3rui/Bw
KBW"U! }
~Z}*P"`!
189 كۈمۈشنى ئىشلەتسە تۈگەر ، يوقىلۇر ، 3O _[4#
aT0:^{Ev
سۆزۈمنى ئىشلەتسە كۈمۈش قازىنۇر . HenitZ2|
NzqhFyDt
\:xTV&