fY^vX@?K`R Uiu 1Yq+d QiqV@ }'* m}7$A&zk بۈگۈر ناھىيىسىدىكى چىغانلىق ئېقىن ئېغىزى
*U{?@D-i- < 7&I&MG y/ard:+&&b "R7*HR J بۇ جاي بۈگۈر ناھىيىسىنىڭ چېدىر يېزىسىدىكى چىغانلىق ئېقىننىڭ تاغدىن چىقىش ئېغىزىغا جايلاشقان بولۇپ، جەنۇبىي تەرىپى چېدىر يېزىسى تۇرۇشلۇق جايغا 12 كىلومېتىر كىلىدۇ. c`]D4gp2
t{A'A89
چىغانلىق ئېقىننىڭ ئاساسلىق مەنزىرىسى مىڭ ئۆي قەدىمكى شەھەر خارابىسى، كۆككە تاقاشقان تىك قىيالار ئارىسىدا شاقىراپ ئېقىپ تۇرىدىغان سۇلاردىن ئىبارەت. مىڭ ئۆي قەدىمكى شەھىرى ئېقىن ئىچىدىكى بىر پارچە يېرىم ئارالغا جايلاشقان بولۇپ، ئۈستىدە تاش ئۆي خارابىسى بار. كىشىلەر بۇ يەرنى زىيارەت قىلىپ، قەدىمنى ئەسلىگەندە قەدىمكى زاماندىكى كىشىلەرنىڭ ھەربىي قەلئەگە جاي تاللاش ئالاھىدىلىكىنى ھېس قىلالايدۇ. كىشىلەر يېرىم ئارالدا تۇرۇپ، تۆت ئەتراپقا نەزەر سالسا، يىرقتىكى ئىگىز – پەس تاغ تىزمىلىرىنى، تىك يار – قىيالارنى كۆرۈپ، شادلىنىپ يايراپ كىتىدۇ. ئەگەر شىمالىي تەرەپتىن ئېقىن ساھىلىگە چۈشسە، يەنە باشقىچە بىر مەنزىرىنى كۆرگىلى بولىدۇ. ئېقىن ئىچى تاشلىق ساي بولۇپ، تەخمىنەن بىر قانچە يۈز كىلومېتىر كېلىدىغان جاينى تاغ تېرىكى ۋە ھەر خىل چاتقاللار قاپلاپ كەتكەن، شەرقىي، غەربىي ۋە جەنۇبىي تەرەپنى ئېگىزلىكى 50 مېتىردىن ئاشىدىغان تىك قىيالار ئوراپ تۇرىدۇ. چىغانلىق ئېقىننىڭ تېگى كۆرۈنۈپ تۇرىدىغان سۈپ – سۈزۈك سۈيى شىمالدىن جەنۇپقا شاۋقۇنلاپ ئېقىپ، جىمجىت جىلغىغا ئاجايىپ بىر خىل سادا بەخش ئېتىپ تۇرىدۇ. جىلغا ئىچىنىڭ ھاۋاسى ساپ ۋە نەم بولۇپ، ھەر خىل ئۇچار – قاناتلار سايرىشىپ تۇرىدۇ، شۇڭا بۇ يەر ئارام ئېلىشقا باپ، ئېسىل مەنزىرىلىك جايدۇر. جىلغىنىڭ جەنۇبىي تەرىپدىكى ئېقىن سۈيى ئۇدۇل ئېقىپ بېرىپ، بىر چوڭ يانتۇ قىياغا ئۇرۇلۇپ، قاينام ھاسىل قىلىدۇ – دە ئوڭغا بۇرۇلۇپ كەڭلىكى تەخمىنەن 4 مېتىر كېلىدىغان بىر تار قىسىلچاقتىن پەسكە قاراپ ئاقىدۇ. بۇ قىسىلچاقمۇ سۇنىڭ يالىشىدىن ھاسىل بولغان، سۇ يەر يۈزىنى 50 مېتىردەك تىلىۋېتىپ، ئۇ يەرنى خۇددى بوتۇلكىنىڭ بوينىغا ئوخشىتىپ قويغان، ئۇنىڭ ئۇزۇنلىقى تەخمىنەن 500 مېتىر كېلىدۇ. كىشىلەر بۇ قىسىلچاقتا سۇغا كېچىپ ماڭسا، ئاسمان بوشلۇقى خۇددى بىر ئىنچىكە تاناپتەك كۆرۈنىدۇ. بۇ يەرگە كۈن بويى قۇياش نۇرى چۈشمەيدۇ، سوغۇقنىڭ دەستىدىن ئادەم مۇزلاپ تۇرىدۇ، تىك قىيالاردا چوقچىيىپ تۇرغان تاشلار ھەر خىل شەكىلدە كۆرۈنۈپ تۇرىدۇ. (+Q[iz%j 2yD&qVie 'k}VX1>bB oW85,It
Z7 كۇچادىكى قىزىل قاغا تۇراسى
R/oH:e>g?T s
$1uD>eEm UZ0m5 p "Rj k/_3d قەدىمكى تۇرلار : قەدىمكى زاماندىكى ھەربى ئەسلىھە . ھەر قايسى تارىخىي دەۋرلەردىكى سۇلالىلەر چېگرا مۇداپىئە ئىشلىرىغا ئەھمىيەت بېرىپ ، مۇھىم قاتناش لىنىيىلىرىنىڭ بويلىرىغا نۇرغۇن تۇرلارنى ياسىغان بولۇپ ، بۈگۈنگىچە ساقلىنىپ قارلغان تۇرلار ئىزلىرتى ئاز ئەمەس . (1) خەن سۇلالىسى دەۋرى .خەن سۇلالىسى دەۋرىدە سەددىچىن سېپىلى سۇلې دەرياسىغىچە ئىدى ؛ئۇنىڭ غەربىگە سېپىل ياسالماي ‹‹ھەمىشە شىپاڭ سېلىنغان ››بولۇپ ، ئۇلار ئەمەلىيەتتە تۇر ئىدى . ئۇلار جۇغراپىيىلىك يەر تۈزۈلۈشىگە لايىقلاشقان بولۇپ ، سەددىچىن سېپىلى بىلەن ئۆز ئارا ماسلاشقان ۋە ئۆز ئارا تۇتاشقانىدى . كىرورەن قەدىمكى شەھىرىنىڭ سەل غەربىي شىمالىدىكى قۇرۇق تاغنىڭ جەنۇبىغىچە ، كۆنچى دەرياسى ۋادىسىنى بويلاپ غەربكە سوزۇلغان جايلاردا ھازىر يەنىلا خەن سۇلالىسى دەۋرىگە تەۋە بىر قاتار بىر قاتار تۇرلارنى كۆرگىلى بولىدۇ . ئۇلار : تۇنجى تۇر ، ياقا تۇر ، كالتە تۇر، سىنىر تۇر ، تۆشۈك تۇر ، كۈنپېتىش تۆشۈك تۇر ، شالۋاق تۇر ، ساچقاي تۇر ، شىڭدى تاغ ئېغىزىدىكى تۇرلاردىن ئىبارەت ؛ تېخىمۇ غەرب تەرەپتىكى بۈگۈر ناھىيىسى تەۋەسىدىمۇ تۇرلار بار بولۇپ ، قارايار ، لايسۇ قاتارلىق تۇرلار بىر – بىرىگە تۇتاشقان . تۇرلار پۈتۈنلەي يەر تۈزۈلۈشى ئېگىزرەك ئورۇنغا جايلاشقان بولۇپ ، قالدۇق ئېگىزلىكى ئون مېتىر ئەتراپىدا كېلىدۇ . بىناكارلىق تېخنىكسىدىن قارىغاندا تۇپا بىلەن قومۇش ۋە يۇلغۇن شېخىدىن ياسالغان . جۇغراپىيىلىك يەر تۈزۈلۈشىدە پەرق بولغاچقا ، تۇرلار ئارىسىدىكى ئارلىقمۇ ئوخشاش ئەمەس ، سەل يىراق بولغانلىرىنىڭ ئارىلىقى ئون كىلومېتىر ئەتراپىدا كېلىدۇ. (2) تاڭ سۇلالىسى دەۋرى . سازىر ساقلىنىپ قالغان تاڭ سۇلالىسى دەۋرىدىكى تۇرلار تۇرپاننىڭ تۆت ئەتراپىدا ، مەسلەن ، لەمجىننىڭ غەربىي شىمالىدىكى چۆللۈكتە ، يارغول قەدىمكى شەھىرىنىڭ جەنۇبىي ۋە شىمالىدا ، داخەنگۇدا ، ئۈرۈمچىدىكى تۈز كۆلنىڭ شىمالىي قىرغىقىدا ، يەنە كۇچا بىلەن مارالبېشى ئارىسىدىكى يايدى تىم ، ئاقچىن ، دۇۋاي تىم ، چوڭ تىم ، يۇمىلاق تىم ، كىچىك تىم ، ۋە زېتىم قاتارلىق تۇرلارنىڭ ھەممىسى تاڭ سۇلالىسى دەۋرىگە تەۋە تۇرلار ھېسابلىنىدۇ . تۇر بىناكارلىقىدىكى ماتېرىياللار ئاساسەن كېسەك بىلەن يۇلغۇن شېخىدىن ئىبارەت. (3) چىڭ سۇلالىسى دەۋرى . بار كۆلدىن سانجى ، ماناسقىچە بولغان ئارلىقتىكى تۇرلارنىڭ ساقلىنىشى بىر قەدەر ياخشى . بار كۆلدىن غەربكە قاراپ مېڭىپ ، تەڭرىتاغنىڭ شىمالىي ئېتىكىنى بويلاپ ، مورى ، گۇچۇڭ ، جىمسار ، فۇكاڭ ناھىيىلىرى تەۋەسىگە بارىدىغان يول بويلىرىدا دۆڭلەر كەينى كەينىدىن ئۇچرايدۇ . سانجىدىن شىمالغا بۇرۇلۇپ ، قۇتۇبى ، ماناس ناھىيىلىرى تەۋەسىگە كىرگىچىمۇ مۇشۇنداق ئىزلارنى كۆرگىلى بولىدۇ ، ئۇلار بار كۆلدىن چىڭ سۇلالىسىنىڭ ئىلى جياڭجۈنى تۇرۇشلۇق چايغىچە بولغان قاتناش ۋە ئالاقىلىشىش ئەھۋالىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ . تۇرلارنىڭ قالدۇق ئېگىزلىكى ئون مېتىر ئەتراپىدا بولۇپ ، ئۇزۇنسىغا كەسمە يۈزى تراپىتىسىيە شەكلىدە ،خاڭداپ ياسالغان ، خاڭدالغان قەۋەتلەر ئارىسىغا كىچىك كالتەكلەر ياتقۇزۇلغان ، يەنە يالپاق تاشلار بىلەن توپا ئارىلاشتۇرۇپ ، ۋە يۇلغۇن ، قۇمۇش باستۇرۇپ ياسالغانلىرىمۇ بار . تۇرلارنى ياساشتا شۇ يەردىن ماتېرىيال ئېلىش پىرىنسىپ قىلىنغان . تۇرلار ئەينى يىللاردىكى ھەربىي مۇداپىئە ئىشلىرى ، خەۋەرلىشىش ۋە ئالاقىلىشىش سېستىمىسىنى نامايەن قىلىپلا قالماستىن بەلكى ئوخشىمايدىغان دەۋرلەردىكى قاتناش لىنىيىلىرى ۋە ئۇلارنىڭ ئۆزگىرىشىنى تەتقىق قىلىشقا ياردەم بېرىدۇ . )A\
f]"K h
"I5]pH" aC,2qOF1| wm1]x4;<( بۈگۈر ناھىيىسىدىكى زوركۆت قەدىمكى شەھىرى
`
uU}z x _% - lLK 3bI sq9D 1|XT94c بۇ قەدىمكى شەھەر بۈگۈر ناھىيە بازىرىدىن تەخمىنەن 25 كىلومېتىر شەرقىي جەنۇبى يىراقلىقتىكى چۆللۈككە جايلاشقان ، بۇ جاينىڭ يەر تۈزۈلۈشى تۈزلەڭ بولۇپ ، دىنار دەرياسىنىڭ تارمىقى بولغان قىزىل ئېقىننىڭ تۆۋەن ئېقىنىدىكى تاشقىن رايونىغا تەۋە . بۇ يەردە يۇلغۇن ۋە شورلۇقتا ئۆسىدىغان چاتقال ئۆسۈملۈكلەر ناھايىتى كۆپ . LtZ u6ra
A:1S3 gf
قەدىمكى شەھەرنىڭ ھەقىقى ئۆلچەنگەن تەكشى يۈزى سەل رەتسىز يۇمۇلاق شەكىلدە بولۇپ ، ئايلانمىسى تەخمىنەن 1 مىڭ 250 مېتىرغا ، ئىگىلىگەن ئومۇمى كۆلىمى 100 مىڭ كۋادرات مېتىرغا يىتىدۇ . شەھەر سېپىلى توپىدىن سوقۇلغان بولۇپ ، ئۇلىنىڭ كەڭلىكى تەخمىنەن 6 مېتىر ، قالدۇق ئىگىزلىكى 3 – 4 مېتىر كىلىدۇ . سېپىلنىڭ شەرقىي تەرىپىدە قالدۇق ئىگىزلىكى تەخمىنەن 9 مېتىر كىلىدىغان بىر ئىگىز سۇپا بار ، ئۇ قەدىمكى شەھەرنىڭ ساقلىنىپ قالغان ئەڭ ئېگىز يېرى ھىساپلىنىدۇ . شەھەر ئىچىنىڭ ئوتتۇرا قىسىمىدا بىر ئىگىز سۇپا خارابىسى بار ، ئۇنىڭ ئايلانمىسى تەخمىنەن 70 مېتىر ، قالدۇق ئىگىزلىكى تەخمىنەن 4 مېتىر كىلىدۇ . سۇپا ئۈستىدە قۇرۇلۇش خارابىلىرى ۋە ياد نامىلەر ساقلىنىپ قالغان . قەدىمكى شەھەر سېپىلىنىڭ شەرقىي شىمال ۋە غەربىي جەنۇپ بۇرجەكلىرىدە شورا بار ، شەرقىي شىمال بۇرجىكىدىكى شورىنى يېقىنقى زامان كىشىلىرى ئۆستەڭ چاپقاندا ئاچقاندەك قىلىدۇ ، غەربىي جەنۇپ بۇرجىكىدىكى شورا شەھەر دەرۋازىسى بولۇشى مۇمكىن . شەھەر دەرۋازىسىنىڭ كەڭلىكى تەخمىنەن 10 مېتىر كىلىدۇ . شەھەر دەرۋازىسىنىڭ سىرتىدا تەخمىنەن 100 مېتىر كىلىدىغان ئورۇندا توپىدىن ياسالغان بىر ئىگىز سۇپىلىق قۇرۇلۇش بار ، ئۇنىڭ قالدۇق ئىگىزلىكى تەخمىنەن 6 مېتىر ، ئايلانمىسى تەخمىنەن 40 مېتىر كىلىدۇ . قەدىمكى شەھەرنىڭ شەرقىي تەرىپىگە تەخمىنەن 200 مېتىر كىلىدىغان جايدا يەنە بىر توپىدىن ياسالغان سەل تۆت چاسا شەكىللىك ئىگىز سۇپىلىق قۇرۇلۇش بولۇپ ، ئۇنىڭ قالدۇق ئىگىزلىكى تەخمىنەن 4 مېتىر ، ئايلانمىسى تەخمىنەن 60 مېتىر كىلىدۇ . سۇپا ئۈستىدە ئولتۇراق ئۆيلەرنىڭ خارابىلىرى ساقلىنىپ قالغان ، بۇ قەدىمكى شەھەردىن قولدا قوپالراق ئىشلەنگەن ساپال قاچىلارنىڭ پارچىلىرى قېزىۋېلىنغان . قاچىلارنىڭ شەكلىدىن قارىغاندا ، قازان ، ئىدىشقا ئوخشاش تاماق ئېتىش ياكى تاماق ئۇسۇش سايمانلىرى بولۇشى مۇمكىن . {\]P7 BYD
55<fp'%V>
مىنگونىڭ 17– يىلى يەنى 1928– يىلى خۇاڭ ۋېنبېي دىگەن كىشى بۇ يەرگە كىلىپ تەكشۈرگەندە ، شەھەر ئىچىدىن ئارپا پوستى ، رەڭلىك ساپال پارچىلىرى ، تۆمۈر ئوقيا ئۇچى قاتارلىقلارنى تاپقان ۋە بۇ قەدىمكى شەھەر مىلادىنىڭ ئالدى – كەينىدە بەرپا قىلىنغان ، بۇ شەھەردە غەربىي خەن سۇلالىسى دەۋرىدىكى بوز يەر ئۆزلەشتۈرۈش چېرىكچىسى تۇرغان ، دەپ قارىغان . زوركۆت ئەسلىدە زوركۆل دىگەن مەنىدىكى تۈركچە سۆز بولۇشى مۇمكىن . بۈگۈنكى زوركۆت خارابىسىنىڭ شىمالىدا خەن دەۋرىدىكى قۇمۇشلۇق كۆلنىڭ ئىزى بار . E aS.d- oce?+"I 
ToP{H|N^
2JHGtYz-7 9l %q:~c ) D1 q@+ ,.|WVVb} '2>f ]
8V /'ns* بۇگۇت مەڭگۈ تېشى
q5 ?E]|%b !jae"LuOm *a.j&G qp [img]http://www.meripet.org/medeniyet/medeniyet/bugut.jpg" border="0" onclick="if(this.width>=700) window.open('./rasim/20078158144196.gif[/img
]
WI%*Z%"BqG -z-DOg v[ [e)i\\!H T2OF > :> Ouw N4kYz \q8 X-F R@$7;op f بۇگۇت مەڭگۈ تېشى
N_J6nz3.\ ZMU/k2T, &mKP>(v^?F [img]http://www.meripet.org/medeniyet/medeniyet/bugut.jpg');" onload="if(this.width>'700')this.width='700';if(this.height>'700')this.height='700';" >
R1n\,F&J (x]G
4 iO بۇگۇت مەڭگۈ تېشى 1956– يىلى موڭغۇلىيە خەلق جۇمھۇرىيىتى پەنلەر ئاكادېمىيىسىنىڭ ئاكادېمىكى دورجى سولۇى سەككىزىنچى ئەسىرگە مەنسۇپ تۈرك مەڭگۈ تاشلىرى تېپىلغان يەرنىڭ شەرقىي شىمالىغا تەخمىنەن 170 كىلومېتىر كېلىدىغان بۇگۇت دېگەن جايدىكى تۈرك قەبرىستانلىقىدىن سوغدى يېزىقىدىكى بىردانە مەڭگۈ تاشنى تاپتى ۋە تېپىلغان جاينىڭ نامى بىلەن بۇ مەڭگۈ تاشنى ‹‹ بۇگۇت مەڭگۈ تېشى ›› دەپ ئاتىدى . ئەمما ، بۇ مەڭگۈ تاشنى ئوقۇش ۋە تەرجىمىسىنى ئىشلەش خىزمىتى سابىق سوۋېت ئىتتىپاقى تۈركشۇناسى س . گ . كىلياشتورنىي ۋە سوغدى تىل – يېزىقى مۇتەخەسسىسى ۋ . ئا . لىۋىش تەرىپىدىن ئورۇنلاندى . بۇ ئىككى ئالىم ئۆزلىرىنىڭ بۇ ھەقتىكى تەتقىقات نەتىجىلىرىنى ئالدى بىلەن سابىق سوۋېت ئىتتىپاقىدا نەشر قىلدۇردى . كېيىنكى يىلى ۋېنگرىيىدە ئېلان قىلدى . gTSWJb%&
[p6a*Ekgc
‹‹ بۇگۇت مەڭگۈ تېشى ›› نىڭ ئۈچ يۈزىگە جەمئىي 29 قۇر بىلەن سوغدىچە خەت ئويۇلغان بولۇپ ، تۆتىنچى يۈزىگە براخما يېزىقى بىلەن 20 قۇرچە سانسكرىتچە سۆز ئويۇلغان . مەزكۇر مەڭگۈ تاشنىڭ ئۈستى قىسمىغا تۈرك خانلىقىدىكى ئاشىنا ئۇرۇقىنىڭ تۇتېمى بولغان چىشى بۆرىنىڭ سۈرىتى ئويۇلغان بولۇپ ، ئاستىنقى قىسمى تاشپاقا شەكىللىك ئۇلدىن تۈزۈلگەن . مەزكۇر مەڭگۈتاشنىڭ ئەڭ چوڭ ئەھمىيىتى شۇ بولۇپ ، دەۋر جەھەتتە ‹‹ تۇنيۇقۇق مەڭگۈ تېشى ›› ، ‹‹ كۆلتېگىن مەڭگۈ تېشى ›› ۋە ‹‹ بىكلگە قاغان مەڭگۈ تېشى ›› قاتارلىقلاردىن 150 يىل بۇرۇندۇر . A^
pE#A%
FN@W]ZI,K
بۇ مەڭگۈ تاشنىڭ خەنزۇچە تەرجىمىسىنى لىن مېيسۈن ‹‹ شەرق مەدەنىيتى تەرەققىياتىنىڭ نامايەندىسى ›› ناملىق ماقالىسىگە كىرگۈزگەن بولۇپ ، بۇ ماقالە ئۇيغۇرچە ‹‹ شىنجاڭ مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرى ›› ژورنىلى 1995–يىلى 4–سانىدا ئېلان قىلىنغان . IEny
,vo N$ I8
VW4!VGnwI
z)TK6Ew
,S@uj p
cdX|+c@)L
k6
? :nVE
BGn}tzL
كىروران قەدىمكى شەھىرى
5/#'}
_|]RhV5
gR3 K:p 3
l5?yzhW_L
Jaw !1R>
U
'UuW+4P
كىروران قەدىمكى شەھىرى — چاقىلىق ناھىيىسىگە جايلاشقان بۇلۇپ، لوپنۇر كۆلنىڭ غەربىي شىمالىغا توغرا كېلىدۇ. شەھەر خارابىسى سەل چاسا شەكىلىدە بۇلۇپ، سېپىللىرىنىڭ ساقلىنىشى ئانچە ياخشى ئەمەس. سېپىل قالدۇقىغا ئاساسەن ئەسلىگە كەلتۈرۈلگەن ئىزناغا ئاساسەن ئۆلچىگەندە شەرقىي سىپىلنىڭ ئۇزۇنلۇقى 333.5 مېتىر، جەنۇبىي سېپىلنىڭ ئۇزۇنلۇقى 329 مېتىر،غەربىي ۋە شىمالىي سېپىلنىڭ ئۇزۇنلۇقى 327 مېتىر، شەھەر سېپىلىنىڭ ئايلانما ئۇزۇنلۇقى 1316.5 مېتىر، خارابىسىنىڭ ئومومىي كۆلىمى 108 مىڭ كۇۋادىرات مېتىر كېلىدۇ. شەھەر سېپىلى سېغىز تۇپىدىن خاڭداپ ياسالغان بۇلۇپ، كۆپ قېتىم رېمونىت قىلىنغان. قالدۇق قىسىمنىڭ ئۇلىنىڭ كەڭلىكى تەخمىنەن بەش~ سەككىز يېرىم مېتىر ، قالدۇق ئېگىزلىگى تەخمىنەن بىر ~ تۆت مېتىر كېلىدۇ. قوۋۇق ئىزى ئېنىق ئەمەس. شەھەرنىڭ غەربىدە قەدىمكى دەريا قىنىنىڭ ئىزى بار. كۆنچى دەرياسىنىڭ تارماق ئېقىنىدىن شەكىللەنگەن بۇ دەريا، غەربىي شىمالىدىن شەرقىي جەنۇپقا قاراپ شەھەرنى قىيپاش كېسىپ ئۆتكەن، ئۇ ئەينى زاماندىكى كىروران ئاھالىسىنىڭ ھاياتلىق مەنبەسى بولغان. R6H'?qq9R
V5o~k
NsBr]aQH
G4!P^Pz`
B5=Dxh
شەھەر ئىچىدىكى خارابىلەر تەبئىي ۋە سۈنئىي بۇزغۇنچىلىقلارغا ئۇچراپ ئېغىر دەرىجىدە ۋەيران بولغان. ھازىر شەھەر ئىچىنىڭ سەل شەرقىي شىمالىدا كېسەك بىلەن قوپۇرۇلغان، ئۇلى چاسا شەكىللىك، ئۈستى كۆمتۈرۈلگەن چۆچەك شەكىللىق بىر بۇددا مۇنارى بۇلۇپ، ئۇنىڭ قالدۇق ئېگىزلىگى ئون مېتىردىن ئاشىدۇ. بۇددا مۇنارىنىڭ شەرقىي جەنۇبىدىكى قۇرلۇش ئىزىدىن ياغاچتا ئۇيۇلغان بۇددا ھەيكىلى، يۆگىمەچ ئوت نۇسخىلىرى چۈشۈرۈلگەن ياغاچ ئويمىنىڭ پارچىلىرى ۋە نېلۇپەر نۇسخىسى چۇشۈرۈلگەن ئۇزۇن دەستىلىك ئىسرىقدان قاتارلىق بۇددىنىزم مەدەنىيىتىگە ئائىت مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرى قېزىۋېلىندى. قۇرۇلۇش خارابىلىرى ئاساسەن قەدىمكى شەھەرنىڭ غەربىي جەنۇبىغا مەركەزلەشكەن. ئۇلارنىڭ ئىچىدە كېسەك بىلەن قۇپۇرۇلغان ، ئۇزۇنلۇقى 125 مېتىر، كەڭلىكى سەككىز يېرىم مېتىر كېلىدىغان ئۈچ ئېغىز ئۆي ئەڭ كۆزگە چېلىقىپ تۇرىدىغان خارابە ھېساپلىنىدۇ. ئۈچ ئېغىز كېسەك ئۆينىڭ غەربىي جەنۇبىي، شەرقىي شىمالى بىر– بىرىگە تۇتاشقان بۇلۇپ، كۆلىمى بىر قەدەر چوڭ قۇرلۇش خارابىسى ھېساپلىنىدۇ. يەر يۈزىگە ياتقۇزۇلغان لىم ۋە ئۇنىڭ ئۈستىگە ئۇزۇنسىغا ۋە توغرىسىغا قويۇلغان لىم، تۆۋرۈكلەر چىرىمەي بۇرۇنقىدەكلا تۇرغان. k)MG0hJWe@
xxkdJW &
WBM&&i# .
6;/ B^D
]{ 14
z
يېقىنقى يىللاردا ئېلىپ بېرىلغان ئارخولوگىيىلىك تەكشۈرۈشتە، شەھەر ئىچىدىن ئۇششاق تاش قۇرال، قاشتېش ، پالتا، مىس كۆرگۈ پارچىسى، سىرلانغان قۇلاقلىق جام، ئۈچ قىرلىق باشاق، يىپەك ۋە يۇڭ توقۇلمىلار، بىر دانە كۇشانىيە تەڭگىسى، ئەينەك بۇيۇم پارچىسى، ھەر خىل كىچىك تىپتىكى بېزەك بۇيۇم قاتارلىقلار يىغىۋېلىندى. بەزى ئۆيلەرنىڭ ئۇل ئىزىدىن بىر مېتىر چوڭقۇرلۇقتا دەسلەپكى مەزگىلگە تەۋە ئىنسانلار پائالىيەت ئىزلىرىنىمۇ كۆرگىلى بۇلىدۇ. gm$=BS
n9}sEQ\WD
S*)_3a5!!-
C
>S_R3i
N'*oWj
N@+)
Fu4Q3 D}%
@#u aq`
Lb_$A/ $x1
/ gx VBwFL
l`5, v
i"0M~%N*
rRKSxq|
s~d`\,zJ
P7&zgJ
nrcW=Ze
s>U^rBJR7
*IpD
{UkA~YC
_K81 n5b7k
HD`(>Oy
T''s ljmJ'
Ms)b@7
}&E(C6#2w3
y`h vBH
tymt;h++%
> yxeH! 5
C sol
;.F
يانقىر قەبرىستانلىقى
c:~,WC~PF
{[qc$!(pU
a) 2o]<
t9f4vX+
Hl(6@GrW
يانقىر ( ياڭخې ) قەبرىستانلىقى، يالقۇنتاغنىڭ جەنۇبىي باغرىدىكى چۆللۈككە جايلاشقان بولۇپ، شىمالىي پىچان ناھىيىسى تۇيۇق يېزىلىق ھۆكۈمەتكە بەش كىلومېتىر، شەرقىي جەنۇبىي ياڭخې شاكەنتىگە ئىككى كىلومېتىر كېلىدۇ. قەبرىلەر ئەتراپىدىكى يەر يۈزىدىن سەل ئېگىزرەك كەلگەن ئۈچ پارچە تەكشى تۆپىلىككە تاقالغان بولۇپ، 1 – ،2 – ،3 – نومۇرلۇق قەبرىستانلىقلارغا ئايرىلىدۇ.1988 –يىلى 11 – ئايدا، شىنجاڭ مەدەنىيەت يادىكارلىق – ئارخېئولوگىيە تەتقىقات ئورنى 1 – نومۇرلۇق قەبرىستانلىققا 77 قەبرە، 2 – نومۇرلۇق قەبرىستانلىقتا بەش قەبرە قازدى. 2003 – يىلى 3 – ئايدىن 5 – ئايغىچە، يۇقىرىدىكى تەتقىقات ئورنى بىلەن تۇرپان ۋىلايەتلىك مەدەنىيەت يادىكارلىق ئىدارىسى ھەمكارلىشىپ، 1– نومۇرلۇق قەبرىستانلىقتا 209 قەبرە، 2 – نومۇرلۇق قەبرىستانلىقتا 213 قەبرە، 3 – نومۇرلۇق قەبرىستانلىقتا 80 قەبرە قازدى ۋە تازىلىدى، 1 –نومۇرلۇق قەبرىدىن قېزىۋېلىنغان مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرىدىن ساپال قاچىلار بىلەن ياغاچ بويۇملار ئاساس بولۇپ، ساپال قاچىلار كومزەك، جام، ئاياق، قاتارلىقلار؛ ياغاچ بويۇملاردىن ئۇرچۇق، تارغاق ۋە ئوق قاتارلىقلار، ئۇلاردىن باشقا يەنە مىس پالتا، مىس پىچاق، ئېغىزدۇرۇق، بېزەك قاتارلىق بويۇملار قېزىۋېلىندى. بۇ قەبرىستانلىقتىن مىس بىلەن تۆمۈردىن بىرىكتۈرۈپ ياسالغان بىر دانە كەمەر توقىسى تېپىلدى، باشقا تۆمۈر بويۇم ئۇچرىمىدى. دېھقانچىلىق زىرائەتلىرىدىن بۇغداي، تېرىق، ئازراق بايقالدى. مەزكۇر قەبرىستانلىقنىڭ دەۋرى مىلادىيىدىن بۇرۇنقى 2000 – يىلىنىڭ ئاخىرىدىن مىلادىيدىن بۇرۇنقى 1000 –يىلنىڭ ئالدىنقى يېرىمىغىچە بولغان زامانلارغا تەۋە بولىشى مۇمكىن دەپ مۆلچەرلەنمەكتە. 2 – نۇمۇرلۇق قەبرىستانلىقتىن قولدا ياسالغان ساپال، كومزەك، ئىۋرىق، ئېگىز پۇتلۇق ئاياق، جام، قازان، ئاياق، جوغىلىق جام قاتارلىق 293 دانە بويۇم قېزىۋېلىنغان. بۇلار ئىچىدە، ياغاچ بويۇملار كۆپ بولۇپ، ئۇلار سوغا، جاۋۇر، تاۋاق، قەدىمكى چالغۇ چاڭ قاتارلىقلار ۋە يا بىلەن ئوق، قامچا قاتارلىق بىرىكمە قوراللاردىن ئىبارەت. قېزىۋېلىنغان بويۇملار ئىچىدە تاش بويۇملار بىر قەدەر كۆپ بولۇپ، ئۇلار ئاساسلىقى ئوغۇر بىلەن بىلەيدىن ئىبارەت.قېزىۋېلىنغان بۇ بويۇملار ئىچىدە مىس بويۇملار ناھايىتى ئاز بولۇپ، ئېغىزدۇرۇق، پىچاق قاتارلىقلاردۇر. بايقالغان تۆمۈر بويۇملارمۇ ناھايىتى ئاز، ئاساسلىقى پىچاق ھېسابلىنىدۇ. شۇنى ئالاھىدە تىلغا ئېلىش كېرەككى، بۇ قەبرىستانلىقتىكى M2069 نومۇرلۇق قەبرىنىڭ ئاغزىغا يېپىلغان شاخ – شۇمبىلار ئىچىدىن قەبرە ئاغزىدىن 30 سانتىمېتىر كېلىدىغان بىر تال ئۈزۈم تېلى شېخى بايقالدى. يەرلىك دېھقانلارنىڭ ئېيتىشىچە، ئۇ مۇناقى ئۈزۈم تېلىنىڭ شېخى ئىكەن. 3 – نومۇرلۇق قەبرىستانلىقتىن ساپال قاچىلار، ياغاچ بويۇملار، تاش قوراللار، تۆمۈر بويۇملار، ئالتۇن ۋە مىس بويۇملار، سۆڭەك ۋە مۈڭگۈزدىن ياسالغان بويۇملار، تېرە ۋە يۇڭدىن ئىشلەنگەن بويۇملار قېزىۋېلىندى. ساپال قاچا تۈرلىرىدىن ھېجىر، جام، كومزەك، ئىۋرىق، ئاياق، ئېگىز پۇتلۇق ئاياق قاتارلىقلار؛ ياغاچ بويۇملاردىن جاۋۇر، تاۋاق، قۇلاقلىق جام، چۆمۈچ، چىنە، تارغاق، يا ۋە ئوق، سوغا قاتارلىقلار؛ تاش قوراللار تاش يالپاق قورال، توقماقچە، بىلەي، قاتارلىقلار؛ تۆمۈر بويۇملاردىن پىچاق، بىگىز، كەمەر ئىلمىكى، ئېغىزدۇرۇق، باشاق، كىچىك جام قاتارلىقلار. ئالتۇن ۋە مىس بويۇملاردىن باشقا سۆڭەك ۋە مۈڭگۈز بويۇملاردىن سۆڭەك شۈمەك، مۈڭگۈز جام قاتارلىقلار؛ تېرە ۋە يۇڭ بويۇملاردىن تېرە غىلاپ، تېرە ياستۇق، يۇڭ بەلباغ، كىگىز مالىخاي قاتارلىقلار بار. rq|\6Kg^y
+u5*ag No
يانقىردىكى ئۈچ قەبرىستانلىقنىڭ دەۋر جەھەتتە پەرقى بولسىمۇ، لېكىن ئۇلار ئارخېئولوگىيىلىك مەدەنىيەت جەھەتتە بىر قەدەر بىر دەكلىككە ئىگە بولۇپ، برونزا دەۋرىنىڭ ئاخىرىدىن دەسلەپكى تۆمۈر قوراللار دەۋرىگىچە داۋام قىلغان مەدەنىيەت ھېسابلىنىدۇ. ئىقتىسادىي فورماتسيسىدە چارۋىچىلىق، ئوۋچىلىق ئاساس قىلىنغان بولۇپ، قوشۇمچە يىرىك تېرىقچىلىقمۇ بولغان. ,K-
Ne
D L ?n
/z tu"#B
.-A ?5 +d
`>R8=f>r9
6,!\x"d~8
ئىۋىرغول قەدىمكى شەھىرى
W\A@0XHpp
pB}B,EXnw'
+&W} zEQ+6
L ( 6U*U+
XH+?&I\Qw
ئىۋىرغول قەدىمكى شەھىرى – بېشبالىق قورۇقچى بەگ مەھكىمىسى تەۋەلىكىدىكى ئىۋىرغول ھەربىي قەلئەسىنىڭ ئەسلى ئورنى. ئۇ باركۆل ناھىيىسگە جايلاشقان .شەھەر خارابىسى ئۇزۇنچاق چاسا شەكلىدە بولۇپ، ئاساسىي شەھەر ۋە قوشۇمچە شەھەرگە ئايرىلىدۇ.ئاساسىي شەھەرنىڭ جەنۇپتىن شىمالغا ئۇزۇنلۇقى 210 مېتىر ، شەرىقتىن غەربكە كەڭلىكى 180 مېتىر بولۇپ، شەھەر سېپلى ئاساسەن مۇكەممەل ساقلانغان . قوشۇمچە شەھەر ئاساسىي شەھەرنىڭ شەرق تەرىپىگە جايلاشقان بولۇپ، شەھەر سېپلى بىر قەدەر پاكارراق، نېلۇپەر گۈللۈك خىش، نىلۇپەر گۈللۈك كاھىش، مىس كۆرگۈ، مىس بۇت، تۆمۈر قايچا، تاش تۈگمەن ۋە نۇرغۇن ساپال داس ، كومزەك قاتارلىق مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرى قېزىۋېلىنغان. قوشۇمچە شەھەردىن ئات، قوي، تۆگە،بۇغا، قاتارلىق ھايۋانلارنىڭ سۆڭەكلىرى كۆپ چىقتى. قەدىمكى شەھەردىن قېزىۋېلىنغان ياغاچ كۆمۈرنىڭ كاربون 14 ئارقىلىق ئۆلچەنگەن ۋە دەرەخ يىل ھالقىسى ئارقىلىق بېكىتىلگەن ۋاقتىغا ئاساسلانغاندا، بۇ شەھەرنىڭ بۇنىڭدىن 65±1375 يىل بۇرۇن بولۇپ، تاڭ سۇلالىسى دەۋرىگە توغرا كېلىدۇ. تاڭ سۇلالىسى دەۋرىدىكى ‹‹يۇەنخې يىللىرىدىكى ۋىلايەت ناھىيىلەرنىڭ خەرىتىلىك تەزكىرىسى››ۋە ‹‹ ئەلنى ئىدارە قىلىشقا پايدىلىق ئومۇمىي ئۆرنەكلەر›› دېگەن كىتابلاردا : ‹‹ئىۋىرغول ئايمىقىنىڭ 300 چاقىرىم غەربىي شىمالىدىكى شەربەت دەرياسى بويىدا›› دېيىلگەن بولۇپ، بۇ خاتىرە بىلەن شەھەرنىڭ ئورنى ماس كېلىدۇ . lN&ghsVB
U;^c-GEs F
Z*8A VP T.
V%4k() !
gYp\! ZJ
vAP^j[.
يۇمىلاق قۇم قەدىمكى شەھىرى
kAk'^d
}`(jSlhl
. +m1
a&!QP2,
يۇمىلاق قۇم قەدىمكى شەھىرى – كېرىيە ناھىيىسىنىڭ 230 كىلومېتىر شىمالىغا ، تەكلىماكان قۇملۇقىنىڭ مەركىزىگە يېقىن جايلاشقان بولۇپ، شەھەر ئۆلچەمسىز تۆت تەرەپلىك شەكىلدە سېپىلى ئاساسەن تۈز ئەمەس،شەھەرنىڭ ئايلانما ئۇزۇنلۇقى تەخمىنەن 995 مېتىر ، جەنۇبتىن شىمالغا ئۇزۇنلۇقى 330 مېتىر ، شەرقتىن غەربكە كەڭلىكى 270 مېتىر كېلىدۇ . بۇنىڭ ئىچىدە قالدۇق شەھەر سېپىلىنىڭ ئۇزۇنلۇقى473 مېتىر ، ئۈستىنىڭ كەڭلىكى ئۈچ~تۆت مېتىر ،ئېگىزلىكى ئومۇمەن ئۈچ~تۆت مېتىر بولۇپ، ئەڭ ئېگىز يېرى 11 مېتىر كېلىدۇ. شەھەر سېپىلىنىڭ قۇرۇلمىسى :تىك ئورنىتىلغان ئىككى رەت توغراق ياغىچى ئوتتۇرسىغا يۇلغۇن شاخلىرىنى بويىغا قاتمۇ–قات بېسىپ، تامنىڭ گەۋدىسىنى شەكىللەندۇرۇپ ئاندىن ئۇنىڭ سىرتىغا كېسەك قوپۇرۇلغان ياكى توغراق شاخلىرى، قۇمۇشلارغا لاي ۋە چارۋىلارنىڭ تېزەكلىرىنى ئارلاشتۇرۇپ چاپلاپ يانتۇ يۆلەك چىقىرىلغان.جەنۇبىي سېپىلنىڭ ئوتتۇرسى بىلەن شەرقىي سېپىلنىڭ شىمالىي قىسمىدا بىردىن قوۋۇق بار.جەنۇبىي قوۋۇقنىڭ كۆلىمى بىر قەدەر چوڭ بولۇپ، ساقلىنىشىمۇ بىر قەدەر مۇكەممەل . jI(C
_;?
fiK@ zp
شەھەر ئىچىدە ساقلانغان ئالتە ئورۇندىكى قۇرۇلۇش ئىزىنىڭ ئېگىزلىكى يېرىم مېتىرغىمۇ يەتمەيدىغان ئۇلىلا ساقلىنىپ قالغان . يەر يۈزىدە چېچىلىپ ياتقان مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرى ئاساسەن ساپال بۇيۇم پارچىلىرى، تاش قوراللار، كىچىك تىپتىكى مىس ، تۆمۈر بۇيۇملار ۋە ئەينەك مارجان قاتارلىقلاردىن ئىبارەت. بۇنىڭدىن باشقا ، ھايۋانلارنىڭ سۆڭەكلىرىمۇ خېلى كۆپ ، باھالاش ئارقىلىق ئېنىقلىنىشىچە، ئۇلار ئاساسەن ئۆي چارۋىلىرىنىڭ بولۇپ، قوي، كالا ،تۆگە سۆڭەكلىرى بىر قەدەر كۆپ ،قالغانلىرى ئات، ئېشەك، ئىت، چوشقا، بۇغا، توشقان، چاشقان، بېلىق، قۇش سۆڭەكلىرىدىن ئىبارەت . ئۇلار چارۋىچىلىق بىلەن بېلىق تۇتۇشنىڭ ئىجتىمائىي تۇرمۇشتا مۇھىم ئورۇننى ئىگىلىگەنلىكىنى چۈشەندۈرۈپ بېرىدۇ. شەھەر سىرتىدا سۇغىرىش ئۆستەڭلىرى بايقالدى. شەھەر ئىچىدىن بۇغداي، تېرىق تېپىلدى. قەدىمكى شەھەر ئەتراپىدا ئالتە قەبرىستانلىق بولۇپ، جەسەتلەرنى پۇت–قوللىرى پۈكلەنگەن ھالەتتە ئوڭدىسىغا ياتقۇزۇش ۋە پۈت–قوللىرى تۈز ھالەتتە ئوڭدىسىغا ياتقۇزۇشتەك دەپنە قىلىش ئادىتى تەڭ مەۋجۈت بولغان . جەسەتلەر كۆزلىرى چوڭقۇر، قاڭشارلىق ،چېچى قۇڭغۇر ۋە كۆپ ئۆرۈمىلىك بولۇپ، ئۈستىگە يۇڭ توقۇلمىلاردا تىكىلگەن كىيىملەرنى كىيگەن . يۇڭ توقۇلمىلار توقۇلۇش ئۇسۇلىدىن تۈز يوللۇق ۋە قىيپاش يوللۇقتىن ئىبارەت ئىككى خىلغا ئايرىلىدۇ.ھەمدە دەپنە بويۇملار ئىچىدە ساپال بۇيۇملار بىرقەدەر كۆپ ، يەنە ئاز مىقداردا تاش ۋە ياغاچ ئۇرچۇق ، ياغاچ تارغاق، ياغاچ ئاياق ، مىس ھەم تۆمۈردىن ياسالغان بېزەك بۇيۇملار، ئەينەك مارجان قاتارلىقلارمۇ بار. بۇ قەدىمكى شەھەرنىڭ دەۋرى غەربىي خەن سۇلالىسى زامانىدىن كېيىن ئەمەس . ??^ hj&k
Kst`KO,&
‹‹ شىنجاڭ ئېنسىكلوپېدىيىسى ›› دىن ئېلىندى 2{ /^g]j
E$s0(amlg
IF/HB|ARp
^> m"l/L
d8N$erTR0p
*mJ;I
%G3
'y_S[ |}
'?|lEkXb]-
7L2Ze ldh
نىيە خارابىسى
Q%x`Vx}S{
>_ M| YJ
@).C"SeW
..io1 f^
x>p.U.S}0
wcP{3y2
.
نىيە خارابىسى– ئۇ نىيە ناھىيىسىنىڭ 120 كىلومېتىر شىمالىدىكى تەكلىماكان قۇملۇقى ئىچىگە جايلاشقان بولۇپ ،1901–يىلى ئەنگىلىيىلىك A. سىتەيىن تۇنجى بولۇپ كىرگەندىن تارتىپ 30 –يىللارغىچە كۆپ قېتىم ئوغرىلىقچە قېزىلغان .بايقالغان مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرى ئاساسەن لوندون، يېڭى دېھلىدا ساقلانماقتا .1959–يىلى ، شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونلۇق موزېي ئارخېئولوگىيىلىك تەكشۈرۈش ئېلىپ بېرىپ، خېلى كۆپ ساندىكى ئۆي ئىزى بىلەن ئاقسۆڭەك ئەر–ئايال بىرگە دەپنە قىلىنغان بىر قەبرىنى تاپتى . 1988~1997 يىللىرى ، شىنجاڭ مەدەنىيەت يادىكارلىق –ئارخېئولوگىيە تەتقىقات ئورنى ياپونىيىدىكى مۇناسىۋەتلىك ئورۇنلار بىلەن بىرلىشىپ، نىيە خارابىسىنى چوڭ كۆلەملىك ، كۆپ ئىلىملىك تەكشۈردى. بۇ خارابىنىڭ جەنۇبتىن شىمالغا ئۇزۇنلۇقى تەخمىنەن 25 كىلومېتىر، شەرىقتىن غەربكە كەڭلىكى تەخمىنەن بەش كىلومېتىر كېلىدىغان دائىرىسى ئىچىدە قەدىمكى شەھەردىن بىرى ، قۇرۇلۇش ئىزىدىن 95 ى، بۇددا ئىبادەتخانىسىدىن بەشى، ئېغىلدىن 12 سى، قەدىمكى كۆۋرۈكتىن بىرى، مېۋىلىك باغدىن ئالتىسى، يول بويىدا ۋە سۇنئىي ئۇسۇلدا دەرەخ تىكىلگەن ئورۇندىن 33 ى ، چىتلانغان ئورۇندىن 12 سى ھېچقانداق قۇرۇلۇش يوق ، ئەمما مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرى تېپىلغان ئورۇندىن 24 ى بولۇپ ،جەمئىي 204 كە يېتىدۇ . بۇنىڭدىن باشقا ،كۆلچەك، سۇغىرىش ئۆستىڭى ،ئېتىزلىق قاتارلىقلارمۇ بار. بۇ ئىزلار جەنۇبتىن شىمالغا قاراپ كىچىك مەھەللە شەكىلدە نىيە دەرياسىنىڭ كونا قىنىنىڭ ئوڭ–سول تەرىپىدىكى تەكشى تۆپىلىك ئۈستىگە تارقالغان بولۇپ، دېڭىز يۈزدىن ئىگىزلىكى 1250 مېتىرچە كېلىدۇ. NO{::%[pq
JQ]'b^8'
[.ce8
j`
"M~wOIDcW
يېقىنقى يىللاردىن بۇيانقى تەكشۈرۈش خىزمەتلىرى ئارقىلىق، خارابىدىكى بارلىق ئىزلار ئۆلچىنىپ خەرىتىلىرى سىزىلدى ؛ يەنە نىيە خارابىسىنڭ تەخمىنەن 40 كىلومېتىر شىمالىدىكى قۇملۇق ئىچىدىن برونزا دەۋرىگە تەۋە خارابىدىن بىرى بايقالدى . نىيە قەدىمكى شەھىرىنىڭ جەنۇبىي قوۋۇقىN2,N5، قاتارلىق ئاز ساندىكى ئىزلار ۋە قەبرىستانلىقلار ئارخېئولوگىيىلىك قېزىلىپ ،كارۇشتىچە تارىشا پۈتۈكلەر ،ساپال ۋە ياغاچ بويۇملار ، نۇرغۇنلىغان تاۋار–دۇردۇن، ۋە پاختا رەخىت، گېلەم، بەش جۇلۇق يارماق ، مىس باشاق ، مىس كۆرگۈ،ھەمدە يۇڭ توقۇلما ، ئەينەك بويۇم ، مارجان قاتارلىقلار تېپىلدى، بۇ ماتىرياللار نىيە بەگلىكىنىىڭ ئىجتىمائىي ، ئىقتىسادىي ۋە تۇرمۇش ئەھۋالىنى تەتقىق قىلىشقا ياردەن بېرىدۇ. بۇلارنىڭ ئىچىدە 1995–يىلى بايقالغان بىرىچى نومۇرلۇق قەبرىستانلىقتىن قېزىۋىلىنغان مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرى ، كىشىلەرنىڭ يىپەك يولىنىڭ جەنۇبىي لىنىيىسىگە بولغان تۇنۇشنى چوڭقۇرلاشتۇرىدۇ، خارابىنىڭ دائىرىسى قېزىۋىلىنغان كارۇشتىچە ماتىرياللار ۋە نۇرغۇن مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرىغا ئاساسەن، نىيە بەگلىكىنىڭ ئەسلى ئورنى ئىكەنلىكى ، جۈملىدىن N14 نومۇرلۇق ئىزنىڭ نىيە بېگى جەمەتىنىڭ تۇرۇشلۇق ئورنى ئىكەنلىكى مۇئەييەنلەشتۈرۈلدى. بەشىنچى ئەسىردىن كېيىنكى يالدامىلار بايقالمىدى . جەمئىيەتنىڭ قالايمىقانلىشىشى ۋە ئاھالىلەرنىڭ تاراپ كېتىشى، بۇ بەگلىكنىڭ تاشلىنىپ خارابىلىككە ئايلىنىشىدىكى ئاساسلىق سەۋەپ ھېساپىنىدۇ . &A 55RRX
vUH
,7|
a8~Ga?C
7zv. /9%
cS(v4,C
toFvkKbuv
_TH6aY4q
يارغول قەدىمكى شەھىرى
Rz :Ei
I[s'UE
u}2SPra6
/;t*?b"Fp
BI>3{{!
g932F/d_
"nU;4@Mz
تۇرپاندىكى يارغول قەدىمكى شەھىرى-تۇرپاندىكى دۇنيا بويىچە ئەڭ چوڭ، ئەڭ قەدىمكى، ئەڭ مۇكەممەل ساقلانغان ۋە مەملىكەت بويىچە بىردىنبىر توپا قۇرۇلمىلىق شەھەر. دۆلەت ئىچى -سىرتىغا مەشھۇر، تارىخىي ئۇزۇن، تەتقىقات قىممىتى يۇقىرى، قۇرۇلۇش ئالاھىدىلىكى ئۆزگىچە، ھەر يىلى نەچچە ئون مىڭلىغان ساياھەتچىنى جەلىپ قىلىۋاتقان داڭلىق ساياھەت، مەدەنىيەت يادىكارلىق نوقتىسى. توغرىسىنى ئېيتىقاندا، يارغول قەدىمكى شەھىرى شەرق بىلەن غەرب مەدەنىيتىنىڭ ئۇچراشقان تۈگۈنى. بۇ شەھەردە كۆپ خىل مەدەنىيەت ئۆز ئارا ئۇچرىشىپ، بىر -بىرىگە تەسىر كۆرسەتكەن. كۆپ مەنبەلىك، مول مەدەنىيەت قىممىتىگە ئىگە بۇ خىل قەدىمىي ئىزلار جۇڭگو ھەتتا دۇنيا مەدەنىيتىدىمۇ كەمدىن -كەم ئۇچرايدۇ. يارغول قەدىمكى شەھىرى يىپەك يولىدىكى مۇھىم بازار بولۇپ، شەرق بىلەن غەرب قاتنىشىنىڭ تارىخى، مەدەنىيەت ئالماشتۇرۇش تارىخى، جۇڭگونىڭ قەدىمكى تارىخى، ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ مەدەنىيەت تارىخى ھەمدە غەربىي رايونلارنىڭ تارىخى، دىنى، سەنئىتى، مەدەنىيىتى قاتارلىقلارنى تەتقىق قىلىشتا ئىنتايىن يۇقىرى قىممەتكە ئىگە. :b~^$xP
=HvM r[i
يارغول قەدىمكى شەھىرىنىڭ ئالاھىدىلىكى شەھەرنىڭ سېپىلى يوق، چۈنكى شەھەر يارنىڭ ئۈستىگە جايلاشقان، ئۆي-ئىمارەتلەر سوقما تامدىن ياسالغان، نەچچە قەۋەتلىك ئىمارەتلەرمۇ ئىگىز يارلىقلارنى، توپىنى قېزىش، ئويۇش ئارقىلىق ياسالغان بولۇپ، بۇ خىل قۇرۇلۇش شەكلى دۇنيادا كەم ئۇچرايدۇ. ئۇ تۇرپان شەھىرىنىڭ 10 كىلومېتىر غەربىدىكى يار يېزىسىنىڭ يارغول كەنتى تەۋەسىگە جايلاشقان. 1961-يىلى گوۋۇيۈەن مەملىكەت بويىچە نۇقتىلىق قوغدىلىدىغان مەدەنىيەت يادىكارلىق ئورنى دەپ ئېلان قىلغان. 8N2EU
#c\)sK-F
ZT8
dYF0
BK?+&
Xh1|6#i6l
5OGA#(pQh
o ou0)ZE
يارغول- يىراق قەدىمكى زاماندا، كەلكۈننىڭ ئىككى تەرەپتىن ئېقىپ كېلىپ ئاخىرىدا قوشۇلىشىدىن ھاسىل بولغان غول بولۇپ، بۇ غولنىڭ ئوتتۇرىسىدا سۆگەت يوپۇرمىقى شەكلىدىكى تۈز كەتكەن تۈزلەڭلىك بار. تۈزلەڭلىكنىڭ شىمالدىن جەنۇبقا ئۇزۇنلۇقى تەخمىنەن 1650 مېتىر، كەڭلىكى تەخمىنەن 300 مېتىر بولۇپ، قەدىمكى شەھەر موشۇ ئارالغا جايلاشقان. ئۇنىڭ ئەتراپىنى غول سۈيى ئايرىپ تۇرىدۇ. يار خۇددى كېسىپ چۈشكەندەك سىلىق بولۇپ، ئېگىزلىكى 30 مېتىرغا يېتىپ، تەبئىي مۇھاپىزەت توسىقى شەكىللەندۈرگەن. شۇڭا، يەرلىك ئاھالىلار بۇ يەرنى ‹‹يارغول›› يەنى (يارداڭلىق، غول ئۈستىدىكى شەھەر) دەپ ئاتىغان. 5jk*
i5>EEGqey@
يارغول قەدىمقى شەھىرى شىنجاڭ بويىچە تۇرپان ئويمانلىقىدا ساقلىنىپ قالغان ئىككى قەدىمقى شەھەرنىڭ بىرى بولۇپ، جۇڭگونىڭ تارىخىي خاتىرىلىرىگە ئاساسلانغاندا، ئۇ مىلادىيىدىن بۇرۇنقى2-ئەسىردە بىنا قىلىنغان. ‹‹ تارىخنامە، پەرغانە تەزكىرىسى›› دە ‹‹ ئالدى قوش دۆلىتىدە پادىشاھ يارغولدا تۇرىدۇ، دەريا سۈيى ئىككىگە بۆلۈنۈپ، شەھەرنى ئايلىنىپ ئاقىدۇ، شۇڭا بۇ جاي (جىياۋخې) يەنى (ئىككى دەريا قوشۇلغان جاي) دەپ ئاتىلىدۇ ›› ، دەپ خاتىرىلەنگەن . موشۇ يازما خاتىرىلەرگە ئاساسلانغاندا، قوشلار دەۋرىدىكى يارغول دەرىجە پەرقى جەھەتتە ۋىلايەت ياكى نازارەت بىلەن ئوخشاش بولغان. شۇ زامانلاردا پۈتكۈل تۇرپان رايونىنىڭ سىياسىي، ئىقتىسادىي، مەدەنىيەت، ھەربىي ئىشلار، دېھقانچىلىق، چارۋىچىلىق، قول-سانائەت ئىشلىرىدا ناھايتى زور تەرەققىياتلار بارلىققا كەلگەن. بۇ تەرەققىياتلار ئەينى زاماندىكى يارغول شەھىرىدە ئاۋات بازارلارنى، گۈللەنگەن شەھەر مەنزىرىسىنى بارلىققا كەلتۈرگەن. يارغول قەدىمكى شەھىرىدە مىلادىيىدىن بۇرۇنلا ئىقتىسادىي ئالاقە ئورنىتىش ئورگانلىرى تەسىس قىلىنغان. دېمەك، ھازىرقى يارغول قەدىمكى شەھىرى ئەينى ۋاقىتتا ئالدى قوش دۆلىتىنىڭ پايتەختى قىلىنىپ، كروران بىلەن تەڭ تىلغا ئېلىنغان. kSef?b/pZ
D%acyTB
cMQ`UOIrgg
[/ [^ze5
W 7`35T
ھازىر بىز كۆرۈۋاتقان يارغول قەدىمكى شەھىرى ئۇنىڭ راسا گۈللەنگەن ھالىتى .ئالاھىدە تىلىغا ئېلىشقا تېگىشلىك بىر نۇقتا شۇكى، ئۇزۇنلۇقى 350 مېتىر كېلىدىغان بىر تال چوڭ يول يارغول قەدىمكى شەھىرىنى ئىككىگە بۆلۈپ تۇرىدۇ. چوڭ يولنىڭ شىمال تەرىپىدە كۆلىمى ناھايتى چوڭ، ناھايتى ھەيۋەتلىك بىر بۇددا ئىبادەتخانىسى بار، بۇ ئىبادەتخانىنىڭ ئوتتۇرا قىسمىدا ئېگىز ھەم ھەيۋەتلىك مۇنار بار، مۇنارنىڭ ئۈستۈنكى قىسمىدا تۆت ئەتراپىدا جەمئىي 28 بۇت تەكچىسى بار. بۇتخانىنىڭ ئۇدۇل جەنۇب تەرىپىدە پۈتكۈل يارغول قەدىمكى شەھىرىنى كۆزەتكىلى بولىدىغان ئېگىز ھەم ھەيۋەتلىك كۈزىتىش مۇنارى بار. شەھەرنىڭ غەربىي شىمال تەرىپىدە قەدىمكى قەبرىلەر بولۇپ، پۈتۈنلەي قېزىلىپ، بۇزغۇنچىلىققا ئۇچرىغان. قۇرۇلۇشلار شەھەرنىڭ شەرقىي جەنۇبىي قىسمىدىكى تەخمىنەن 1000 كۋادرات مېتىر دائىرە ئىچىگە مەركەزلەشكەن. شەھەرنىڭ شەرق، جەنۇب تەرىپىدە بىردىن قوۋۇق بار، قۇرۇلۇش شەكلى جەھەتتە شەھەرنى مۇھاپىزەت قىلىدىغان سېپىل بولمىغاندىن سىرت، مۇتلەق كۆپ قىسىم قۇرۇلۇشلار، كەڭ كوچىلارنىڭ ھەممىسى يەرنى قېزىش ئارقىلىق ياسىلىشتەك روشەن ئالاھىدىلىككە ئىگە قىلىنغان. گەمىلەر تۇپراقنى قېزىش ئارقىلىق ياسلىپلا قالماي، ئۆيلەرنىڭ كۆپىنچىسىمۇ تۇپراقنى قېزىش ئارقىلىق4 تامنى ياسىۋىلىپ، ئاندىن ياغاچ بىلەن يېپىشتەك ئالاھىدىلىككە ئىگە قىلىنغان. قېپقالغان تۈۋرۈكلۈك گەمىلەردىن قارىغاندا، كۆپ قەۋەتلىك قۇرۇلۇشلارمۇ خىلى كۆپ بولۇپ، بەزىلىرىنىڭ ئاستىنقى قىسىمى توپا تام، ئۈستۈنكى قىسمى لايدا قوپۇرۇلغان غۇجا تام. يارغول قەدىمكى شەھىرىنىڭ شىمالىي ئوتتۇرا قىسمى بىر قەدەر ياخشى ساقلىنىپ قالغان بولۇپ، چوڭ-كىچىك كوچىلىرى، ھويلىلىرى ئېنىق، كۆپ ساندىكى قۇرۇلۇشلار ئىچىدىن قۇرۇلۇشنىڭ ئورۇنلاشتۇرۇلۇشى ۋە ئۆيلەرنىڭ ئىشىك، دېرىزە ئورنىنى كۆرۈۋالغىلى بولىدۇ. شەھەرنىڭ جەنۇبىدىكى قۇرۇلۇشلارنىڭ بۇزۇلۇشى ئېغىر بولۇپ، كۆپىنچىسى تۈۋرۈك شىپىلىق گەمىلەر قىپقالغان. قەدىمكى شەھەردە يەنە قەدىمكى دەۋرلەردىكى مەدەن ئېرتىش، مېتال تاۋلاش، ساپالچىلىق، شاراب ئېچىتىشقا ئائىت قېزىلمىلار بايقالدى. دېمەك ئەجداتلىرىمىز يار ئۈستىدىكى مۇشۇنداق قۇلاي ھەم تەبئىي ئورۇنغا شەھەر بىنا قىلىپ، قېزىلما ئىمارەتلەرنى ياساپ، دۈشمەننىڭ ھۇجۇمىدىن، ئىسسىق ھاۋادىن مۇداپىئەلەنگەن. يېزىق ئىجاد قىلىپ، ھەر خىل ئەسەرلەرنى يارىتىپ، تارىخىي خاتىرىلەرنى قالدۇرۇپ، تەرەققىي قىلغان شەھەر مەدەنىيتىنى بارلىققا كەلتۈرگەن. 2?85 Z$j
~lR
*$ ^
يارغول قەدىمكى شەھىرى 2000 يىلدىن ئارتۇق بوران -چاپقۇنلارنى باشتىن كەچۈرگەن بولسىمۇ، بۇ جاينىڭ ھاۋا كىلىماتى قۇرغاق، شەھەر خارابىسى سۇ مەنبەسىدىن يىراق، بوز يەر ئېچىپ تېرىقچىلىق قىلىشقا ئامال بولمىغانلىقى سەۋەبىدىن، شەھەر ئىچىدىكى ئەمەلدارلار تۇرىدىغان مەھكىملەر، ئىبادەتخانا، بۇددا مۇنارى، بىر -بىرىگە تۇتىشىپ كەتكەن چوڭ -كىچىك كوچا قاتارلىق قۇرۇلۇش خارابىلىق ئىزلىرى تولۇق ساقلىنىپ قالغان. ھازىر ساياھەتچىلەر بۇ شەھەرگە كىرىپ، چوڭ -كىچىك كوچىلارنى ئايلىنىپ ساراي-ئۆيلەرگە كىرەلەيدۇ.19- ئەسىردىن بۇيان ئاز بولمىغان چەت ئەل ئېكىسپېدىتسىيىچىلىرى بۇ جايغا كېلىپ ئېكسىپېدىتسىيىلىك تەكشۈرۈش ئېلىپ باردى.جۇڭگو ئارخېئولوگى خۇاڭ ۋېنبى كۆپ قېتىم بۇ جاينى تەكشۈردى. يېڭى جۇڭگو قۇرۇلغاندىن كېيىن ئالىملار، مۇتەخەسىسىلەر يارغول قەدىمكى شەھىرىنى سىستېملىق تەكشۈرۈپ دەلىللەپ، خوشاللىنارلىق نەتىجىلەرگە ئېرىشتى. ھازىر بارماق بىلەن سانىۋالغۇدەك كەم ئۇچرايدىغان بۇ شەھەر خارابىسى -مەملىكەت ئىچى ۋە سىرتىدىكى ساياھەتچىلەر ئەڭ ئىنتىلىدىغان داڭلىق ساياھەت ئورنى بولۇپ قالدى. jx?+q%{2
arzxz%hn,
يېقىندا ئالىملار يارغول قەدىمكى شەھىرىگە:‹‹ يارغول قەدىمكى شەھىرى دۇنيا بويىچە ئەڭ ھەيۋەتلىك، ئەڭ قەدىمىي، ئەڭ مۇكەممەل ساقلانغان توپا قۇرۇلمىلىق شەھەر، شۇنداقلا ئېلىمىز بويىچە 2000 يىلدىن ئارتۇق ۋاقىتتىن بۇيان ئەڭ مۇكەممەل ساقلانغان مەركىزىي شەھەر خارابىسى. شەھەر ئىچىدىكى ئۆيلەرنىڭ كۆپىنچىسى يەرنى ئويۇپ ياسالغان، ئۆڭكۈر قېزىلىپ ھۇجرا ياسالغان، ئاھالىلارنىڭ تۇرالغۇلىرى بىلەن شەھەر كوچىلىرىنىڭ كۆپ قىسمى تۈز يەرنى ئويۇش ئارقىلىق شەكىللەنگەن. پۈتۈن شەھەر توپىدىن قۇرۇلغان بولۇپ، كوچىلارغا قارىغان ئىشىك -دېرىزىلەرنى كۆرگىلى بولمايدۇ. كوچا بىلەن دەرۋازىلىرى ئازادە ياسالغان. بۇ خىل جۇغراپىيىلىك مۇھىتقا خاس ئۇسلۇبتىكى قۇرۇلۇش دۇنيا شەھەر قۇرۇلۇش تارىخىدىكى مۆجىزە بولۇپ ھېساپلىنىدۇ. ئۇنىڭغا ئىنسانلار ئەقىل -پاراسىتىنىڭ جەۋھىرى مۇجەسسەملەنگەن، ئۇ ئىنتايىن يۇقىرى تەتقىقات قىممىتىگە ئىگە ›› دەپ باھا بەردى. يارغول قەدىمكى شەھىرى ئۆزىنىڭ يۇقىرىقىدەك ئالاھىدە قىممىتى بىلەن بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى مائارىپ، ئېلىم -پەن، مەدەنىيەت تەشكىلاتىنىڭ ئېتىراپ قىلىشىغا ، مۇئەييەنلەشتۈرۈشىگە ئېرىشتى. نەتىجىدە دۇنيا مەدەنىيەت مىراسلىرى مەركىزى ‹‹ يىپەك يولىنىڭ جۇڭگو بۆلىكى›› دە تۈنجى بولۇپ، يارغول قەدىمي شەھىرىنى دۇنيا مەدەنىيەت مىراسى قاتارىغا كىرگۈزۈشنى ئىلتىماس قىلىشقا كۆرسەتتى. بۇ ئاپتونوم رايونىمىز، بولۇپمۇ تۇرپان ۋىلايىتى ئۈچۈن تېپىلغۇسىز پۈرسەت بولۇپ، ئۇنىڭ قىممىتىنى مۆلچەرلىگىلى بولمايدۇ. g 5=LbE#
wr/~|~/e h
دۇنيا مەدەنىيەت مىراسى -پۈتۈن دۇنيا ئېتىراپ قىلغان، ئىنسانلار جەمئىيتىدە ئالاھىدە ئەھمىيەتكە ئىگە بولغان مۇنەۋۋەر مىراسلارنى كۆرسىتىدۇ.يارغول قەدىمكى شەھىرىنىڭ دۇنيا مەدەنىيەت مىراسى قاتارىدىكى تىزىمىلىككە كىرگۈزۈلۈشى ئىنتايىن زور رېئال ئەھمىيەتكە ۋە چوڭقۇر تارىخى ئەھمىيەتكە ئىگە. ئۇ تۇرپاننىڭ نامىنى دۇنياغا تونۇتۇپ، دۇنياۋى تەسىرگە ئىگە ساياھەت ماركىسىنى شەكىللەندۈرۈپ، تۇرپان ساياھەتچىلىكىنىڭ دەرىجىسىنى يۇقىرى كۆتۈرەلەيدۇ. ساياھەتچىلىك كەسپىنىڭ پائال تەرەققىياتىنى ئىلگىرى سۈرۈپ، 3-كەسىپنىڭ خەلق ئىگىلىكىدىكى ئورنىنى ئۆستۈرۈپ، تۇرپان رايونىنىڭ ئىقتىسادىنىڭ مۇقىم ئېشىشىغا تۈرتكە بولۇپ، شەھەر ئاھالىسىنى ئىشقا ئورۇنلىشىش پۇرسىتى بىلەن تەمىنلەيدۇ. )H AI
M} t~5
I #=1<_t
% rU@P(
~r
e2 E&
يارغول قەدىمىي شەھىرىدىكى سىرلار
nR_A|dBFl/
"b3/G f
?1=V }i
b~$YZ9S#d)
يارغول قەدىمىي شەھىرى تۇرپان شەھىرىنىڭ 10 كىلومېتىر غەربىدىكى ئىككى دەريا قىنى ئوتتۇرسىغا جايلاشقان كىچىك ئارال . ئۇنىڭ جەنۇبتىن شىمالغىچە بولغان ئۇزۇنلۇقى 1760 مېتىر كېلىدۇ، ئوتتۇرا قىسمى بىر قەدەر كەڭ بولۇپ، 300 مېتىردىن ئاشىدۇ، ئارالنىڭ ئەتراپى 20-30 مېتىر ئىگىزلىكتىكى دۆڭلۈك. يارغول يىپەك يولىدىكى مەشھۇر شەھەر بولۇپ، 2000 يىلدىن ئارتۇقراق تارىخقا ئىگە. ئۇ 1961- يىلى گوۋۇيۈەن تەرىپىدىن مەملىكەتلىك نوقتىلىق قوغدىلىدىغان مەدەنىيەت يادىكارلىقى ئورنى قىلىپ بېكتىلگەن، بۇ شەھەر يەنە بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى مائارىپ، ئىلىم-پەن، مەدەنىيەت تەشكىلاتى تەرىپىدىن دۇنيادا ھازىرغىچە ساقلىنىپ قالغان ئەڭ قەدىمىي، ئەڭ مۇكەممەل ئىپتىدائىي توپا شەھەر خارابىسى دەپ بېكىتىلدى. [M vX
)$uJ D^1y[
ئارخېئولوگىيىلىك مەلۇماتلارغا ئاساسلانغاندا، يارغول قەدىمىي شەھىرىنىڭ بىنا قىلىنغان ۋاقتى ئەڭ كېيىن بولغاندىمۇ مىلادىيىدىن ئىلگىرىكى يېغىلىق دەۋرىگە توغرا كېلىدىكەن.يېغىلىق دەۋرىنىڭ ئاخىرلىرىدا غەربىي يۇرتتىكى 36 بەگلىكنىڭ بىرى بولغان قۇس بەگلىكى تارىخ سەھنىسىگە چىققان، قۇس بەگلىكىنىڭ ئاستانىسى يارغول شەھىرى بولغان بولۇشى مۇمكىن ئىكەن. خەن ۋۇدى يۈەنىپڭنىڭ 3-يىلى قۇس بەگلىكى پارچلىنىپ ئالدى قوس ۋە ئارقا قوس دەپ ئىككىگە بۆلۈنۈپ كەتكەن. ‹‹ خەننامە ››، ‹‹ غەربىي يۇرت تەزكىرىسى›› دە ئالدى قوس بەگلىكىنىڭ پايتەختى يارغول شەھىرىدۇر. دەريا سۈيى شەھەرنىڭ ئىككى تەرىپىدىن ئېقىپ ئۆتىدىغان بولغاچقا، شۇنداق ئاتالغان دەپ خاتىرىلەنگەن. مىلادىيە 450-يىلى ئالدى قوس بەگلىكى مۇنقەرز بولغاندا، بۇ شەھەر قۇچۇ خانلىقىنىڭ يارغول ئايمىقى بولغان. تاڭ تەيزۇڭ جېنگۇەننىڭ 14-يىلى خۇ جۈنجىنى ئەۋەتىپ قۇچۇنى تىنچىتقاندا، بۇ يەردە يارغول ناھىيىسىنى تەسىس قىلغان. غەربىي يۇرتتىكى ئەڭ ئالىي مۈلكىي -لەشكىرىي ئاپپارات ئەنشى قورۇقچىبەگ مەھكىمىسى ئەڭ دەسلەپتە موشۇ يەردە تەسىس قىلىنغان. تاڭ دەۋرىنىڭ گۈللەنگەن ۋاقتىدىكى شائىر لى شىن بۇ يەرنىڭ كۆركەم قىياپىتىنى ئوبرازلىق تەسىۋىرلەپ: ‹‹ كۈندۇزى باقساق بۇ يەر بەك قاينىغان، تېخىمۇ كۆركەم گۇگۇم پەيتىدە ئۇ ›› دېگەندەك مېسىرالارنى يازغان. بۇ مەزگىلدە يارغول شەھىرى گۈللىنىش باسقۇچىغا قەدەم قويغان. يۈەن سۇلالىسىنىڭ ئاخىرلىرىغا كەلگەندە يارغول شەھىرى ۋەيران بولۇپ، ‹‹ قاقاس خارابە›› گە ئايلانغان. &n!
u}w
^ 53pt<(
كۆپ يىللاردىن بۇيان تارىخشۇناسلار ۋە ئارخىئولوگلارنىڭ بوشاشماي تىرشىچانلىق كۆرسىتىشى ئارقىلىق يارغول قەدىمىي شەھىرىنىڭ ئاساسىي ئەھۋالى ئايدىڭلاشقان بولسىمۇ، ئارخىئولوگىيە خىزمىتىنىڭ چوڭقۇرلىشىشىغا ئەگىشىپ بەزىبىر سىرلىق تۈگۈنلەر داۋاملىق پەيدا بولۇۋاتىدۇ. بۇنداق سىرلىق تۈگۈنلەرنىڭ بىرسى يارغول شەھىرىنىڭ جەنۇبىدىكى قەدىمىي قۇدۇق. ئارخىئولوگىيە خادىملىرى بۇ قەدىمىي قۇدۇقنى قازغاندا، قۇدۇقنىڭ ئون نەچچە مېتىر چوڭقۇرلۇقتىكى جايىدىن بىر لەخمىنى بايقىغان. بۇ لەخمە قايسى دەۋرگە مەنسۇپ؟ ئۇ نېمىگە ئىشلىتلگەن؟ بۇ مەسىلە ھازىرغىچە ئېنىقلانمىدى. بەزى مۇتەخەسىسلەر بۇ لەخمە 2000 يىل بۇرۇنقى ئالدى قوس بەگلىكىنىڭ مۇداپىئە ئىشلىرىغا ئىشلىتلگەن بولۇشى مۇمكىن، دەپ قارايدۇ. ھەتتا بەزىلەر ئالدى قوس پادىشاھى ھۇجۇمغا ئۇچرىغاندا موشۇ لەخمە ئارقىلىق سىرتقا چىقىپ كەتكەن بولۇشى مۇمكىن،دەپ قارايدۇ. vVh3 {A
l#O'w|o
يارغول قەدىمىي شەھىرىدە ھازىر پەرقلەندۈرگىلى بولىدىغان ئۆيلەرنىڭ سانى 1000 غا يېتىدۇ. بىراق، بارلىق ئۆيلەرنىڭ ئۆگزىسى يوق. ئەينى چاغدا ئۆيلەرنىڭ ئۆگزىسى قانداق بولغىيتى؟ يۇمىلاق بولغىيمىتى ياكى تۈز بولغىيمىتى ؟ بۇ سىرمۇ ھازىرغىچە يېشىلمىدى. مەلۇماتلارغا ئاساسلانغاندا، بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى پەن-مائارىپ، مەدەنىيەت تەشكىلاتى ۋە دۆلەتلىك مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرى ئىدارىسى دۆلەت ئىچىدىكى ئالىملارنى تەشكىللەپ تەتقىقات ئېلىپ بېرىپ، يارغول قەدىمىي شەھىرىدىكى ئۆيلەرنىڭ ئۆگزىسىنىڭ سىرىنى ئېچىپ، ئىبادەتخانىنىڭ ئۆگزىسنىڭ زادى قانداق شەكلدە ئىكەنلىكىنى ئېنىقلماقچى بولۇۋېتىپتۇ. =zZ FI],1
E`#>q'sqpL
يارغول قەدىمىي شەھىرىنىڭ قۇرۇلۇش كۆلىمى 300 مىڭ كوۋادىرات مېتىر كېلىدۇ، شەھەر ئىچى ئۈچ قىسىمغا بۆلۈنگەن، جەنۇبتىن شىمالغا توغرىسىغا كېسىپ ئۆتىدىغان يول بويىدىكى ئولتۇراق رايونلار شەرق ۋە غەربتىن ئىبارەت ئىككى قىسىمغا بۆلۈنگەن، مەركىزىي كۈچىنىڭ شىمالىي ئۇچى ئىبادەتخانا رايونى بولغان. ئادەمنى ھەيران قالدۇرىدىغىنى ئاھالىلەر ئولتۇراق رايونىدىكى ئۆيلەرنىڭ كوچىغا قارايدىغان تەرىپىگە رۇجەك ئورنىتىلمىغان،بۇ نېمە ئۈچۈن؟ بۇمۇ تېخىچە ئېچىلمىغان سىر. Zc06Rjtaq
1\j/;yH%!
يارغول قەدىمىي شەھىرىنىڭ غەربىي شىمالىدا يەرئاستى ئىبادەتخانىدىن بىرى بايقالغان. بۇ ئىبادەتخانا كېمىر شەكلىدە قېزىلغان بولۇپ، ئىچىگە رەسىملەر سىزىلغان. راھىبلارنىڭ ياتاقلىرى ۋە ئىبادەت زالى پۈتۈنلەي يەر ئاستىدا ئىكەن. ئىلگىرى بۇ يەر كېپەن ئوغرىلىرىنىڭ ھۇجۇمىغا ئۇچرىغان. ئىبادەتخانىدىن قېزىۋېلىنغان مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرى نىسبەتەن مول بولۇپ، مىس ھەيكەل قاتارلىقلار بار. Y\5C KbEQ
yx^TNTp u
يارغول قەدىمىي شەھىرىنىڭ جايلاشقان ئورنى ئېگىزلىكتە بولۇپ، ئەتراپى پۈتۈنلەي يارداڭلىق، بۇ خىل ھالەت شەھەرنىڭ تەبئىي مۇداپىئەسى بولغان. ئىلگىرى كىشلەر يارغول شەھىرىنىڭ سېپىلى بولمىغان،دەپ قارىغانىدى. يېقىنقى بىر نەچچە يىلدا غەربىي قىرغاقتىن ۋەيران بولغان تام بايقالغان، بۇ شەھەرنىڭ سېپلى دەپ قارىلىۋاتىدۇ. ئۇنداقتا، يارغول قەدىمىي شەھىرىنىڭ موشۇ بىر بۆلىكىدىلا سېپىل بولغانمۇ ياكى ھەممە يېرىدە سېپىل بولغانمۇ؟ ناۋادا موشۇ بىرلا بۆلىكىدە سېپىل بولغان بولسا، بۇ قانداق ھادسە؟ ھازىر يارغول شەھىرىنىڭ شەرق، غەرب، جەنۇبىدا ئۈچ قوۋۇق بار، بىراق، شىمالىدا قوۋۇق يوق، ئەگەر شەھەرنىڭ ھەممە يېرىدە سېپىل بولمىغان بولسا ، بۇ قۇۋۇقلار نېمىگە قويۇلغان؟ بۇ تېخىچە سىر بولۇپ تۇرماقتا. y<'V\
w mmaxSQ
سەيلە -ساياھەت كىشىنى ھۇزۇرلاندۇرۇپلا قالماستىن، جاھان يېڭىلىقلىرىدىن خەۋەردار قىلىپ تۇرمۇش بىلىمىنى كۆپەيتىدۇ. ناۋادا يارغولدىكى موشۇ سىرلارغا قىزىقسىڭىز، تۇرپان دىياردىكى بۇ قەدىمىي شەھەر خارابىسىنى ئۆز كۆزىڭىز بىلەن كۆرۈپ كېتىڭ. &:F~[#I6N
C7e
=" H
+ c%A\l
c*$.Z__Vc
De&,(i2
Y5Ax `9=
pZR L M%5
قىزىل مىڭ ئۆيى
H.g'drRJLz
e% { y.B
KG9cQjs
Rzb(tqt,
)QScw
8ZD
ئاقسۇ رايونىدا نۇرغۇن تاش غار خارابىسى بولۇپ، قىزىل مىڭئۆي ئۇلارنىڭ تىپىك ۋەكىلى. ئۇ باي ناھىيىسىدىكى مىڭئۆي تاغ قىياسىغا جايلاشقان. ئۇنىڭدىكى بەدىئىي مەزمۇنلار ئاساسەن قۇرۇلۇش، ھەيكەل، تام رەسىملەرنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بولۇپ، كۆپىنچىسىدە ھىنايانا بۇددىزىمنىڭ جاتەكە دەستۇرى، تەقدىر- قىسمەت ۋە بۇددا دىنىغا ئائىت ھېكايىلەر سۆزلەنگەن. قىزىل مىڭئۆي دۆلىتىمىزدىكى ئەڭ بالدۇر ياسالغان، كۆلىمى ئەڭ چوڭ، ئەڭ غەرىبكە جايلاشقان تاش كېمىر ئىبادەتخانىلىرى بولۇپ ھېسابلىنىدۇ. OIC@ z!N
*V?D:*
.&N^v2I i
b-&L#pD<
;a
a= \D
|m3@G'}~'
/]cO]3{kP
fg% 7sh4
qJI)MJeAX
CQ
S!C v
/-#:{33$u
RDKUW$`
bjLOwDn'
0N;*
تۇرپان سىتوپا مۇنارى
8%+{d0nUw
Qb[:7yZv[
-i5 >( wM
سىتوپا مۇنارى تۇرپان شەھىرىنىڭ ئاستانە يېزىسىغا جايلاشقان بولۇپ، تىپىك بۇددىزم سىتوپاسى بولۇپ، ‹‹ سۇپىلىق مۇنار›› دېگەن مەنىدە. ئۇنىڭ قايسى ۋاقىتتا ياسالغانلىقى توغرىسىدا يازما ماتېرىيال يوق. لېكىن، ئۇنىڭ ئەينى چاغدا قۇچۇ خانلىقىنىڭ خانلىق ئىبادەتخانىسى بولغانلىقى مەلۇم. ئارخېئولوگىيە خادىملىرى نەق مەيداننى تەكشۈرۈش ۋە تەتقىق قىلىش ئارقىلىق مۇنارنىڭ دەۋرىنى مىلادىيە 6- ئەسىردىن 10- ئەسىرگىچە بولغان ئارىلىققا توغرا كېلىدۇ، دەپ بېكىتكەن. شۇنداق بولغاندا، بۇ مۇنار سەككىز ئەسىر ئىشلىتىلىپ، 14- ئەسىرنىڭ ئاخرىلىرىغا كەلگەندە ئاستا- ئاستا تاشلىۋېتىلگەن. xC<\R1"1
a$FB"^
xz.XT_c@']
Jqx"zsoE
ستوپا مۇنارىنىڭ كۆلىمى 939 كۇۋادىرات مېتىر، ھازىرقى ساقلىنىپ قالغان قىسىمنىڭ ئېگىزلىكى 20 مېتىردىن ئاشىدۇ. مۇنار جەنۇپتىن شىمالغا قارىتىپ سەل قىيپاش ھالەتتە چاسا شەكىلدە ياسالغان. جەنۇپتىن شىمالغا ئۇزۇنلىقى 36 مېتىر، شەرقتىن غەربكە كەڭلىگى 34 مېتىر، ئۇلىنىڭ كەڭلىكى 8دىن 12 مېتىرغىچە كېلىدۇ. مۇنارنىڭ ئىچى چاسا شەكىلدىكى بوشلۇق بولۇپ، ئۇ ئېھتىمال ئەينى ۋاقىتتا بۇددا پائالىيەتلىرىنى ئېلىپ بارغان سورۇن بولۇشى، جەنۇبىي تېمىدىكى كەڭلىكى ئۈچ مېتىر كېلىدىغان ئوچۇق ئورۇن ئىبادەتخانىنىڭ ئىشىكى بولۇشى مۇمكىن. مۇنارنىڭ شەرقىي تېمىدا ئۈچ رەت بۇت تەكچىسى، ئۈستۈنكى رېتىدە جەمئىي ئالتە ئويۇق بۇت تەكچىسى بار. ئەڭ شىمالىي تەرىپىدىكى تەكچىنىڭ تۆرىسىدە ئازراق تام رەسىمى ساقلىنىپ قالغان. ئېيتىشلارغا قارىغاندا، ستوپا مۇنارىدا بىر چوڭ بۇت بار بولۇپ، ئۆتكەن ئەسىرنىڭ 20- يىللىرى چېقىۋىتىلگەن. ~*x;Y+n2
~u =EZ '
مۇنارنىڭ كۆپ قىسمى تۇرپاننىڭ ئەنئەنىۋى قۇرۇلۇش شەكلى بولغان سېغىز توپىنى خاڭداش ئۇسۇلىدىن پايدىلىنىپ ياسالغان، ناھايىتى ئاز بىر قىسمىغا كېسەك ئىشلىتىلگەن. @sd6Z2:
[6j+ "gJ
ئۆتكەن ئەسىرنىڭ دەسلەپكى مەزگىلىدە روسىيە ئېكىسپېدىتسىيىچىلىرى بۇ يەردە تەكشۈرۈش ۋە قېزىش ئېلىپ بېرىپ، بىر قىسىم قىممەتلىك تام رەسىملىرىنى ئېلىپ كەتكەن. 5A`e
zS!
E`
قىسقىسى، ستوپا مۇنارى شىنجاڭدىكى كۆلىمى بىر قەدەر چوڭ، ساقلىنىشى بىر قەدەر ئۇزاق بولغان بۇددا بىناكارلىق خارابىسى بولۇپ، ئۇ شەرق- غەرب مەدەنىيەت ئالماشتۇرۇش تارىخى ۋە بىناكارلىق تارىخى، دىن تارىخىنى تەتقىق قىلىشتا مۇھىم پايدىلىنىش قىممىتىگە ئىگە. .iIl,o_
xO}2X%< c
&nZ VUSR
#^<`lrYJ
z<8k]=8Xwj
;RQM xM@*
G7 `a4Hm8
تۇرپان ۋىلايىتىدىكى‹-‹ سىڭگىم ئېغىزى مىڭئۆيلىرى
›› oV +,k9!#
Nf_WugV
^>o 3Rfg}
سىڭگىم ئېغىزى مىڭئۆيلىرى قاراخوجا يېزىسى تەۋەلىكىگە جايلاشقان. سىڭگىم يېزىسىنىڭ مۇرتۇق غولىدىن كېلىدىغان ئېقىن سۇ، ئىدىقۇت تېغى باغرىدىكى بۇ قەدىمكى مەدەنىيەت ئىزناسىنى ئوتتۇرسىدىن كېسىپ ئۆتىدۇ. تۇرپان شەھىرى بىلەن بولغان ئارىلىقى 40 كىلومېتىر، قۇچۇ قەدىمكى شەھىرى بىلەن بولغان ئارىلىقى ئالتە كىلومېتىر كېلىدۇ. $R=Xl|@^`
B
#qr/b
چەت ئەل ئېكىسپىدىتسىيىچىلىرىنىڭ خاتىرىلىرى ۋە ھەر خىل تارىخىي مەنبەلەردە مەلۇم بولىشىچە، سېڭگىم ئېغىزى مىڭئۆيلىرى جايلاشقان بۇ ئورۇندا ئەينى ۋاقىتتا 12 ئورۇندا بۇددا ئىبادەتخانا ئىزىنىڭ بارلىقى تىلغا ئېلىنغان، تۈرلۈك تەبىئىي ئاپەتلەر، يېقىنقى يىللاردىكى سۇ ئىنشائاتى، يول قۇرۇلۇشلىرىنىڭ بۇزغۇنچىلىقى تۈپەيلىدىن بەزى خارابىلەر كۆز بىلەن كۆرگۈسىز بولۇپ كەتكەن، ھەتتا بەزىلىرى يوقالغان. NRA8X,ai
9hx-My*+
سىڭگىم ئېغىزى ۋە مىڭئۆيلەر توغرىسىدا تارىخىي مەنبەلەردە خاتىرە قالدۇرۇلغان. 1911- يىلى ئاستانەدە قەدىمكى كۈيبىننىڭ بۇ جايدا ئىبادەتخانا ياساتقانلىقىغا ئائىت تاش ئابىدە بايقالغان. بۇ ئابىدە قۇچۇ يەنچاڭنىڭ 15- يىلى يەنى مىلادى 575- يىلى تىكلەنگەن. بۇ ئابىدىدە خاتىرلىنىشچە، ‹‹ شىنشىڭ ناھىيە بازىرىنىڭ غەربىدە بىر ئىبادەتخانە بىنا قىلدۇردۇم›› دېيىلگەن. شېنشىڭ ناھىيىسى دېگىنى دەل بۈگۈنكى سېڭگىم ئېغىزى ۋە ئۇنىڭ ئەتراپىدىكى جايلارنى كۆرسىتىدۇ. -_m/808
79Q= -#
ياپونىيە ئوتانى ھۆججەت ۋەسىقىلىرىدە ‹‹ بۈگۈنكى سېڭگىم قۇچۇ شەھرىنىڭ شىمالىغا 20 چاقىرىم كېلىدۇ›› دېيىلگەن. ھازىر بۇ ئورۇندا 7- ئەسىردىن 13- ئەسىرگىچە بولغان قۇرۇلۇش خارابىلىرى ۋە تام رەسىملەر ساقلانغان، تۇرپان رايونىدىكى مۇھىم بۇددا تاش غارلىرىنىڭ بىرى ھېساپلىنىدۇ. بۇددا خارابىلىرىنىڭ ھازىرقى ھالىتىدىن قارىغاندا، ئۇنىڭ تاڭ دەۋرى قۇچۇ ئايمىقى دەۋرىدىن 14-، 15- ئەسىرلەرگىچە ئىشلىتىلگەنلىكى ئېنىق. ئەينى ۋاقىتتا، بۇ ئورۇندىكى ئىبادەتخانىلارمۇ قۇچۇ ئۇيغۇر خان جەمەتىدىكىلەرنىڭ ھەر تەرەپلىمە قوللىشى ۋە ساخاۋىتى بىلەن بىز مەزگىل تازا گۈللەنگەن. X&4l x
$3UM5*30s
تاش غار ئىبادەتخانىلىرى مۇرتۇق غولىنىڭ شەرقىي قىرغىقىدىكى 15- 20 مېتىر ئىگىزلىكتىكى تاغ يارلىقىغا قېزىلغان. ئىبادەتخانىلار جەنۇپ ۋە شىمال دەپ ئىككى گۇرۇپپىغا ئايرىلغان، ئادەتتە جەنۇبىي ئىبادەتخانا ۋە شىمالىي ئىبادەتخانا دەپ ئايرىلىدۇ. B#.o_
a r5O3=t|Z
رەسىم بار ئۆيلەردىكى تام رەسىملەرنىڭ ساقلىنىشى تازا ياخشى ئەمەس. 4- نومۇرلۇق غارغا مەجنۇنتال قاتارلىق دەل- دەرەخلەرنىڭ سۈرئىتى سىزىلغان. 9- غاردا ھەر خىل دەل- دەرەخلەرنىڭ ۋە تەكنىڭ سۈرئىتى ناھايىتى جانلىق سىزىپ چىقىلغان. ئۇنىڭدىن باشقا، بۇ ئۆيلەردە يەنە مىڭبۇددا سۈرئىتى ۋە قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىدىكى بېغىشلىمىلارنى كۆپلەپ ئۇچراتقىلى بولىدۇ. بۇ جايلاردىن يەنە كەييۈن تۇڭپۇر پۇلى، خىلمۇ خىل يېزىقتىكى قول يازما- بېغىشلىمىلار، نوم پۈتۈك، بۇت ھەيكەللىرىنىڭ سۇنۇقلىرى بايقالغان. بۇ يەرگە يېقىن ئىدىقۇت تېغى باغرىدىن يەنە قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىدىكى ‹‹خان بۇخارىف ئىدىقۇت، قۇچۇدىكى قىزىل تاغقا قايتا ئېھرام ياساتتى›› دېگەن خەت چېكىلگەن تاش ئابىدە چىققان. wi&ln-P%r
|C<]?\-!z
1957- يىلى 1- ئايدا، ئاپتونوم رايونلۇق خەلق ھۆكۈمىتى بۇ مىڭ ئۆي ئىبادەتخانا خارابىلىرىنى تۇنجى تۈركۈمدە ئاپتونوم دەرىجىلىك قوغدىلىدىغان مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرى ئورنى دەپ ئېلان قىلغان. 1995- يىلى تۇرپان ۋىلايەتلىك مەدەنىيەت يادىكارلىرى ئىدارىسى بۇ ئورۇننى قوغداش ۋە باشقۇرۇشنى كۈچەيتىپ، مەخسۇس قوغداش خادىمى بېكىتتى. بۇلتۇر 5- ئاينىڭ 25- كۈنى مەركەز سىڭگىم ئېغىزى مىڭئۆيلىرىنى 6- تۈركۈمدىكى دۆلەت دەرىجىلىك قوغدىلىدىغان مەدەنىيەت يادىكارلىق ئورنى دەپ ئېلان قىلدى. pB>*/6!`eR
/r1`Bp`@
سىڭگىم ئېغىزى تاش غارلىرى ۋە بۇددا ئىبادەتخانا خارابە ئىزلىرىدىن قېزىۋېلىنغان مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرى تاڭ دەۋر قۇچۇ ئايمىقى دەۋرى ۋە قۇچۇ ئۇيغۇرلىرى دەۋرلىرىدىكى جەمئىيەتنىڭ مەدەنىيەت، دىن ۋە قۇرۇلۇش مىمارچىلىق سەنئىتىنى، شۇنداقلا غەربىي شىمال رايونىدا دىنىي مەدەنىيەتنىڭ تارقىلىشى قاتارلىقلارنى تەتقىق قىلىشتا ناھايىتى مۇھىم ئىلمىي قىممەتكە ئىگە.
,U`-&
$8&UmS n_
]6~:Zo "
^Uo9Q~
t~ _j[K]~
ID1
S"
cy9PVZ.f"
ئالتۇن قەدىمىي شەھەر خارابىسى
:
z}c6=*
d H J&U%U
ئىبراھىم ئەلقەم
f
q5n5h
0
m'_oo9O
ئالتۇن قەدىمكى شەھەر خارابىسى شايار ناھىيىسىنىڭ غەربىي جەنۇبىدا بولۇپ، ئېنىق ئورنى ھازىرقى 74 نومۇرلۇق نېفىت قۇدۇقى جايلاشقان قۇملۇق ئىچىدە. ئالتۇن قەدىمكى شەھەر خارابىسىنىڭ ھازىرغىچە ساقلانغان قالدۇق سېپىلىنىڭ ئۇزۇنلۇقى تەخمىنەن 1000 مېتىرچە، ئەڭ ئېگىز جايلىرى تەخمىنەن تۆت مېتىرچە كېلىدۇ. بۇ قەدىمكى شەھەر ئۈچ قات سېپىل بىلەن قورشالغان. تاشقى سېپىل قۇم ئاستىدا قالغاچقا، ئۇنى پەرق ئەتكىلى بولمايدۇ، ئارا، ئىچ سېپىل بىلەن ئوردا ئارىلىقى تەخمىنەن 200 مېتىر كېلىدۇ. ^ B/r@/TZ
dg<+R _]
ئالتۇن قەدىمكى شەھىرىنىڭ سېپىللىرى سېغىز توپىنى چىڭداپ قوپۇرۇلغان. ھازىرقى قالدۇق سېپىل خارابىسىنىڭ شەرقى بۆلىكى بۇزۇۋېتىلگەن، شەھەر ئىچى ئاساسەن قۇم ئاستىدا قالغان. شەھەرنىڭ شەرقىي جەنۇب بۆلىكىدە بىر چوڭ قەبرە بولۇپ، قەبرە ئەتراپىدىن قاشتېشى ئوق بىلەن قاشتېشى قەلەم (قەلەم ئاق قاشتاش)، چىپار تاشتىن ياسالغان بىر دانە ئۈزۈك پارچىسى بايقالغان. بۇ بۇيۇملار ھازىر ناھىيىلىك مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرىنى ساقلاش ئورنىدا ساقلانماقتا. قەبرىنىڭ ئەتراپىدىن يەنە ئىككى دانە مىس تۈگمە تېپىلغان، ئۇنىڭ بېجىرىم بىرسىگە قەدىمىي نەقىش بىلەن ئاينىڭ شەكلى چۈشۈرۈلگەن، ئالتۇن قەدىمكى شەھەر خارابىسىنىڭ سىرتقى قىسمىدا شىمالدىن جەنۇبقا سوزۇلغان چوڭ قۇملۇق بولۇپ، ئۇنىڭ ئارىلىقىدا ئۆي – ئىمارەتلەرنىڭ روشەن ئىزناسى بار. ئۆي ۋە ئىمارەتلەرگە قىزىل سېغىز توپا ئىشلىتىلگەن. بۇ يەردە قىزىل سېغىز توپىدا قوپۇرۇلغان ئىككى قەبرە بولۇپ، ئۇنىڭ بىرىنى كىشىلەر ‹‹تەتۈر قەبرە›› دەپ ئاتىشىدۇ. ئالتۇن قەدىمكى شەھەر خارابىسىدىن بايقالغان مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرى ئىچىدە ساپال بۇيۇملاردىن دىئامېتىرى .3 2 سانتىمېتىر، ئايلانمىسى 10 سانتىمېتىر، ئوتتۇرىسىدا تۆشۈكى بار بىر دانە ئۇرچۇق، يەنە كوزا، ئىدىش، ئىۋرىق، تەخسە، تۇۋاق، قەدەھ قاتارلىقلارنىڭ پارچىلىرى بار، مىس بۇيۇملاردىن ئات ئېگىرىنىڭ مىستىن ياسالغان ئىلغۇچى بار. بۇنىڭدىن باشقا يەنە ئۇزۇنلۇقى ئىككى سانتىمېتىر، كەڭلىكى 1.9 سانتىمېتىر، دىئامېتىرى 2.3 سانتىمېتىركېلىدىغان ئىككى دانە مىس تۈگمە، يۈزىنىڭ دىئامېتىرى .5 2 سانتىمېتىر كېلىدىغان مىستىن ياسالغان مۆھۈر قاتارلىقلار بار. S[VN4H2r$
ئالتۇن قەدىمكى شەھىرى نېمە سەۋەبتىن ئالتۇن شەھىرى، دەپ ئاتالغانلىقى ھەققىدە ئېنىق يازما ماتېرىيال يوق. بۇ ھەقتە پەقەت كىشىلەر ئارىسىدا بىر قانچە قىياسىي قاراشلا بار. بۇ ھەقتە بەزىلەر بۇ قەدىمكى شەھەردىكىلەر بۇرۇندىن ئالتۇن، كۈمۈش قاتارلىق بايلىقلاردىن قانداق پايدىلىنىشنى بىلگەن، شۇڭا كىشىلەر ئۇنى‹‹ئالتۇن شەھەر›› دەپ ئاتىۋالغان دېسە؛ بەزىلەر، بۇ شەھەردە بۇرۇنقى ئىنسانلار ئالتۇننى پىششىقلاپ ئىشلەپ چىقارغان ئالتۇن شەھەر ئىكەن، شۇڭا ئۇنىڭ نامى ‹‹ئالتۇن شەھەر›› بولغان دەيدۇ؛ يەنە بەزىلەر، بۇرۇننىڭ بۇرۇنىسىدا بۇ شەھەرنى ئالتۇن ئىسىملىك بىر قەبىلە باشلىقى بىنا قىلىپ، شەھەر نامىنىمۇ ئالتۇننىڭ شەھىرى، دەپ قويغان ئىكەن...دېيىشىدۇ. بۇ ئۈچ خىل قاراشنىڭ قايسىسى توغرا، قايسىسى خاتا، بۇ ھەقتە بىرنېمە دېيەلمەيمىز. BNq gZPd(
Dx+|%z#HG
w "WJ'g`
fa+y&L7~
b mU(DA/&
~:v3X X?
OcB5moGp
dD}Hnq_yg
بەدەل ئارت قەدىمكى تۇرى
("Z^f3C
~]0Rj )f
o3xoefI
بەدەل ئارت قەدىمكى تۇرى - ئۈچتۇرپان ناھىيىسىنىڭ غەربىي جەنۇبىدىكى بەدەل داۋىنىنىڭ ئېتىكىگە جايلاشقان . قەدىمكى تۇرنىڭ كەينىدە تەڭرىتاغ ، يېقىن ئەتراپىدا بەدەل دەرياسى بولۇپ ، يەر تۈزۈلۈشى بىر قەدەر ئېگىز ، كەڭ دائىرنى كۆرگىلى بولىدۇ . قەدىمكى تۇرنىڭ ئۇلى 10 × 13 مېتىر ، قالدۇق ئېگىزلىكى يەتتە مېتىردىن ئارتۇق كېلىدۇ . بۇ تۇرنىڭ ئاساسلىق گەۋدىسى خاڭدالغان توپا بىلەن شېخىل قاتلىمىدىن ئىبارەت بولۇپ ، ئۇلارنىڭ ئارىسىغا ياغاچ ۋە يۇلغۇن باستۇرۇلغان . خاڭدالغان قاتلامنىڭ قېلىنلىقى 12سانتىمېتىرغىچە كىلىدۇ . قەدىمكى تۇرنىڭ ئۈستىدە ياغاچ كۈمۈر كۈلى بار . بۇ تۇردىن بەش كىلومېتىر يىراقلىقتا يەنە بىر قەدىمىي تۇر بولۇپ ، ئۈستىدە بىر نەچچە تال ياغاچ تۈۋرۈك بار . بۇ تۇرلارنى بويلاپ داۋاملىق ئالدىغا ماڭغاندا ، بەدەل داۋىنىدىن ئاشقىلى بولىدۇ . قەدىمقى تۇرنىڭ يېقىن ئەتراپىدا قەدىمىي قەبرىستانلىق ۋە تۆگە ، ئات ، ئېشەكلەرنىڭ سۆڭەكلىرى بايقالدى . تۇرنىڭ شېخىل قاتلىمىدىكى ياغاچلارنىڭ يىلىنى كاربون 14ئارقىلىق ئۆلچەش نەتىجىسىگە ئاساسلانغاندا ، ئۇلارنىڭ دەۋرى بۇنىڭدىن 1645 يىل بۇرۇنقى ۋاقىتلارغا توغرا كېلىدۇ. cjLX e$X
Yq=,#
g&x7j#&zY|
rjb=kFtf((
^ElZ\ E,
R`~+ g$
@VAxN:P&
hQ/ (Tp
بېزەكلىك مىڭ ئۆيى - غار مەدەنىيىتىدىكى گۆھەر
G,:I{q.X
w3s{RY
?E{7Ft>
I!\\h Fc
Qafqc%R_
<30M,R
1982- مەملىكەت بويىچە نۇقتىلىق مۇھاپىزەت قىلىنىدىغان مەدەنىيەت يادىكارلىق ئورنى قىلىپ بېكىتىلگەن بېزەكلىك مىڭ ئۆيى قۇچۇ دۆلىتى دەۋرىدە قۇرۇلغان. تۇرپان شەھەر مەركىزى بىلەن بولغان ئارىلىقى 48 كىلومېتىر كېلىدۇ. تاڭ سۇلالىسى دەۋرىدە‹‹ نېڭروڭ ئىبادەتخانىسى›› دەپ ئاتالغان. بېزەكلىك مىڭ ئۆيىنىڭ تاش غار توپى غولىنىڭ غەربىي قىرغىقىدىكى بىر كىلومېتىرلىق دائىرىدىكى يارداڭلىققا ئۈچ قەۋەت قىلىپ قۇرۇلغان. ھازىر بۇ يەردە 83 غار بولۇپ، 77 ىگە رەت نومۇرى قويۇلغان. بۇنىڭ ئىچىدە، نۆۋەتتە 40 نەچچە پارچە تام رەسىمنىڭ پارچە پۇرات قالدۇقى ساقلانغان. ئومۇمىي كۆلىمى 1200 كۋادىرات مېتىرغا يېتىدىغان بولۇپ، تۇرپان ۋىلايىتىدىكى ساقلىنىپ قالغان غار ئەڭ كۆپ، قۇرۇلۇش شەكلى ھەر خىل، تام رەسىملىرىنىڭ مەزمونى ئىنتايىن مول غارلار توپىدۇر. ساقلىنىپ قالغان بۇددا دىنى تام رەسىملىرىدىن قەدىمكى قوچو خانلىقىنىڭ خانى، خانىشى ۋە ھەرقايسى قاتلامدىكىلەرنىڭ ئوخشىمىغان پورتىرىتى ۋە قەدىمكى ئۇيغۇرلارنىڭ بىر قىسىم تۇرمۇش كۆرۈنۈشلىرىنى ئېنىق كۆرۈۋالغىلى بولىدۇ. بۇنىڭدىن باشقا، قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقى، خەنزۇ يېزىقى، بىراھمان يېزىقلىرىدا يېزىلغان بېغىشلىمىلار بار بولۇپ، ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ يېزىقى ۋە تارىخىنى تەتقىق قىلىشتا قىممەتلىك ماتېرىيال ھېساپلىنىدۇ. 33- غارنىڭ كەينى تېمىدىكى ‹‹ شاگىرتلارنىڭ ماتەم تۇتۇشى›› ،‹‹ بىچۇنىڭ ماتەم تۇتۇشى›› قاتارلىق سۈرەتلەر شەخسلەرنىڭ ئىچكى روھىي ھالىتىنى ئوبرازلىق، جانلىق ئەكس ئەتتۈرۈپ، ئۆزگىچە خاراكتېرنى تولۇق نامايەن قىلغان. VYrOiu.I8
ZLeM3&;
L wz A:
a-k
%N
بېزەكلىك مىڭ ئۆيىدىكى غارلار ئاساسلىق تۈۋرۈك شەكىللىك ، ئۇزۇنچاق چاسا شەكىللىك ۋە چاسا شەكىللىك گۈمبەز تورۇسلۇق مەركىزىي ئايلانما كارىدور شەكلىدىن ئىبارەت ئۈچ خىل ئۇسلۇبتا قېزىلغان. ئاز بىر قىسمى مۇشۇ ئاساستا تەرەققىي قىلدۇرۇلۇپ ئۆزگەرتىلگەن. چوڭ غارلار كۇي فامىلىلىكلەرنىڭ قوچو دۆلىتى ۋە ئىدىقۇت خانلىقىنىڭ گۈللەنگەن مەزگىلىدە ياسالغان. غارنىڭ چوڭ - كىچىكلىكىدىن غار قازغۇرغۇچىنىڭ سالاھىيىتى، ئىقتىسادىي ئەھۋالىغا ھۆكۈم قىلىغىلى بولۇپلا قالماي، يەنە مۇشۇ دەۋرنىڭ بىر قىسىم ئىزنالىرىنى كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇ. بىناكارىق ھۈنەر سەنئىتىدىن قارىغاندا، غارلار غارداڭلىقتىن ئىچىگە قېزىلغاندىن كېيىن كېسەك بىلەن قوپۇرۇلغان ياغاچ قۇرۇلمىلىق ئىنتايىن كۆركەم قۇرۇلۇش ئىكەنلىكىگە ھۆكۈم قىلغىلى بولىدۇ. ux0$Z`6
E-fiP vA*
بېزەكلىك مىڭ ئۆيى نۇرغۇن بوران- چاپقۇن ۋە تالان - تاراجنى باشتىن كەچۈرگەن بولسىمۇ، يەنىلا ئەسلى ھالىتىنى يوقاتقىنى يوق. تاش غارلارنى رېمونت قىلغاندا كۆمۈرۈلۈپ چۈشكەن غارلارنىڭ خارابىلىرىدىن مىڭ پارچىدىن ئارتۇق قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقى، سانسىكرت يېزىقى، براھمان يېزىقى، سۇغدى يېزىقلىرىدا يېزىلغان پارچە- پۇرات ھۆجەتلەر، ھەيكەللەرنىڭ پارچىلىرى، تام رەسىملىرىنىڭ قالدۇقلىرى، قىممەتلىك مىخ مەتبەئە بويۇملىرى ۋە قۇشقىراق قاتارلىق مەدەنىيەت يادىكارلىقلار تېپىلىپ، بېزەكلىك مىڭ ئۆيىنى چوڭقۇر تەتقىق قېلىشتا قىممەتلىك ئەمەلىي ماتېرىيال بىلەن تەمىن ئەتتى. 9OuQ~{w\<(
/-6k[r q
/Hm b Nh
>q1( z't
F#d8%Ay6 p
تۇرپاندىكى‹‹ ئاستانە قەدىمىي قەبرىستانلىقى››
MH ;eJ
iHz=
+zNV{ba`
GQA D a
ئاستانە قەدىمىي قەبرىستانلىقى قەدىمكى قۇچۇ خانلىقىنىڭ دۆلەت قەبرىستانلىقى بولۇپ، قەبرىستانلىقتا نەچچە مىڭ يىللىق جەسەت ۋە قىممەتلىك مەدەنىيەت يادىكارلىرى ساقلانغان. بۇ قەدىمكى چوڭ قەبرىستانلىق ئالدىنقى ئەسىرنىڭ 50- يىلىرىدىن تارتىپ ھازىرغىچە 14 قېتىم ئارخېئولوگىيىلىك قىزىلىپ، 456 قەبرە رەتلەندى. بۇ قەبرىلەردىن قېزىۋېلىنغان قىممەتلىك مەدەنىيەت يادىكارلىرى 10 مىڭدىن ئاشىدۇ. شۇڭا بۇ قەبرىستانلىق كىشىلەر تەرىپىدىن ‹‹ قوچۇ ئېلىنىڭ تارىخىي ئارخىپخانىسى، تۇرپاندىكى يەر ئاستى مۇزېيى›› دەپ ئاتالماقتا. $~{QUH |*
P+v-?s
ئاستانە قەدىمكى قەبرىستانلىقى تۇرپان شەھەر مەركىزىنىڭ شەرقىي جەنۇبىغا 40 كىلومېتىر كېلىدىغان 10 نەچچە كۋادىرات كىلومېتىر كۆلەمدىكى قاقاس چۆلنىڭ ئوتتۇرا قىسمىغا جايلاشقان. نۆۋەتتە، بۇ قەبرىستانلىق گوۋۇيۈەن تەرىپىدىن نۇقتىلىق قوغدىلىدىغان مەدەنىيەت يادىكارلىق ئورنى قاتارىغا كىرگۈزۈلدى. ئارخېئولوگىيىلىك قېزىپ رەتلەشتە، قەبرىلەردىن 1000غا يېقىن ئەسلى ھالىتى بىلەن قېتىپ قالغان جەسەت بايقالدى. مىڭ نەچچە يىللىق جەسەتلەرنىڭ ئۆز ھالىتى بويىچە ساقلىنىشى، سانىنىڭ كۆپلۈكى دۇنيادا كەم كۆرۈلىدىغان ئەھۋال. بۇ، ئىنسانشۇناسلىق، تارىخ، ئارخېئولوگىيە ۋە تىببىي ئىلىم تەتقىقاتىدا مۇھىم رول ئوينايدۇ. t,:
Lp,
j 3^#0W7
$5Jt(g#
SZ iK
o
^"t# '/
بۇغرا قۇم يولى
/{lswN:^
8c3A@PCfea
KweQa_>0
T"&y U~WR
7 I(n{
بۇغرا قۇم يولى - قەشقەر يېڭىشەھەر، يېڭىسار، يەكەن، يوپۇرغا ناھىيىلىرى ئارىلىقىدىكى چۆلنىڭ نامى. ‹‹ تۈركى تىللار دىۋانى›› دا ‹‹ باغرامقۇم›› دەپ خاتىرىلەنگەن بولۇپ، كېيىن ئۇنىڭ نامى خەلق ئارىسىدا ‹‹بۇغرا قۇم›› دەپ ئومۇملاشقان. KjRC[s6Th
z'u: 3}mE
قەدىمكى دەۋردە قەشقەر شەھىرى بىلەن يەكەننى تۇتاشتۇرىدىغان بۇغرا قۇمدا جەنۇپ ۋە شىمال تەرەپتىن ئۇزۇنسىغا كېسىپ ئۆتكەن ئاساسلىق ئىككى چوڭ يول بولغان. بىر يول قەشقەر شەھرىدىن باشلىنىپ، قەشقەر يېڭىشەھەر ناھىيىسىنىڭ تازغۇن بازىرىدىن جەنۇپقا سوزۇلۇپ، ‹‹ يېڭىسار قەلئەسى›› ، ‹‹ قىزىل رابات ›› تىن ئۆتۈپ، بۇغرا قۇمنىڭ جەنۇبىي گىۋىكىنى بويلاپ ‹‹ دوسلۇقۇم›› ، چارەك بازىرى ئارقىلىق يەكەنگە تۇتاشقان. بۇ يولنىڭ كۆپ قىسمى يېڭىسار بىلەن يەكەن ئارىسىدىكى قىزىل ساي (يەنى ھىمىتنىڭ سېيى)نى كېسىپ ئۆتكەنلىكتىن، ‹‹ قىزىلنىڭ يولى›› ، دەپمۇ ئاتالغان. بۇ يول ئۇزۇنراق بولسىمۇ، قۇم بارخانلىرى يوق دېيەرلىك، يۈرۈشكە قولايلىق ھەم بىر مۇنچە ئۆتەڭ- رابات بىنا قىلىنغان بىخەتەر يول بولغاچقا، ھەربىي قوشۇنلار، كارۋان، ئەلچىلەر، ساياھەتچىلەر ئاساسەن مۇشۇ يول بىلەن ماڭغان. يەنە بىر يول قەشقەر شەھرىدىن باشلىنىپ، قەشقەر يېڭىشەھەر ناھىيىسىنىڭ ياندۇرما، خانئېرىق قاتارلىق جايلىرى، يوپۇرغا ناھىيىسىنىڭ ئاچچىق يېزىسى تەۋەسى ئارقىلىق بۇغراقۇمنى شىمالدىن ئۇزۇنسىغا كېسىپ ئۆتۈپ، ئېلىشقۇ بازىرى ئارقىلىق يەكەنگە تۇتاشقان. بۇ يولنىڭ كۆپ قىسمى بۇغرا قۇم چۆلى ئىچىدە بولغاچقا، ‹‹ بۇغراقۇم يولى›› دەپ ئاتالغان، بۇ يول بىۋاستە يەكەنگە بارىدىغان يول بولغاچقا، ‹‹ يەكەن يولى›› دەپمۇ ئاتالغان. بۇ يول قۇم بارخانلىرى كۆپ، يۈرۈشكە ئەپسىز، خەتەرلىكرەك بولسىمۇ، ئۇدۇل، يېقىن ھەم خالىي بولغاچقا، جىددىي ئالاقە يەتكۈزگۈچىلەر، ئېكىسپىدىتسىيىچىلەر مۇشۇ يول بىلەن ماڭغان. بۇ يول يەنە بۇغراقۇم چۆلى تەۋەسىدە قەشقەر يېڭىشەھەر، يېڭىسار، مارالبېشى، پەيزىۋات قاتارلىق جايلارنى تۇتاشتۇرىدىغان يوللار بىلەن كېسىشكەن. بۇ يوللارنىڭ كېسىشكەن جايلىرىدا ‹‹ ئاقچىغ›› ، ‹‹خورازتام›› ، ‹‹ ياغاچ ئايۋان›› ، ›‹‹ توققۇز باي›› ، ‹‹ ئاق لەڭگەر›› ، ‹‹كۆك رابات›› قاتارلىق مەشھۇر ئۆتەڭ- راباتلار بولغان. ھەر ئىككى يولنىڭ ئۆزىگە تۇشلۇق ئەۋزەللىكى بولغاچقا، قەشقەر، يەكەن، خوتەن ۋە باشقا جايلارنىڭ سودا- سېتىق، قاتناش- ئالاقە ئىشلىرىدا ناھايىتى مۇھىم رول ئوينىغان. بۇ يوللاردا نەچچە ئەسىرلەپ كارۋانلارنىڭ كولدۇرما ئاۋازى، مۇڭلۇق ناخشا- مۇزىكا سادالىرى ئۈزۈلمەي ياڭراپ تۇرغان. 19- ئەسىرنىڭ كېيىنكى يېرىمىدىن باشلاپ، بۇغراقۇم يولى ئاساسەن تاشلىنىپ قالغان. ئازادلىقتىن كېيىن ‹‹ قىزىلنىڭ يولى›› نى ئاساس قىلىپ، چوڭ تاشيول ياسىلىپ، قاتناش تولۇق راۋانلاشقاندىن كېيىن، بۇغراقۇم يولى پۈتۈنلەي تاشلىنىپ قالغان ھەم ئىزى ئۆچكەن. بۇ يولدىكى ئۆتەڭ- لەڭگەرلەرمۇ چۆللىشىپ كەتكەن. E0!MZC
vBWL=/:
بۇغرا قۇم يولىدىكى ئىلگىرىكى يولۇچىلار ئۈزۈلمەيدىغان، سودا- سېتىق قىزىغان، ئاۋات، قايناق مەنزىرىلەر چۈشتەك غايىپ بولغان بولسىمۇ، بۇ ئۆتەڭ- لەڭگەرلەرنىڭ نامى، بۇ ھەقتىكى گۈزەل ئەسلىمە، رىۋايەتلەر كىشىلەر ئارىسىدا ھېلىمۇ يادلىنىپ كەلمەكتە. id umxo'
zpQz{[is
T2: P6 +1
A;G
6.M
7ze`^uMs(
96q X9CA
ggnO)83
8/
G7s 05W
ئۇلانباي قەدىمكى شەھىرى
|;d8+HZ
zK{sf-^l./
?-oLnnu+M
6')`sK9.
vfo2 vC
ئۇلانباي قەدىمكى شەھىرى - ئۈرۈمچى ناھىيىسى داۋان يېزىسى ئۇلانباي كەنتىنىڭ جەنۇبىغا جايلاشقان بۇلۇپ،تەكشى يۈزى سەل چاسراق كەلگەن ،جەنۇبى سېىپىلنىڭ ساقلىنىشى بىر قەدەر ياخشى . )"k7H.
8aM
:
U:w
شەھەر سېپىلى خاڭداپ ياسالغان بۇلۇپ ،قالدۇق ئېگىزلىكى ئىككى — يەتتە مېتىر ،ئۇلىنىڭ كەڭلىكى تەخمىنەن ئون مېتىر ،ئۈستىنىڭ كەڭلىكى تەخمىنەن ئۈچ مېتىر كىلىدۇ .سېپىلنىڭ سىرتىدا يۆلەك تاملار ،تۆت بۇرجىكىدە راۋاق بار . شەھەر ئىچىدە ئۈچ سېپىل بۇلۇپ ، شەھەر ئىچىنى شەرىقىي شىمال ،غەرىبىي شىمال ۋە جەنۇبى قىسمىدىن ئىبارەت ئۈچ رايۇنغا بۆلگەن ،ئۇلار ئايرىم –ئايرىم ھالدا چاسا ۋە ئۇزۇنچاق چاسا شەكىلدە .شەھەرنىڭ شەرىق ، جەنۇب ۋە شىمال تەرەپلىرىدىن قۇۋۇق ئېچىلغان بولۇپ ،ھەر بىرىنىڭ قۇۋۇق قەلئەسى بار. MJao(m
ApG>Fj3o:
9|<97Hh k
9A LQ9
$
ctdqaL"_
\BD^3
بۇ شەھەر خارابسىدىن تاش قۇرال ، تۆمۈر قۇراللار ؛ قىزىل ، كۈل رەڭلىك، قارا رەڭلىك كومزەك ، ئىۋرىق، لوڭقا ، داس ، كۈپ قاتارلىق ساپال قاچىلار قېزىۋېلىندى . بەزى قاچىلارنڭ ئۈستىگە سۇس ئەگرى ۋە دولقۇنسىمان سىزىقلىق نەقىشلەر ئويۇلغان . -G0cj;Va
NS?M4m}a
@w<%/gF<]
ED #
jfijQC<G
Xb6mM()
بۇگۇت مەڭگۈ تېشى
8LU$4
h%|yT+;
\1G'xAO)
wF&r.!:
ve:V S4#q
tfag>B8
بۇگۇت مەڭگۈ تېشى 1956– يىلى موڭغۇلىيە خەلق جۇمھۇرىيىتى پەنلەر ئاكادېمىيىسىنىڭ ئاكادېمىكى دورجى سولۇى سەككىزىنچى ئەسىرگە مەنسۇپ تۈرك مەڭگۈ تاشلىرى تېپىلغان يەرنىڭ شەرقىي شىمالىغا تەخمىنەن 170 كىلومېتىر كېلىدىغان بۇگۇت دېگەن جايدىكى تۈرك قەبرىستانلىقىدىن سوغدى يېزىقىدىكى بىردانە مەڭگۈ تاشنى تاپتى ۋە تېپىلغان جاينىڭ نامى بىلەن بۇ مەڭگۈ تاشنى ‹‹ بۇگۇت مەڭگۈ تېشى ›› دەپ ئاتىدى . ئەمما ، بۇ مەڭگۈ تاشنى ئوقۇش ۋە تەرجىمىسىنى ئىشلەش خىزمىتى سابىق سوۋېت ئىتتىپاقى تۈركشۇناسى س . گ . كىلياشتورنىي ۋە سوغدى تىل – يېزىقى مۇتەخەسسىسى ۋ . ئا . لىۋىش تەرىپىدىن ئورۇنلاندى . بۇ ئىككى ئالىم ئۆزلىرىنىڭ بۇ ھەقتىكى تەتقىقات نەتىجىلىرىنى ئالدى بىلەن سابىق سوۋېت ئىتتىپاقىدا نەشر قىلدۇردى . كېيىنكى يىلى ۋېنگرىيىدە ئېلان قىلدى . 7+ \(`_
4XI*VrL`
‹‹ بۇگۇت مەڭگۈ تېشى ›› نىڭ ئۈچ يۈزىگە جەمئىي 29 قۇر بىلەن سوغدىچە خەت ئويۇلغان بولۇپ ، تۆتىنچى يۈزىگە براخما يېزىقى بىلەن 20 قۇرچە سانسكرىتچە سۆز ئويۇلغان . مەزكۇر مەڭگۈ تاشنىڭ ئۈستى قىسمىغا تۈرك خانلىقىدىكى ئاشىنا ئۇرۇقىنىڭ تۇتېمى بولغان چىشى بۆرىنىڭ سۈرىتى ئويۇلغان بولۇپ ، ئاستىنقى قىسمى تاشپاقا شەكىللىك ئۇلدىن تۈزۈلگەن . مەزكۇر مەڭگۈتاشنىڭ ئەڭ چوڭ ئەھمىيىتى شۇ بولۇپ ، دەۋر جەھەتتە ‹‹ تۇنيۇقۇق مەڭگۈ تېشى ›› ، ‹‹ كۆلتېگىن مەڭگۈ تېشى ›› ۋە ‹‹ بىكلگە قاغان مەڭگۈ تېشى ›› قاتارلىقلاردىن 150 يىل بۇرۇندۇر . FU! wxE__Z
FPuF|]vt8
بۇ مەڭگۈ تاشنىڭ خەنزۇچە تەرجىمىسىنى لىن مېيسۈن ‹‹ شەرق مەدەنىيتى تەرەققىياتىنىڭ نامايەندىسى ›› ناملىق ماقالىسىگە كىرگۈزگەن بولۇپ ، بۇ ماقالە ئۇيغۇرچە ‹‹ شىنجاڭ مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرى ›› ژورنىلى 1995–يىلى 4–سانىدا ئېلان قىلىنغان . 81WrpMu3tn
+U<-tFN>
>"-^G ~S
,xkYn:Lz*Y
قەدىمكى جەسەتلەر
XlZuG1 cO
UK
"1nA"
قەدىمكى جەسەتلەر — تەبىئىي شەكىللەنگەن قۇرۇق جەسەتلەرنى كۆرسىتىدۇ . بۇ جەسەتلەر ھاۋاسى قۇرغاق ، يېرى شورلۇق يەرلەرگە قىش پەسلىدە دەپنە قىلىنغانلىقى قاتارلىق ئامىللاردىن شەكىللەنگەن ، مىسىرلىقلارنىڭ سۈنئىي ئۇسۇلدا شەكىللەندۈرگەن موميالىرىغا ئوخشىمايدۇ . قەدىمكى جەسەتلەر ئاساسەن لوپنور چۆللۈكى ، تەكلىماكان قۇملۇقى ، تۇرپان ، قۇمۇل قاتارلىق جايلاردىن قېزىۋېلىنغان . مۇھىم ئورۇنلاردىن لوپنوردىكى قۇملۇق ، ۋە تۆۋەن دەريا ، نىيە ناھىيىسىدىكى نىيە خارابىسى ، چەرچەن ناھىيىسىدىكى زاغۇنلۇق ، لوپنۇر ناھىيىسىدىكى كۆكسۇ ، قۇمۇل شەھىرىدىكى قارا دۆۋە ، تۇرپاندىكى سۇ بېشى ۋە ئاستانە قاتارلىق جايلاردىكى قەدىمكى قەبرىستانلىقلار بار . ئۇنىڭ دەۋرى ئەڭ بالدۇرلىرى بۇنىڭدىن تەخمىنەن 4000 يىل ئىلگىرىكى برونزا دەۋرىگە ، كېيىنكىلىرى 7 ~ 9 – ئەسىرلەردىكى تاڭ دەۋرىگە تەۋە . قەدىمكى جەسەتلەر قېزىۋېلىنغاندا ، شەكلى بېجىرىم بولۇپلا قالماستىن ، ئۈستىگە كىيدۈرۈلگەن كىيىم – كېچەكلىرى بىلەن ھەمدەپنە بۇيۇملىرىنىڭ كۆپىنچىسى چىرىپ كەتمىگەن ، ئۇلار قەدىمكى جەسەتلەرنىڭ ئىرقىي ئالاھىدىلىكى ۋە مىللەت ، مىللىي ئۆرپ – ئادەت مەدەنىيتى ، جۈملىدىن ئىجتىمائىي تۇرمۇش ئەھۋالىنى تەتقىق قىلىشتىكى تېپىلغۇسىز ماددىي ماتېرىيال ھېسابلىنىدۇ . بۇ ماتېرىياللاردىكى قەدىمكى شىنجاڭنىڭ موڭغۇل ئىرقىدىكىلەر بىلەن كاۋكاز ئىرقىدىكىلەر ئارىلىشىپ ئولتۇراقلاشىقان ، مىللەت تەركىبى كۆپ ، مەدەنىي تۇرمۇشى مول ، رەڭگارەڭ رايون ئىكەنلىكىنى جانلىق چۈشەندۈرۈپ بېرىدۇ . v_l
z 4`t
#`Q`j?n!'{
Q}{~ ~_^
URP `N
كۆنچى دەريا ۋادىسىدىن تېپىلغان كىرورەن گۈزىلى جەسىتى
Mlgcbo &
Qn'I _.P
qKh5C(x
زاغۇنلۇق قەبرىستانلىقىدىن تېپىلغان جەسەتلەر
fR] gtp-,
uYC
6?X#
.]>n P
p
BW.,L}
بۇ جەسەتلەر ئۇيغۇر ئاپتۇنۇم رايۇنلۇق موزىيدا ساقلانماقتا
"X!jV@,CwA
29hu[6.`'
&,<^T$&t
"a]@lJ
?Fcyx|s8
7g?Vbx
xS"V,iRH4
مەنبە:تور 
