1982- يىلى سابىق سوۋېت ئىتتىپاقىدىكى قىرغىزىستان رېسپۇبلىكىسىنىڭ توقماق شەھىرىگە غەربىي جەنۇبىدىن 8 كىلومېتىر كېلىدىغان قەدىمكى شەھەر ىارابىسى ئاق بېشىم ئەتراپىدىن شۇ جايدىكى دېھقانلار قىزىل گرانىي تاشتىن ياسالغان، خەنزۇچە خەت ئويۇلغان بىر ئابىدىنىڭ پارچىسىنى بايقاپ، ئۇنى شۇ جايدىكى مۇزېيغا ئاپىرىپ بەرگە. روسيىلىك خەنزۇشۇناس C.P سوبرونېنكونىڭ ئوقۇپ ئىزاھلىشى بىلەن بۇ ئابىدىنىڭ تاڭ دەۋرىدىكى ئەنشى باش قۇرۇقچىبېگى دۇخۇەيباۋغا تەئەللۇق ئىكەنلىكى ئىسپاتلاندىن. 90- يىللارنىڭ  بېشىدا ياپونيىلىك ئالىملاردىن لىن جۈنشيۈڭ، نېيتىڭ (مىدورى ناتىئو) ئەپەندىلەر بۇ ئابىدىنىڭ بېسىپ چۈشۈرۈلگەن نۇسخىسى، سۈرىتى ۋە ئۇنىڭغا دائىر تەتقىقات نەتىجىلىرىنى ئېلان قىلىپ، مەملىكەت ئىچى ۋە سىرتىدىكى ئىلىم ساھەسىدە كۈچلۈك تەسىر قوزغىدى. بۇ يىل شىنجاڭدا ئەنشى بۈيۈك قورقچىبېەگ مەھكىمىسى ھەققىدە خەلقئارالىق ئىلمىي مۇھاكىمە يېغىنى ئېچىلىدىغانىلىقىدىن خوشاللىق ئىچىدە خەۋەر تاپتۇق، شۇ مۇناسىۋەت بىلەن كەڭ ئالىملارنىڭ تەتقىقاتتا ئىشلىتىشى، پايدىلىنىشى، ئۈچۈن، بۇ ئابىدىنى ۋە ياپونىيىلىك ئالىم نېيتڭنىڭ بىر قانچە تەتقىتات نەتىجىسىنى تەرجىمە قىلىپ ئېلاق قىلدۇق. rQ&F Gb  
(1) تاش ئابىدىنىڭ يۇچۇق پارچىسى ئاق بېشىم شەھىرىنىڭ ئىچىدىن تېپىلغان بولۇپ، ئۇ بۇت ياكى بۇدساتۋا ھەيكىلىنىڭ تەگلىكى بولۇپ، ئۈستى قىسمى پۇچۇلۇپ كەتكەن، شەكلى سەككلىك ئوتتۇرا قىسمىنىڭ ئۇزۇنلۇقى 32.6 سانتىمېتىر كەڭلىكى 13.5 سانتىمېتىر، قېلىنلىقى 11 سانتىمېتىر، بېغىشلىما قىسمىنىڭ ئاستى تەرپىدە يەرگە ئورنىتىلغان ئۇل تۆۋرۈك بار، ئابىدىنىڭ ئوتتۇرسىدىكى خەتلەر ئۇچۇپ تۇنۇغۇسىز بولۇپ كەتكەن (ئۇنىڭ بېسىپ چۈشۈرۈلگەن ۋە تەقلىدىي كۈچۈرۈۋېلىنغان سۈرىتىگە قاراڭ) تىك يېزىلغان خەتلەر تۆۋەندىكىلەردىن ئىبارەت: <v$yXA  
ئەنشىنىڭ مۇئاۋىن قورۇقچىبېگى سوياپتا ئون جەمەت ئىسيانىنى باستۇرغان ئالىي دۆلەت ئەركانى دۇخۇەيبا، پەرۋەردىگارنىڭ چىن ھۆرمىتى بىلەن باقى ئالەمدىكى مەرھۇمنىڭ خاتىرجەملىكىنى تىلەپ مىڭفۇ ئۈچۈن بىر بۇ ئىككى بۇدساتۋا ھەيكىلى ياساتتىم. 
M(.Up  
ئابىدىدىن مەلۇم بولۇشىچە، ئەنشى قۇرۇقچىبېگنىڭ ئورۇنباسارى، سۇياب شەھىرىدە ئون جەمەت ئىستانىنى باستۇرغان ئالىي دۆلەت ئەركانى دۇخۇەيباۋ مەرھۇم ئانىسى مىڭگۇنىڭ خاتىرسى ئۈچۈن بىر دانە بۇددا ھەيكىلى ۋە ئىككى دانە بۇدساتۋا ھەيكىلى تۇرغازغان ھەم بېغشلىما قالدۇرغان ( تەرجىماندىن: كۆچۈرۈلمە نۇسخىسىنىڭ 8- قۇردىكى خەتلەرنى ياپونىيە ئالىملىرى «جىن» دەپ ئوقىغان، ئەمما تەتقىتاتچى جيانىڭيى تەكشۈرۈپ، بۇ خەت «پو» دەپ ئوقۇلۇشى لازىم، بۇددا دىنىدىكى دۇئا تىلاۋەت سۆزىدە كۆپىنچە «پۇ» دېگەن خەت ئىشلىتىلەتتى دېگەننى ئوتتۇرىغا قويدى. لىن جۈنشيوڭ تەييارلىغان باسما نۇسخىسىغا سېلىشتۇرۇپ كۆرۈپ بۇنىڭ ھەقىقەتەن «پۇ» دېگەن خەت ئىكەنلىكىنى بايقايدۇ gF&HJF 0x  
   ئابىدىدىكى خەتلەر كەمتۈك بولۇپ، 1- 3- قۇرلاردىكى خەتلەرنى كۆڭۈل قويۇپ دەلىلەش ئارقىلىق، ئۇنىڭ ئىچىدىكى «سۇياپتىكى ئون جەمەت ئىسيانىنى باستۇرغۇچى» دېگەن سۆز نېيتىڭنىڭ تەتقىقاتىغا قارىغاندا «سۇياپنىڭ باشقاۋۇلى» ۋە «ئون جەمەت ئىستانىنى باستۇرغۇچى» ئىكەن، بۇنىڭغا ئساسلاراندا ئۇنىڭ مەنسىپى «ئەنشى مۇئاۋىن قورۇقچىبېگى، سۇياپتىكى ئون جەمەت ئىسيانىنى باسقۇرغۇچى، ئالىي دۆلەت ئەركانى» بولىدۇ. qQe23,x@5  
«ئون جەمەت ئىسيانىنى باستۇرغۇچى» دېگەن سۆزدىكى «ئون جەمەت» غەربىي تۈركلەرنىڭ ئاساسلىق قەبىلىلىرىدىن بولغان تۇغلۇق خاقاننىڭ بەش قەبىلىسى ۋە ساداقلىلارنىڭ جەمەتىنىڭ بەش قەبىلىسى بولۇپ، جەمئىي ئون قەبىلىنىڭ ئومۇمىي ئامىنى كۆرىستىدۇ. غەربىي تۈركلەرنىڭ تاڭ خاندانلىقىغا بەيئەت قىلغاندىن كېيىن تاڭ ىانلىقى غەربىي تۈركلەرنىڭ تاڭ خاندانلىقىغا بەيئەت قىلغاندىن كېيىن، تاڭ خانلىقى غەربىي تۈركلەرنىڭ ئەزەلدىن ئىككى پارچىغا بۆلۈنۈپ ئىدارە قىلىنغاندىن ئىبارەت تارىخىي ئەنئەنىگە ۋارىسلىق قىلىپ، ئاشنا مىشنى شىڭشىۋاڭ خاقان، قوشۇمچە ئىسسىق كۆلنىڭ قورۇقچىبېگى قىلىپ تەيىنلەپ، ئوڭ قانات تەرىپى بولغان ساداقلىقلار قەبىلىلىرىنى باشقۇرۇشقا قويدى. چيەنفېڭنىڭ 2- يىلى (667- يىلى) يۇقىرىدىكى ئىككى قورۇقچىبېگ ئالەمدىن ئۆتۈپ «ئون جەمەت سەركەردىسىز قالدى» («ئومۇمىي تارىخ، تۈركلەر تەزكىرسى» دىن) شيەنخېنىڭ 1- يىلى (670- يىلى) 4- ئايدا تاڭ خانلىقى غەربىي تۈركلەرنىڭ ئاتامانى ئاشنادوزنى چەپ قول ھىماتچى سانغۇنى، قوشۇمچە فۇيەن قورۇقچىبېگى قىلىپ بەلگىلىدى؛ ئاشنادۇز بولسا ئۆزىنى ئون جەمەتنىڭ خاقانى دەپ، تۈبۈتلەر بىلەن بىرلىشىپ، يىفىڭنىڭ 2- يىلى (677- يىلى) دىكى ئىسياننى پەيدا قىلدى. ۋاق فاڭجى بۇنىڭدىن ئىلگىرى ئەنشى قورۇقچىبىگى بولغان دۇخۇەيباۋنىڭ ئورنىنى بېسىپ ئىسياننى تىنچىتتى، ئاشنادوزدىن كېيىن ئۆزىنى ئون قەبىلىنىڭ خاقانى دەپ ئېلىپ قىلىغىنى يوڭ چۇننىڭ 1- يىلى (682- يىلى) غەلىيان كۈتۈرگەن ئاشنا چىپ بولۇپ، بۇ توپىلاڭنىمۇ ۋەڭ فاڭجى تىنچىتتى. «ئون جەمەت ئاقساقىلى» دېگەن بۇ مەنسەپ توغرىسىدا تارىختا مۇنداق خاتىرە o&kgRv[  
جىڭيوننىڭ 112- يىلى (710-711) كۈن چىقىش تۈركلەر تۈركەش قارلۇق خانلىقىغا ھۇجۇم قىلىپ، تۈركەش- قارلۇق خانلىقىدىكى ساغى خان ھاكىمىيتىنى يوقاتقاندىن كېيىن تاڭ خانلىقى ئاشناشاننى «ئون ئۇرۇقنى ئەمىش تاپقۇزغۇچى، دالالەت بېگى، ئەمىن، جەمەتىنى تىنخىتىش، بويسۇندۇرۇش مەقسىتىدە تەسىس قىلىنغان ئالاھىدە ۋاقىتلىق مەنسەپ، بۇنى ئابىدىدىكى نامغا سېلىشتۇرساق ئۇنىڭ «ئون ئۇرۇقنى بويسۇندۇرغۈچى» ئىكەنلىكىدە گەپ يوق. بۇ ئەمەل تارىخىت كىتابلاردا ئۇچرىمايدۇ. شۇڭا ئۇ توپلاڭنى تىنجىتىش مەقسىتىدە تەسىس قىلىغان ئەمەل ئىكەنلىكى ئېنىق. W)2ZeH*
  
   «ئەدەبىيات جەۋھەرلىرى» ناملىق كىتابنىڭ 913- جىلدىدىكى «شىياجۇ ئايمىقىنىڭ ۋالىسى تەييۇەنلىك گوڭ ھەزىرەت ئابىدىسى» دە «ئۇنىڭ ئالدىدا مەنسەپكە ئولتۇرغان ئادەم دۇخۇەيباۋ بولۇپ، ئەندىشىگە يۆتكىلىپ بىر تۇتاش قۇماندانلىق قىلىپ، سۇيابنى ئىدارە قىلغان». دېگەن خاتىرە بار. بۇ ۋاڭ فاڭجىدىن ئىلگىرىكى ئەنشىگە قوماندانلىق قىلغان «سۇيابنىڭ باسقاۋۇلى بولغان» دېگەننى بىلدۈرىدۇ. Q3aZB*$
K  
(2)دۇخۇەيباۋ ھەققىدە تاڭ دەۋرى تارىخنامىلىرىدە ھېچنەرسە يېزىلمىغان، ئۇنىڭغا چېتىشلىق ئىشلار ۋاڭ فاڭجىنىڭ ئەھۋالىغا دائىر خاتىرىلەردىلار ئۇچرايدۇ. «يېڭى تاڭنامە نىڭ 111- جىلدىدىكى «ۋاڭ فاڭجى تەزكىرسى» دە مۇنداق خاتىرىلەر بار: ux1SQ8C*  
«پېي شىڭجيەن لى شۇپۇ ئۈستىدىن جازا يۈرۈشى قىلغندا، ۋەزىپىسى ئۇرۇنباسار بولۇپ، قوشۇمچە ئەنشى قوتۇقچىبېگىنى نازارەت قىلاتتى. بۇرۇنقى قورۇقچىبەگ دۇخۇەيباۋ بېشباللىققا ئايماق بېگى بولۇپ يۆتكەلگەنىدى. ۋاڭ فاڭجى سوياب شەھىرىگە كەلگەندىن كېيىن شەھەرنى مۇستەھكەملەپ، ئۈچ قۇۋۇق سالدۇرغان، شەھەرنى ناھايىتى ئەپچىل ۋە ئەگرى- توقاي قىلىپ ئۇرۇنلاشتۇرۇلغان بولۇپ كەلگەنىدى. غەربىي يۇرتتىكى غۇزلار بۇنى كۆرۈپ، ئۇنىڭغا تەڭ كەلگىلى بولمايدىغانلىقىنى ھېس قىلىپ ئۇنىڭغا ئالەمدىكى ئېسىل نەرسىلەرنىڭ ھەمىمىسىنى سوۋغا قىلىشقانىدى. ئەمما ئارىدىن ئۇزۇن ئۆتمەيلا ۋاڭ فاڭجى بېشبالىقىنىڭ بەگلىكىگە يۆتكەلدى. دۇخۇەيباۋ بولسا ئالتۇن تاغنىڭ قورۇقچىبېگىلىكىدىن يەنە ئەندىشىگە قايتىپ كېلىپ، تۈبەتلەر بىلەن بولغان جەڭگە قاتناشتى». *+>Q
KR7  
  بۇ يەردە ئېيتىلغان پېي شىڭجىيەننىڭ لى شۇپو ئۈستىدىن جازا يۈرۈشى قىلىش ۋەقەسى ئالدىدا ئېيتىلغان ئاشنادوزنىڭ ئىسيانىغا قارىشى جازا يۈرۈشىنى كۆرسىتىدۇ. يىڭفىنىڭ 2- يىلى «ئاشنادوز ھەن ئۇنىڭ باشقاق سەركەردىسى لى شۇپو تۈبەتلەر بىلە تىل برىكتۈرۈپ، ئەنشىگە تېگىش قىلىدى»، بۇنىڭ بىلەن تۆت شەھەر قولدىن كەتتى. دىياۋلۇنىڭ 1- يىلى (679- يىلى) پېي شىڭجيەن بويرۇق بىلەن تەيىنلەنگەن پېرسىيە پادىشاھى ھەم ئەرەبلەرنى تىنچلاندۇرغۇچى دېگەن نامىدا تۈركلەرنىڭ غەربىي قانتىغا كىرىپ، تويۇقسىز ھۇجۇم قىلىش ئارقىلىق سوياپ ئوردىسىدىكى ئاشنادۇز ھەن ئۇنىڭ سول قانات خاقانى لىش شۇپونى ئەسىرگە ئېلىپ قايتتى، پېرسىيە خانىنىمۇ ئۆز ئىلىگە ئايتۇرۇۋەتەتتى»، «سوياپ شەھىرىدە ئابىدە تۇرغۇزۇپ، ئۆز تۆھپىسىنى خاتىرىلەپ قويدى. بۇ چاغدا پېي شىڭجىيەن ۋاڭ فاڭجىنى مۇئاۋىن باشچىلىققا، قوشۇمچە ئەنشى قورۇقچىبېگنىڭ نازارەتچىلىكىگە تەيىنلەنگەن، ھەم غەربىي ئايماقتىكى مەردۇ- مەيدان ئوغلانلارنى ئۆزىگە جەلىپ قىلغان، «غۇزلاردىن بولغان باتۇر- ئەزىمەتلەر ئۇنىڭغا بەسبەس بىلەن ئاۋاز قوشۇپ تۈمەنگە يېقىن ئادەم توپلىنىپ» ئاشنادۇز تۇرۇشلۇق سويابقا يۈرۈش قىلغان. «كونا تاڭنامە» نىڭ 185- يىلىدىكى «ۋاڭ فاڭجى تەزكىرسى » دىمۇ «مەنسەپ تۇتۇق پىرقىسىنىڭ يانداش بېجىى پىي شىڭجىيەن شوپۇغا جاز تۈرۈش قىلغاندا ۋاڭ فاڭجىنى ئۆزىگە ياردەمچى، قوشۇمچە ئەنشى قورۇقچىبېگىنىڭ نازارەتچىسى قىلغان»، «سۇياب شەھىرىدىمۇ تۇرغان»... دېيىلگەن، ئەمما بۇنىڭدا دۇخۇەيباۋ ھەققىدە ھېچنىمە دېيىلمىگەن. hlBqcOpkKg  
  «يېڭى تاڭنامە، ۋاڭ فاڭجى تەركىرسى» گە ئاساسلانغاندا، دىيالۇنىڭ 1- يىلى ۋاڭ فاڭجى ئەنشى قورۇقچىبگىنىڭ نازارەتچىسى بولۇپ تۇرغاندا، دۇخۇەيباۋ بېشبالىق ئايمىقىنىڭ بېگى (ۋالىسى) لىكىگە يۆتكەلگەن، بۇنىڭدىن ئىلگىرى ئۇ ئەنشىنىڭ قورۇقچىبېگى بولغان. دۇخۇەيباۋدىن ئىلگىرى ئەنشىگە پېي شىڭجىيەن قورۇقچىبېگى بولغان. كونا، يېڭى تاڭنامىدىكى (پېي شىڭجىيەن تەزكىرسى» دىمۇ لىن دېنىڭ 2- يىلى (665- يىلى) شىڭجىيەن ئەنشىنىڭ قورۇقچىبېگى ئىدى. دېگەن خاتىرە بار: ئۇنىڭ ئىش پائالىيەتلىرى ھەققىدە «چاڭ شوجژ ئەسەرلىرى» نىڭ 14- يىلىدىكى «مۇبارەك بېگىم پېي شىڭجىيەن ھەزرەت ئابىدىسى» دە شۇنداق خاتىرە بار: AHdh
]pfH  
  «ھەزرىتى پېي شىڭجىيەن بىگىم... غەربىي كاتتا قورۇقچىبېگىمۇ بوغان، غەربىي يۇرتتا يەتتە يۇرت سوراپ، قاقاس چۆللەرنى ئۆزگەرتىپ، مول ھۇسۇللۇق بوستانلىقلارغا ئايلاندۇرغان... چيەنفېڭ يىللىرىدا يانداش ئەدلىيە ۋەزىرلىكىگە كۆرسەتكەن». E(0[/N~  
  پېي شىڭجىيەن ئىلگىرى- كېيىن بولۇپ، غەربىي ئايماقنىڭ دورغۇسى، ئالتۇن تاغنىڭ ئورۇنباسار قورۇقچىبىگىگە دائىر خاتىرىلەر ئۇچرىمايدۇ. دۇخۇەيباۋنىڭ قايسى ۋاقىتتا قورۇقچىبەگلىككە تەيىنلەنگەنلىكى ئېنىق ئەمەس. شاڭيۈەننىڭ 2- يىلى (665- يىلى) تاڭ خانلىقى تۈبۈتلەرنى قوغلاپ چىقىرىپ، كېنىگىت (قاراشەھەر) نى ئۆز ئىچىگە ئالغان تۆت شەھەرنى قايتۇرۇپ ئالغاندا ئەنشىنىڭ قورۇقچىبەگلىكىگە تەيىنلەنگەن ۋە بېشبالىققا بېرىپ بولغان، بۇ چاغدا بېشبالىق ئالتۇن تاغ قورۇقچىبەگ مەھكىمىسىگە قاراشلىق بولۇپ، دۇخۇەيباۋ بۇ ئىككى ۋەزىپىنى تەڭلا قوشۇمچە ئۆتىگەن بولسا كېرەك. مانا بونىڭدىن دۇىۇەيباۋنىڭ ئالتۇن تاغنىڭ قورۇقچىبېگىلىكىدىن يەنە ئەنشىنىڭ قورۇقچىبەگلىكىگە قايتىپ كەلگەنلىكىنى، شۇنداقلا ۋاڭ فاڭجىنىڭ بېشبالىقنىڭ ۋالىلىقى، ئالتۇن تاغنىڭ قورۇقچىبېگلىكىدىن يەنە ئەنشىنىڭ قورۇقچىبەگلىكىگە قايتىپ كەلگەنلىكىنى، شۇنداقلا ۋاڭ فاڭجىنىڭ بېشبالىقىنىڭ ۋالىلقى، ئالتۇن تاغنىڭ قورۇقچىبەگلىكىگە تەيىنلگەنلىكىدەك ئەھۋالنى بىلىۋالغىلى بولىدۇ. ئالتۇن تاغ قورۇقچىبەگ مەھكىمىسىنىڭ نامى 702- يىلى بېشبالىق قورۇقچىبەگ مەھكىمىسىگە ئۆزگەرتىلىپ، تەڭرىتاغنىڭ كۈن چىقىش بۆلىكىنىڭ شىمالىدىكى مۇھىم تۈگۈنگە ئايلىنىپ، تەڭرى تاغنىڭ كۈن چىقىش بۆلىكىنىڭ شىمالىدىكى مۇھىم تۈگۈنگە ئايلىنىپ، تەڭرى تاغنىڭ كۈن پېتىش قىسمىنىڭ شىمالىدا سۇياب بىلەن تەڭ ئورۇندا تورىدىغان تاڭ خانلىقى ھۆكۈمرانىلىقىدىكى ۋە ئەنجىگودىكى غەربىي تۈرك قەبىلىسى قاتارلىق كۆچمەن مىللەتلەرنىڭ مۇھىم بازىسى بولۇپ قالغانىدى. بېشبالىق خانلىقى تەڭرىتاغدىن ھالقىپ ئۆتۈپ قوجۇ ئايمىقى بىلەن بىرلەشكەن. سۇياب شەھىرىگە خەۋپ يەتكەندە ئەنشى قورۇقچىبېگى بېشبالىقىنىڭ ۋالىسى، ئالتۇن تاغنىڭ قورۇقچبېگى قاتارلىقلارنىڭ ياردىمى ۋە قوللىشىغا ئېرشكەن، پېي شىڭجىتان ئاشنا دوزغا ھەم ئاشنا جىپقا قارشى خازا تۈرۈشكە ئاتلانغاندا، پېي شىڭجىيەن تاللىۋالغان ياردەمچى سەركەردە  دۇخۇەيباۋ  ئەمەس، بەلكى ۋاڭ فاڭجى ئىدى، شۇنىڭ بىلەن ۋاڭ فاڭجى ۋە دۇخۇەيباۋ بېشبالىق ئايمىقىدا ئىدى. ۋاڭ فاڭجى سۇياب شەھىرىگە ئۇرۇنلاشقاندىن كېيىن يەنە بېسشبالىق ئايمىقىنىڭ ۋاللىقىنى ئۆتىگەن، دۇخۇەيباۋ بولسا يەنە بىر قېتىم ئەنشىگە قايتىپ كەلگەن.  
«يېڭى تاڭنامە، ۋاڭ فاڭجى تەركىرسى» دىكى مەزمۇبغا يېقىنراق كېلىدىغان يەنە بىر خاتىرە بار، «ئەدەبىيات جەۋھەرلىرى» نىڭ 913- يىلىدىكى «شياجۇ ئايمىقىنىڭ تۇتۇق بېگى تەييىۈەنلىك ۋاڭ غۇجام ھەزرەت ئابىدىسى» دەپ مۇندا دېيىلگەن:
H05U{vR  
  «قورۇقچىبەگ پېي شىڭجىيەن پېرسىيە جانىنى خانلىق ئورنىغا چىقىرىمىز دېگەننى باھانە قىلىپ، لى شۇپونى قولغا چۈشۈردى، بۈيۈك ھەزرىتىم بۇنى كۈرۈپ تېزلىك بىلەن خانغا مەكتۈپ يوللاپ، پېي شىڭجىيەننى پېرسىيە لەشكەرلىرىنىڭ ياردەمچى سەركەردىلىكىگە، قوشۇمچە ئەنشىنىڭ قورۇقچىبېگى، ئالىي دۆلەت ئەركانلىقىغا سايە قىلىدى. ئەنشىنىڭ قورۇقچىبېگى دۇجۇىيباۋنى بېشبالىق ئايمىقىنىڭ ۋالىلىقىغا تەيىنلىدى. سۇياب شەھىرىنىڭ كوچا- كويلىرى، شەھەر سېپىللىرى ئەگرى- توقاي بىر- بىرىگە گىرەلىشىپ كەتكەن بولۇپ، بۇ يەرگە كەلگەن يات ئادەملەر ئاسانلىقچە ئىچىدىن چىقىپ كېتەلمەيدۇ. 36 بەگلىك ئۇنىڭغا بەيئەت قىلىپ، مەڭگۈ سادىق بولۇشقا ئەھدى قىلدى، شۇڭا خانىمىز ھېچ سەۋەبسىزلا يارلىق چۈشۈرۈپ، بېشبالىق ۋالىسىنى پېرسىيە ئەلچىسى سۈپىتىدە ئالتۇن تاغنىڭ قورۇقچىبېگىلىكىنى ئكتكۈزۈۋېلىشقا ئەمىر قىلىدى. بۇرۇنقى  ۋالى دۇخۇەيباۋنى ئەنشى باشقۇرۇپ، سۇيابنى قوغداشقا بەلگىلىدى. خانلىق دەسلەپتە شەھەرنىڭ مۇستەھكەملىكىگە ئىشىنىپ، تۈبۈتلەردىن مۇداپىئە كۆرمىدى ۋە پېي  سىڭجىيەن ھەزرەتنى دۇخۇەيباۋنىڭ ئورنىغا ئەپكېلىپ قويدى. مانا بۇنىڭدىن خاننىڭ تۈنۈتلەرگە نىسبەتەن ئىككىلىنىپ تورغانلىقىنى كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇ». 0uS6F8x@  
  يوقىرىقىلاردىن ۋاڭ فاڭجى، دۇخۇىيباۋلارنى ئەنشىنىڭ قورۇقچىبەگلىكىگە تەيىنلەش ھەن دۇخۇيباۋنى يەنە ئەنشىنى بىر توتاش باشقۇرۇشىغا قويۇپ، ۋاڭ فاڭجىنى ئالماشتۇرۇۋېتىشنىڭ سەۋەبى ناھايىتى ئېنىق بولىدۇ. 9-، 10 ئايلاردا ۋاڭ فاڭجى سۇياب شەھىرىگە كېلىدۇ، «ۋاڭ فاڭجى تەركىرسى» دەپ تىلغا ئېلىنغان «ئارىدىن ئانچە ئۇزۇن ئۆتمەيلا» دېگەن گەپ دىياۋلۇنىڭ 1- يىلىنىڭ ئاخىردىن ئىككىنچى يىلىنىڭ بېشىغىچە بولغان ۋاقىتنى (680- يىل) نى كۆرسىتىدۇ. بۇ چاغدىكى دۇخۇەيباۋ ئالدىنقى قېتىمدا ئەنشى قورۇقچىبېگى بولغان چاغدىكىگە ئوخشىمايتتى، بۇ چاغدا ئۇ سۇيابنى قورۇغداشقا مەسئۇل بولۇپ، بەلكىم  «سۇيانىڭ باسقاۋۇلى» بولغان بلۇشى مۇمكىن، دىياۋلۇنىڭ 1- يىلىدىن ئىلگىرى، دۇخۇەيباۋ ئەنشىنىڭ قورۇقچىبېگى بولۇپ تۇرغاندا، سۇياب تېخى تۈبۈتلەر بىلەن تىل بىرىكتۈرۈۋالغان ئاشنادۇزنىڭ قولىدا بولۇپ، چيەنفېنىڭ  1- يىلى (670- يىلى) تۈبۈتلەر ئىگىلىۋالغان ئەنشىدىكى تۆت شەھەر ھەم كېيىن شياڭيۈەننىڭ 2- يىلى (675- يىلى) قايتۇرۇۋالىنغان تۆت شەھەر ئىچىدە قاراشەھەر (گىنگىت) لار بار بولۇپ، سۇياب شەھىرى يوق ئىدى. ئۇنىڭ ئۈستىگە ئەينى چاغدا ئاشنادوزنىڭ توپىلىڭى بولىۋاتقانلىقى ئۈچۈن دۇخۇەيباۋنىڭ بۇنىڭدىن ئىلگىرى ئەنشى قورۇقچىبېگى زامانىسىدا سۇياب شەھىرىدە بولۇشى مۇمكىن ئەمەس. K)TMr"j\  
  يۇڭچۈننىڭ 1- يىلى (682- يىلى) ئاشنا جىپ غەلىيان كۆتۈرگەندە پېي شىڭجىيەن ئالتۇن چىش بولىدىكى چوڭ لەشكەر قوشۇنىنىڭ ئالىي باش بوغى سۈپىتىدە جازا يۈرۈشكە قاتناشتى، 4- ئاينىڭ 25- كۈنى پېي شىڭجىيەن كېسەل بىلەن قازا قىلغاندىن كېيىن جازا يۈرۈشنى ۋاڭ ااڭجىنى مەزكەر قىلغان ھالدا ئېىپ بېرىلىدى، ئاشنا جىم قوشۇنلىرى قورشىۋالغان كۈنەس قەلئەسىنى قۇتۇلدۇرۇشتا ئۇ ئۈچ قەۋمدىن بولغان يەنميەن، ئوغۇز، تۈركەش قاتارلىقلار بىلەن ئىسسق كۆل ئەتراپىدا قاتتىق جەڭ قىلدى. تەزكىرسى» دە ئەينى ۋاقىتتىكى ۋاڭ فاڭجىنىڭ ئەمەل- مەنسىپى خاتىرىلەنمىگەن. ماقالىدە بېرىلگەن بايانلارغا ئاساسلانغاندا، ئۇنىڭ جەڭ يەنىلا ئەنشى قورۇقچىبېگى ئەنكەنلىكى ئېنىق، شۇڭا «ئەلنى ئىدارە قىلىش ئۆرنەكلىرى» نىڭ 2003- يىلىدىكى «تاڭ سۇلالىسى خاتىرىلىرى» دە يۇڭچۈننىڭ 1- يىلى ئەتىياز 4- ئاي قىسمىدا «ئەنشى قورۇقچىبېگى ۋاڭ فاڭجى» دېگەن سۆز بار. j4!oBSp  
(3) ۋاڭ فاڭجى توغرىسىدا، «ئەنشىنىڭ مۇئاۋىن قورۇقچىبېگى» گە دائىر تارىخى ماتېرىياللاردا مۇندا دېيىلگەن:«كۇنا تاڭنامە گاۋۇزۇڭ يىلنامىسى» دا: «يۇڭچۇنىڭ 1- يىلى... 4- ئايدا ... پېي شىڭجىيەن ئالتۇن چىش يولىدىكى چوڭ قوشۇننىڭ ئالىي باش بوغى سۈپىتىدە يەنخۇەيدەن قاتارلىق سانغۇنلار باشچىلىقىدىكى ئۈچ تارام قوشۇننى باشلاپ ۋە ئۈچ يولغا بۆلۈنۈپ، ئون جەمەت تۈركلىرىدىن ئاشنا جىپقا قارشى ئاتلاندى. سەپەرنىڭ ئايىغى چىماقماي تۇرۇپلا پېي شىڭجىيەن قازا قىلدى. ئەنشىنىڭ مۇئاۋىن قورۇقچىبېگى ۋاڭ فاڭجى ئاشنا چىپنى، يەنمەينى مەغلۇب قىلدى. بۇنىڭ بىلەن غەربىي يۇرت تىنچلاندى» دېيىلگەن. «يېڭى تاڭنامە گاۋزوڭ يىلنامىسى» نىڭ «تىزىمىدىكى مەھكىمىلەر ئىشلىرى» نىڭ 986- يىلىدىكى سىرتتا تورۇشلۇق سەركەردىلەرنىڭ خازا يۈرۈشكە قاتنىشىش ئەھۋالى ھەققىدىكى بەش پارچە ماقالىدىمۇ يۇقىرىدىكىگە ئوخشاش خاتىرىلەر بار:«يوڭچۇننىڭ 1- يىلى... 4- ئايدا شىڭجىيىن ئالتۇن چىش يولىدىكى چوڭ قوشۇننىڭ ئالىي باش بوغى سۈپىتىدە ئۈچ تارام قوشۇنىنى باشلاپ تۈركلەرگە قارشى ئاتلاندى. ئەنشىنىڭ مۇئاۋىن قورۇقچىبېگى ۋاڭ فاڭجى ئاشنا جىپ، يەنميلەر بىلەن ئىسسىق كۆل بويىدا جەڭ قىلىپ ئۇلارنى يەڭدى». xJF}6yPm@  
    ئەگەر يىلنامىلەردە كۆرسىتىلگەندەك ئاشنا جىپ غەلىيان كۆتۈرگەن مەزگىلدە ۋاڭ فاڭجى ئەنشىنىڭ مۇئاۋىن قورۇقچىبېگى بولىدىغان بولسا، ئۇنداقتا ئۇنىڭ ئىلگىرىكى بېشبالىق ئايمىقىنىڭ ۋالىسى، ئالتۇن تاغنىڭ قورۇقچىبېگى دېگەندەك مەنسەپ- ئەمەلدارلارنىڭ دەرىجىسى بىر دەرىجە تۆۋەنلىتىلگەن بولىدۇ. KmaMS(A(3  
  «بۈيۈك تاڭ دەۋرىنىڭ ئالتە قانۇنى» نىڭ 30- يىلىدا: #~:@H&f790  
«باش قورۇقچىبەگ مەھكىمىسىدە بىر نەپەر بش قورۇقچىبەگ بولىدۇ. مەنسىپى 2- دەرىجىدىن تۆۋەنرەك بولىدۇ. مۇئاۋىن باش قورۇقچىبەگ بىر كىشى، 3- دەرىجىدىن تۆۋەنرەك بولىدۇ، ئورۇنباسار قورۇقچىبەگ ئىككى كىشى، 4- دەرىجىدىن يوقىرىراق بولىدۇ. TZ]o6Bb  
پادىشاھ قورۇقچىبەگ مەھكىمىسىدە بىر نەپەر قورۇقچىبەگ مەھكىمىسى تەسىس قىلىندى... ^RE("'+  
يۇقىرى قورۇقچىبەگ مەھكىمىسىدە بىر نەپەر قورۇقچىبەگ بولىدۇ، مەنسىپى 3- دەرىجىلىك بولىدۇ. cj9 
  مۇئاۋىن قورۇقچىبەگ ئىككى ئادەم، 4- دەرىجىدىن يوقىرىراق بولىدۇ» دېيىلگەن. «ئومۇمىي قانۇن» نىڭ 32- يىلىدىكى ئەمەل- مەنسەپ توغرىسىدا دېگەن قىسمىدا: «بۈيۈك تاڭ خانلىقىنىڭ يۇڭ خۇيجۇڭ خانى دەۋرىدە چېگرىدا ئەندۇڭ، ئەنشى، ئەننەن ئەنبىي قاتارلىق تۆت چوڭ قورۇقچىبەگ مەھكىمىسى تەسىس قىلىندى، كېيىن بۇنىڭا تەڭرىقۇت، بېشالىق باش قورۇقچىبەگ مەھكىلىرى قوشۇلدى. بۇنىڭغا بىر قورۇقچىبەگ، ئىككى ئورۇنباسار قورۇقچىبېگ، بىر نەپەر دورغاپ، بىر نەپەر ئەمىر لەشكەر قويۇلدى». ip2BvN&  
  «كونا تاڭنامە» نىڭ 44- يىلىدىكى ئەمەل- مەنسەپ خاتىرىسىدىمۇ مۇنداق خاتىرىلەنگەن: rd!4u14  
«بۈيۈك باش قورۇقچىبەگ مەھكىمىسىدە بىر نەپەر باش قورۇقچىبەگ بولىدۇ، ئۇ 2- دەرىجىدىن تۆۋەنرەك، ئورۇنباسار قورۇقچىبەگ تۆت ئادەم، 4- دەرىجىدىن يوقىرىراق بولىدۇ... يۇقىرى قورۇقچىبەگ مەھكىمىسدە بىر نەپەر باش قورۇقچىبەگ بولىدۇ، ئۇ 2 كىشى، 4- دەرىجىدىن يوقىرىراق بولىدۇۋاڭ فاڭجى ئەڭ دەسلەپتە سۇجۇ ئايمىقىنىڭ ۋالىلىقى ( يۇقىرى 4- دەرىجىدىن تۆۋەنرەك) دىن ئەنشى قورۇقچىبېگىنىڭ نازارەتچىلىكىگە ( 3- دەرىجە) ئۆستۈرۈلگەن ئەنشىنىڭ قورۇقچىبېگى ( 3- دەرىجە) دۇخۇيباۋ بېشىاللىق ئايمىقىنىڭ ۋالىلىقى (3- دەرىجە) گە قويولغان. دۇخۇيباۋدىن ئىلگىرىكى ئەنشى قورۇقچىبېگىنىڭ ئەھۋالى ئېنىق ئەمەس، چۈنكى، پېي شىڭجيەن لىندېنىڭ 2- يىلى، يەنى چيەنفىڭنىڭ 2- يىلى (667- 665- يىللار) يىللىرىدا ئەنشىنىڭ بۈيۈك قورۇقچىبېگى بولغان (2- دەرىجە)، («مۇبارەك بېگىم پېي شېڭجىيەن ھەزرەت ئابىدىسى»، «سەنئەت جەۋھەرلىرى» نىڭ 383- يىلىدى؛ كونا، يېڭى تاڭنامە «پېي شىڭجيەن تەزكىرسى» دىن  ئەنشى بۈيۈك قورۇقچىبەگ  مەھكىمىسىنىڭ مەۋجۇت ئىكەنلىكىنى بىلىۋالغىلى بولىدۇ. كۈن پېتىش تۈركلەر يوقىتىلغاندىن كېيىن، تاڭ خانلىقى ئىسسىق كۆل قورۇقچىبېگى (ئاشنا مېش) ۋە تېنقۇ (بايقاش) قورۇقچىبېگى (ئاشنا بوكېن) نى تەسىس قىلدى، بۇلار ئەنشى بۈيۈك قورۇقچىبېگلىكىدىن قالدۇرۇلغان. ئۇنىڭدىن كېيىن سۇياب شەھىرى ئەمەلدىن قالدۇرۇلدى. ئالدىدا چيەنفىڭ 1- يىلى تۈبەتلەرنىڭ تۆت شەھىرىنى بېسىۋالغانلىقى ۋە شاڭيۈەننىڭ 2- يىلى تۆت شەھەرنىڭ قايتا قولغا كىرگۈزۈلگەنلىكى بايان قىلىغان بولۇپ، ئەينى ۋاقىتتىكى تۆت شەھەر ئىچىدە قارا شەھەر (كىنگىت، ئاگنى) لار بار بولۇپ، سۇيابنىڭ بولمىغانلىقى بۇنىڭغا ئىسپات بولالايدۇ. ئەگەر دۇخۇەيباۋ، ۋاڭ فاڭجىلار «ئەنشىنىڭ قورۇقچىبېگى» دەپ خاتىرىلەنگەنگە ئوخشاش، بىز شۇنى پەرەز قىلىپ چىقالايمىزكە، ئەينى قورۇقچىبەگ مەھكىمىسى. 1g bqHxWI  
ئەينى ۋاقىتتا «ئەنشى قورۇقچىبېگى» بولغان ئادەم پېي شىڭجىيەننىڭ كۈچ پېتىش ئايمىقى تۇتۇق مەھكىمىسىنىڭ دورغۇسى بولۇشقا ھەمدە بولغان ئەدلىيە ۋەزىرى يۈەن گۇڭيۈ (كۇنا، يېڭى تاڭنامە «پېي شىڭجىيەن تەزكىرسى» ، «ئەلنى ئىدارە قىلىش ئۆرنەكلىرى» نىڭ 199- يىلدىكى «تاڭ دەۋرى يىلنامىسى» يوڭخوڭنىڭ  6- يىلى 8- ئايدا ) ، «مەھكىمىگە تونۇشلۇق شياڭجۇ ئايمىقىنىڭ ۋالىسى يۈەن گوڭجۇ ھەزرەت ئابىدىسىگە مۇقەددىمە» (« تاڭ دەۋرى تەزكىرىلىرى») نىڭ 481- يىلىدىكى، مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرى نەشتىياتى، 1983- يىلى) دە مۇنداق خاتىرى بار:... يۈەن گۇڭيۈ ھەزرەتنىڭ دەيجۇ ئايمىقىنىڭ دورغابى، كېيىن يەنە كۈن پېتىش ئايمىقىنىڭ غورغانى بولغانلىقىنى ئېنقلاپ چىقتۇق، ... ئارىدىن ئانچە ئۇزۇن ئۆتمەيلا يەنە بېشبالىقىنىڭ ۋالىلىقىغا يۆتكەلدى، ھېچقانداق سەۋەبسىزلا ئەنشىنىڭ مۇئاۋىن قورۇقچىبېگىلىكىگە يۆتكەلدى، ... يۇڭلۇڭ يىللىرىدا بولسا جېڭجۇ ئايمىقىغا سۈرگۈن قىلىندى... مانا بۇنىڭدىن كېيىن يۈەن گۇڭيۈنىڭ كۈچ پېتىن ئايماقنىڭ دورغابى، بېشبالىق ئايمىقىنىڭ دورغابى، ئەنشىنىڭ مۇئاۋىن قورۇقچىبېگى بولۇپ بارغان ۋاقتى يۇڭلۇڭ يىللىرىغا توغرا كېلىشى مۇمكىن. دىياۋلۇنىڭ 2- يىلى 8- ئاينىڭ 23- كۈنى يىل بېشى (يىل نامى) يۇڭلۇڭغا ئۆزگەرتىلگەن بولۇپ 2- يىلى 10- ئايدا يىل نامى يەنە بىر قېرىم ئۆزگەرتىلگەن، شۇڭا، يۈەن گۇڭيۈنىڭ ئەنشىنىڭ مۇئاۋىن قورۇقچىبېگى بولغان ۋاقىتنىڭ ئەڭ كېيىنكى ۋاقىت چېكى  680- يىلىنىڭ كېيىنكى پېرىمىدىن 81- يىللىرىغىچە بولغان ۋاقىتتىن ئىبارەت. بۇ بەلكىم ۋاڭ ااڭجىنىڭ ئەنشى قورۇقچىبەگ بولغان ياكى دۇخۇەيباۋنىڭ ئەنشىگە يەنە بىر قېتىم كەلگەن ۋاقىتى بىلەن جېپىسلاش كېرەك، يۈەن گويبۇ بونىڭدىن ئېلگىرى بېشبالىق ئايمىنىڭ دورغابى بولغان بولغاچقا، ۋاڭ فاڭجى دىياۋلۇنىڭ 1- يىلى ئەنشنىڭ قورۇقچىبېگى بولغاندا، ئۇ بېشبالىق دورغانلىقىدىن ئەنشىنىڭ مۇئاۋىن قورۇقچىبېلىكىگە يۆتكەلگەندۇىۇيباۋ بولسا بېشبالىق ئايمىقىنىڭ ئورغابلىقىغا تەيىنلەنگەن بولۇشى مۇمكىن قورۇقچىبېگى بولغان ۋاقتى دىياۋلۇنىڭ 1- يىلى (679- يىلى) دىن يۇڭلۇق يىلىۈىچە بولغان ئارىلىقتا بولۇشى مۇمكىن. بېشبالىق ئايمىقىنىڭ دورغابى (3- دەرىجىدىن تۆۋەنرەك) دىن ئەنشىنىڭ مۇئاۋىن قورۇقچىبېگى (4- دەرىجىدىن تۆۋەنرەك) لېكىگە يۆتكىلىشى دەرىجسىنىڭ «ھېچقانداق سەۋەبسىزلا» تۆۋەنلىتىشى بولۇپ ھېسابلىنىدۇ. O`Ge|4  
  ئالدىدا نەقىل كەلتۈرۈلگەن «شىياجۇ ئايمىقىنىڭ ۋالىسى تەييۈەنلىك ۋاڭ گوڭ ھەزرەت ئابىدىسى» دىمۇ «ھېچقانداق سەۋەبسىزلا» دېگەن سۆزلەر بار. يەنى «ھىچقانداق سەۋەبسىزلا بېشبالىق ئايمىقىنىڭ دورغىلىقىغا ئەۋەتىلدى، بۇنىڭ بىلەن ئۇ پېرسىيىدە تۇرۇپ ئالتۇن تاغ قورۇقچىبېگىنىمۇ ئىدارە قىلالايدىغان بولىدى» يۇقىرى 3- دەرجىلىك ئەنشى قورۇقچىبېگى،  ئىكەنلىكىنى ناھايىتى ئېنىق بېلىدۇ. ئەنشىنىڭ قورۇقچىبېگلىكىدىن بېشببالىقىنىڭ دورغابىغا تۆۋەنلىكتىلگەن، ئۇنداقتا تەڭ دەرىجىلىك ئالتۇن تاغنىڭ قورۇقچىبېگىگە بولسا تېخىمۇ گەپ كەتمەيدۇ، دەرىجىنى تۆۋەنلىتىشتە ئەھۋالنىڭ ئوخشاش بولماسلىقىغا ئاساسلىنىدىغان ئەھۋالنىڭ مەۋجۇتلۇقى مۇقەرەر. يوڭ چۇننىڭ بىرىنچى يىلى ئاشنالار غەلىيان كۆتۈرگەندە ۋاڭ فاڭجى ئەنشىنىڭ ياردەمچى قورۇقچىبېگى بولىدىغان بولسا ئاساسلىرىمىز تازا دېگەندەك تولۇق ۋە ئېنىق بولمىغان تەقدىردىمۇ بۇ يۈەن گۇڭيۈنىڭ ئەھۋالىغا ئوخشاش بولۇپ، ئۇمۇ بېشبالىق ئايمىقىنىڭ دورغابلىقىدىن ئەنشىنىڭ مۇئاۋىن قورۇقچىبېگىلىكىگە تۆۋەنلىتىلگەن. e$=0.GWT  
ئەندىكى مەسىلە، دۇخۇىيباۋنىڭ ئابىدىسىدە دۇخۇەيباۋنىڭ «ئەنشىنىڭ مۇئاۋىن قورۇقچىبېگى» دەپ ئاتالغانلىقىدا. دۇخۇيباۋ قاچان ئەنشىنىڭ مۇئاۋى قورۇقچىبېگى، قوشۇمچە سۇياب شەھىرىنىڭ بېگى ئون جەمەر ئىستانىنى باسۇرغۇچى ئەلچى بولغان ۋۇ سۇيابتا ئانىسى ئۈچۈن بۇددا ھەيكىلى ۋە بۇدساتۋانىڭ بۇتىنى ياساۋاتقان؟ بىر ئالدى بىلەن «سۇياب شەھىرىنىڭ ئەمرى» (بېگى) لىكىدىن باشلاپ تەھلىل قىلىپ كۆرەيلى. دۇخۇيباۋ نىڭ سۇيابتا ئىشلىگەنلىكىنى دەر ھەقىقەت، بۇ ئاقېشىم قەدىمكى شەھىرىدىن تېپىلغان تاش ئابىدە تېرىپىدىمۇ ھەقىقەتەن ئىسپاتلاندى. ئالدىدا ئېيتىپ ئۆتكىنىمىزدەك، دىياۋلۇنىڭ 1- يىلى (679- يىلى) دىن ئىلىىرى ئۇ ئەڭ دەسلەپتە ئەنشىنىڭ قورۇقچىبېگى بولغان، شۇڭا ئۇنىڭ سۇيابتا بولۇشى مۇمكىن ئەمەس، شۇنداقلار دىياۋلۇنىڭ 1- يىلى ۋاڭ فاڭجىنىڭ ئورنىغا بېشبالىقىنىڭ دورغانى بولغاندىن كېيىنمۇ  دۇخۇەيباۋنىڭ  سۇيابتا بولۇشى مۇمكىن ئەمەس. شۇڭا ئۇنىڭ سۇيابقە بارغان ۋاقتى جەزمەن يەنە بىر قېتىم ۋاڭ فاڭجىنىڭ ئورنىغا «ئەنشىنى باشقۇرۇرۇپ، سۇيابنى قوغداش» قا بەلگىلەنگەن ۋاقىتقا، يەنى «شيا جۇ ئايمىقىنىڭ  تۇتۇق بېگى، تەييۈۋەنلىك ۋە غۇجام ھەزرەت ئابىدىسى» دە خاتىرىلەننگە ۋاڭ فاڭجى سۇياب شەھىرىگە بارغاندىن كېيىن «ئارىدىن ئۇزۇن ئۆتمەي، ۋاڭ فاڭجى بىشبالىقىنىڭ بەگلىكىگە يۆتكەلدى، دۇخۇەيباۋ بولسا ئالتۇن تاغنىڭ قورۇقچىبەگلىكىدىن يەنە ئەنشىگە قايتىپ كېلىپ، تۈبۈتلەر بىلەن بولغان جەڭگە قاتناشىتى» دېگەنلەرگە ئاساسەن توغرا كېلىدۇ، بۇ جەزمەن دىياۋلۇنىڭ 1- يىلىنىڭ ئاخىرىدىن دىياۋلۇنىڭ 2- يىلىنىڭ بېشىغىچە بولغان ۋاقتى بولۇشى كېرەك. i9quP" <9  
ۋاڭ فاڭجى ئەڭ دەسلەپتە سۇجۇ ئايمىقىنىڭ ۋاللىقى (يۇقىرى 4- دەرىجىدىن تۆۋەنرەك) دىن ئەنشى قورۇقچىبېگىنىڭ نازارەتچىلىكىگە (3- دەرىجە) ئۆستۈرلگەن ئەنشىنىڭ قورۇقچىبېگى (3- دەرىجە) دۇخۇەيباۋ بېشىالىق ئايمىقىنىڭ ۋاللىقى (3- دەرىجە) گە قويۇلغان. دۇخۇەيباۋدىن ئىلگىرىكى ئەنشى قورۇقچىبېگنىڭ ئەھۋالى ئېنىق ئەمەس، چۈنكى، پېي شىڭجيەن لىندېنىڭ 2- يىلى، يەنى چيەنفېڭنىڭ 2- يىلى (667- 665- يىلار) يىللىرىدا ئەنشىنىڭ بۈيۈك قورۇقچىبېگى بولغان (2- دەرىجە) («مۇبارەك بىگىم پېي شىڭجيەن ھەزرەت ئابىدىسى» ، «سەنئەت جەۋھەرلىرى» نىڭ 383- يىلىدىكى؛ كونا يېڭى تاڭنامە «پېي شىڭجىيەن تەزكىرسى» دىن ئەنشى بۈيۈك قورۇقچىبەگە مەھكىمىسىنىڭ مەۋجۇت ئىكەنلىكىنى بىلىۋالغىلى بولىدى. كۈن كۈن پېتىش تۈركلەر يوقىتىلغاندىن كېيىن تاڭ خانلىقى ئىسسىق كۆل قورۇقبېگى (ئاشنا مېش) ۋە تېنقۇ (بالقاش) قورۇقچىبېگى (ئاشنا بوكېن) نى تەسىس قىلدى، بۇلار ئەنشى بۈيۈك قورۇقچىبېگىگە تەۋە ئىدى، تېنقۇر قورۇقچىبەگ مەھكىمىسى سۇيابتا تەسىس قىلىندى چىيەنفىڭنىڭ 2- يىلى (667- يىلى) ئاشنا بوكىن ئۆتۈرۈلۈپ، پېي شىڭجىيەن ئەنشى بۈيۈك قورۇقچىبېگىلىكدىن قالدۇرۇلدى. ئۇنىڭدىن كېيىن سۇياب شەھىرى ئەمەلدىن قالدۇرۇلدى. ئالدىدا چيەنفىڭنىڭ 1- يىلى تۈبۈتلەرنىڭ تۆت شەھىرىنى بېسىۋالغانلىقى ۋە شاڭيۈەننىڭ 2- يىلى تۆت شەھەرنىڭ قايتا قولغا كىرگۈزۈلگەنلىكىن بايان قىلىغان بولۇپ، ئەينى ۋاقىتتىكى تۆي شەھەرئىچىدە قاتا شەھەر «كىنگىت ، ئاگنى) لار بار بولۇپ سۇيابنىڭ بولمىغانلىقى بۇنىڭغا ئىسپات بولالايدۇ. ئەگەر دۇخۇەيباۋ، ۋاڭ فاڭجىلار «ئەنشىنىڭ قورۇقچىبېگى» دەپ خاتىلەنگەنگە ئوخشاش، بىز شۇنى پەرەز قىلىپ چىقالايمىزكى، ئەينى ۋاقىتتىكى ئەنشى بۈيۈك قورۇقچىبەگ مەھكىمىسى ئەمەس، بەلكى كىچىكلىتىلگەن ئەنشى قورۇقچىبەگ مەھكىمىسى. E>3(ff&  
ئەينى ۋاقىتا «ئەنشى قورۇقچىبېگى» بولغان ئادەم پېي شىڭجىيەننىڭ كۈن پېتىش ئايمىقى تۇتۇق مەھكىمىسىنىڭ دورغىسى بولۇشىغا مەھدەمدە بولغان ئەدلىيە ۋەزىىى يۈەن گۇڭيۈ (كۇنا، يېڭى تاڭنامە «پېي شىڭجيەن تەزكىرسى»، «ئەلنى ئىدارە قىلىش ئۆرنەكلىرى» نىڭ 199- جىلدى» تاڭ دەۋرى يىلنامىسى» يوڭخۇينىڭ 6- يىلى 8- ئايدا)، « ھەممىگە تۇنۇشلۇق شياڭجۇ ئايمىقىنىڭ ۋالىسى يۈەن گوڭيۈ ھەزرەت ئابىدىسىگە مۇقەددىمە» («تاڭ دەۋرى تەزكىرىلىرى» نىڭ 481- يىلىدىكى مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرى نەشىرىياتى، 1983- يىلى) دە مۇنداق خاتىرىلەر بار:... يۈەن گۇڭيۈ ھەزرىتىنىڭ كۈچ چېتىش ئايمىقىنىڭ دورغابى، كېيين يەنە كۈن پېتىش ئايمىقىنىڭ دوغابى بولىدىغانلىقىنى ئىنىقلاپ چىقتۇق،... ئارىدىن ئانچە ئۇزۇن ئۆتمەيلا يەنە بېشبالىقنىڭ ۋالىلىقىغا يۆتكەلدى، ھېچقانداق سەۋەبسىزلا ئەنشىنىڭ مۇئاۋىن قورۇقچىبېگلىكىگە يۆتكەلدى،... يۈڭلۇڭ يىللىرىدا بولسا جېڭمۇ ئايمىقىغا سۈرگۈن قىلىندى...مانا بۇنىڭدىن يۈەن گوڭيۈنىڭ كۈن پېتىش دورغابى، بېشبالىق ئايمىقىنىڭ دورغابى، ئەنشىنىڭ مۇئاۋىن قورۇقچىبېگى قاتارلىق ۋەزىپىلەرنى ئۆتىگەنلىكىنى بىۋالغىلى بولىدۇ، ئۇنىڭ ئەنشىنىڭ مۇئاۋىن قورۇقچىبېگى قاتارلىق ۋەزىپىلەرنى ئۆتىگەنلىكىنى بىۋالغىلى بولىدۇ، ئۇنىڭ ئەنشىنىڭ مۇئاۋىن قورۇقچىبېگى بولۇپ ۋاقتى يۇڭلۇڭ يىللىرىغا توغرا كېلىشى مۇمكىن. دىياۋلۇنىڭ 2- يىلى 8- ئاينىڭ 23- كۈنى يىل بېشى (يىل نامى) يۇڭلۇڭغا ئۆزگەرتىلگەن بولۇپ 2- يىلى 10- ئايدا يىل نامى يەنە بىر قېتىم ئۆزگەرتىلگەن، شۇڭا، يۈەن گۇڭيۈنىڭ ئەنشىنىڭ مۇئاۋىن قورۇقچىبېگى بولغان ۋاقىتىنىڭ ئەڭ كېيىنكى ۋاقىت چېكى 680- يىلنىڭ كېيىنكى يېرىمىدىن 81- يىللىرىغىچە بولغان ۋاقىتتىن ئىبارەت. بۇ بەلكىم ۋاڭ فاڭجىنىڭ ئەنشى قورۇقچىبېگى بولغان ياكى دۇخۇەيباۋنىڭ ئەنشىگە يەنە بىر قېتىم كەلگەن ۋاقتى بىلەن جسلاشقان باسقاق بەگلىك ۋەزىپىسى يەنىلا (جوۋىيدى) غا بېرىلدى» دېگەن خاتىرە بار. «ئەنشىنىڭ قورۇقچىبېگ»، «تۆت شەھەرنىڭ باسقاق بەگلىكى» نى ئۆتەيدۇ، «سۇيابنىڭ باسقاۋۇلى» ، «باسقاق بەگلىكى» نى ئۆتەيدۇ. دېگەنلىك ، «پاسقاق بەگ» دېگەنلىك «ئەنشىنىڭ مۇئاۋىن قورۇقچىبېگى» دېگەن ۋەزىپىدىن يۇقىرىراق بولسا كېرەك. LGF5yRk  
  ئەگەر بۇنداق تەھلىل قىلىش خاتا بولمايدىغان بولسا، ھادا سويابنىڭ باسقاۋۇلى دۇخۇەيباۋ «ئەنشىنىڭ قورۇقچىبېگى ئەمەسلىك ئېھتىمالى ناھايىتى زور بولىدۇ. بۇنداق بولغاندا، ئالدىدا بايان قىلىنغان» بۇرۇنقى ۋالى دۇخۇەيباۋنى ئەنشىنى باشقۇرۇپ، سۇيابنى قوغداشقا بەلگلىدى» دېگەن بۇ بىر نەچچە جۈملە سۆزنىڭ مەنىسى دۇخۇەيباۋ ئەنشىنىڭ مۇئاۋىن قورۇقچىبېگى، قوشۇمچە سۇياب شەھىرىنىڭ باشقاۋۇلى ئەمەس، بەلىك ئەنشىنىڭ مۇئاۋىن قورۇقچىبېگى ئىدى قىلىپ قويۇلۇشى شەك- شۈبھىسىز ھالدا ئۇنىڭ دەرىجىسىنى تۆۋەنلەتكەنلىك بولىدۇ، بۇنداق مەنسىپىنى تۆۋەنلىتىدىغان مىساللارنى بىز ئالدىدا بايان قىلىنغان ۋاڭ فاڭجى ۋە يۈەن گۇڭيۈلەردىمۇ كۆرگەن ئىدۇق. g=_@j`  
  دۇخۇەيباۋ ئەگە دىياۋلۇنىڭ 1- يىلىنىڭ ئاخىردىن 2- يىلىنىڭ باشلىرىغىچە ئەنشىنىڭ مۇئاۋىن قورۇقچىبېگى، سۇياب شەھىرىنىڭ باسقاۋۇلى دەپ ئاتالغان بولسا، ئۇ ھالدا ئۇنىڭ بۇ مەزگىلدە (ئون جەمەتنى باستۇرغۇچى»  دەپ ئاتىلىشى مۇمكىن ئەمەس. چۈنكى بۇ ئون جەمەتنىڭ خاقانى بولغان ئاشنا ئەسىرگە چۈشۈپ چاڭئەن شەھىرىدە تۇرىۋاتقان ۋاقىت (دىياۋلۇنىڭ 1- يىلى 9- ئاي) ئىدى، بۇ جايدا تىلغا ئېلىنغان، يەنى باشقۇرۇلغان ئون جەمەت تاڭ سۇلالىسى تەرىپىدىن «ئون جەمەتنىڭ قورچاق خاقانى» دەپ ئاتىۋالغان، ئەمما ئۆزىنى ئون جەمەتنىڭ خاقانى دەپ ئاتىۋالغان ئەشنا جىپنى ھەم «ئون جەمەت تۈركلەر» دەپ ئاتالغان كۈچ پېتىش تۈركلىرىنىڭ قەۋم- قەبىلىلىرىنى كۆرسىتىدۇ، شۇڭا «ئون جەمەتنى باستۇرغۇچى» دېگەن نام يۇڭچۈنىڭ 1- يىلى (682- يىلى) 2- ئايدىن 7- ئايغىچە باستۇرۇلغا ئاشنا جىپ قوزغىلىڭى مەزگىلىدىكى ئەمەل نامى بىلدۈرىدۇ. MPF;P&6  
(4) يوقىرىدا سۆزلەنگەن ياپونىيىلىك ئالىم نېيتېڭنىڭ تەتقىقات نەتىجىسىنى تۆۋەندىكىدەك يىغىنچاقلاشقان بولىدۇ. dsD!)$  
1. ئابىدىدە كۆرۈلگەن دۇخۇەيباۋنىڭ مەنسىپى ئەنشىنىڭ مۇئاۋىن قورۇقچىبېگى، سۇيابنىڭ ماسقاۋۇلى، ئون جەمەتنى باستۇرغۇچى، ئالىي دۆلەت ئەركانىدىن ئىبارەت؛ دۇخۇەيباۋ ئكزىنىڭ قازا قىلغان ئانىسىغا ئاتاپ بىر بۇت ئىككى بودساتۋا ھەيكىلى ياساۋاتقان، بۇ ئۈچ ھەيكەل بىر بولۇشى مۇمكىن. ,]qTJ`J  
2. ئاشنادوز توپىلىڭىنى باستۇرغاندا، دىياۋلۇنىڭ 1- يىلى (679- يىلى) ۋاڭ فاڭجى ئەنشى قورۇقچىبېگىنىڭ  تەكشۈرگۈچىسى بولغان، دۇخۇەيباۋ بولسا  ئۇنىڭدىن ئىلگىرى ئەنشىنىڭ مۇئاۋىن قورۇقچىبېگى بولغان. ئەمما، بۇنىڭدىن ئىلگىرىكى ئەنشىدىكى تۆت شەھەر ئىچىدە سۇياب يوق ئىدى، شۇڭا ئۇنىڭ سويابنىڭ باسقاۋۇلى بولغان ۋاقتى بەلكىم ۋاڭ فاڭجى سۇياب شەھىرىنى قورۇپ  پۈتتۈرگەندىن كېيىن بېشبالىق ئايمىقىنىڭ بېگى، ئالتۇن تاغنىڭ قوتۇقچىبېگى بولغان دىياۋلۇنىڭ 1- يىلىنىڭ ئاخىرى ياكى ئىككىنچى يىلنىڭ بېشى بولۇشى مۇمكىن، دۇخۇەيباۋنىڭ  بېشبالىقىنىڭ بەگلىكى، ئالتۇن تاغنىڭ قورۇقچىبەگلىكىدىن ئەنشىنىڭ ياردەمچى قورۇقچىبېگللىكىگە، سۇياب شەھىرىنىڭ باسقاۋۇللۇقىغا يۆتكەپ كېلىشىنى ئۇنىڭ مەنسەپ دەرىجىسىنىڭ تۆۋەنلىتىگەنلىكى بولۇپ، مەنسىپى تۆۋەنلىتىلىدىغان بونداق مىساللار ۋاڭ فاڭجى بىلەن يۈەن گۈڭيۈدىمۇ ئۇچرايدۇ. يۈەنچۈننىڭ بىرىنچى يىلى ۋاڭ فاڭجى بىلەن دۇخۇەيباۋ تەڭلا ئەنشىنىڭ مۇئاۋىن قورۇقچىبەگلىكىگە قويۇلغان، بۇنداق ئورۇنباسارلىق ۋەزىپىلەرنىڭ سانى كۆپ بولۇپ، قارىمۇ قارشىلىق بوق. fC^POLn[f  
3. 708- يىلىنىڭ ئالدى كەينىدە، ئەنشىنىڭ قورۇقچىبېگى، 4 شەھەرنىڭ باسقاق بەگلىك ۋەزىپىسىنىمۇ قوشۇمچە ئۆتىگەن، سۇيابنىڭ باسقاۋۇلى ئۆز نۆۋىتىدە يەنە ئەنشىنىڭ مۇئاۋىن قورۇقچىبېگى بولغان بولۇشى ئېھتىمالغا بەكمۇ يېقىن . شۇڭا، دۇخۇەيباۋنىڭ ئەنشىنىڭ مۇئاۋىن قورۇقچىبېگى ھەم سۇياب شەھىرىنىڭ باسقاۋۇلى بولۇشى بىر بىرىگە زىت ئەمەس. دۇخۇەيباۋنىڭ مەنسىپىنىڭ «ئون جەمەتنى باشقۇرغۇچى» دەپ ئاتىلىشى يۇڭچۇننىڭ 1- يىلى (682- يىلى) ئاشنا جىپ ئۆزىنى ئون جەمەتنىڭ خاقانى دەپ جاكارلاپ، تاڭ خانلىقىدىن تۈز ئۆرىگەن، ۋاڭ فاڭجى ئەنشىنىڭ مۇئاۋىن قورۇقچىبېگى بولۇپ، ئون جەمەت تۈركلىرىنى باستۇرغان دەۋرىدىكى ئىش بولۇشى مۇمكىن. @"gWvs  
4. دۇخۇەيباۋنىڭ مەنسىپىنىڭ ئەنشىنىڭ مۇئاۋىن قورۇقچىبېگى، سۇياپنىڭ بسقاۋۇلى، ئون جەمەتنى باستۇرغۇچى، ئالىي دۆلەت ئاركانى دەپ ئاتىلىشى يۇڭچۈننىڭ 1- يىلى 682- يىلى) ئاشنا جىپ توپىلاڭ قوزغىغان ۋاقىت  (2- ئايدىن 7- ئابغىچە) تىكى ئىش بولۇشى ئېنىق. i\z,)xp  
v35=4>Y  
تەرجىماننىڭ سۆزى Kzz]ZO*3  
";$rcg"%X  
l
=?G "1  
  دۇخۇيباۋ ئابىدىسنىڭ بايقىلىشى ئاق بېشىم خارابىسىنىڭ تاڭ دەۋرىدىكى سۇياب شەھىرى خارابىسى ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلاپلا قالماي، بەلكى يەنە تاڭ خاندانلىقىنىڭ بورۇنقى تۆت شەھەرنىڭ بىرى بولغان سۇياب شەھىرىگە ھۆكۈمرانلىق قىلغانلىقى ۋە ئۇنى باشقۇرغانلىقىنىمۇ كۈچلۈك دەلىل بىلەن تەمىنلىدى، شۇڭا ئۇ بۇ جەھەتتىكى بۇشلۇقنى تولدۇرىدىغان قىىممەتلىك تارىخىي ماتېرىيال بولۇپ ھېسابلىنىدۇ. شۇنداقلا ئاق بېشىم قەدىمىكى شىھىرنىڭى يىپەك يولى تارىخىدىكى قىممىتى ۋە ئونىنى تېخىمۇ ئىلگىرىلىگەن ھالدا چۈشەندۈرۈپ ۋە ئېچىپ بىرىشتە زور، مۇھىم ئىلمىي قىممەتكە ئىگە. 1T@#gE["Ic  
   ئاق بېشىم قەدىمكى شەھىرى خارابىسىنى 1994- يىلى مەشھۇر رۇس ئالىمى. B B. بارتولد تۇنجى قېتىم تەكشۈرۈپ،  ئۇنى X- XII ئەسەرلەردىكى قاراخانىلار خانلىقىنىڭ پايتەختى بالاساغۇن، دەپ ھۆكۈم قىلغاندا 1938- 1940- يىللاردا ئارخېئولوگ بېرىنشتام (Bernshtam) بۇ يەرنى سىناق تەرىققىسىدە قېزىپمۇ شۇنىڭغا ئوخشاش پىكىرنى ئوتتۇرغا قويغان. XX ئەسىرنىڭ 50- يىللىرىدا، سوۋىت ئىتتقىپاقى ئالىملىرىدىن كىزلاسوۋ (Ji.p.kyzlasov) ۋە زيابلىن (Ji. Ji zyablin) قەدىمكى شەھەر خارابىسىدىكى ئىككى بۇددا ئىبادەتخانىسى خارابىسىنى رەتلەپ قېزىپ، مۇھىم نەتىجىگە ئېرىشكەن ھەم خارابىنىڭ دەۋرىنى V- X ئەسىرگە تەۋە دەپ بېكىتكەن. بۇ ماتېرىيال ئېلان قىلىندىن كېيىن، 1961- يىلى ئەنگىلىيە ئالىمى كلاۋسۇن (G.clauson) تەھلىل قىلىپ، بۇنىڭدىكى نومۇرلۇق بۇددا ئىبادەتخانىسى «ئومۇمىي قانۇن دەستورى» دە تەھلىل كەلتۈرۈلگەن. دۇخۇەننىڭ «سەپەر خاتىرىلىرى» دە ئېيتىلغان سۇياب شەھىرى دەپ ئوتتۇرىغا قويۇلغا بولۇپ، چوڭقۇر ئەھمىيەتكە ئىگە ئىدى. 1979- يىلى جۇڭگولوق ئالىم جاڭ گۇڭدا ماقالە يېزىپ، بىرىنچى نولۇرلۇن بۇددا ئىبادەتخانىسى ئەنشىنىڭ قورۇقچىبگى ۋاڭ فاڭجى سۇياب شەھىرىنى قايتا قولغا قولغا ئالغاندىن كېيىنكى 692- يىلى ياسالغان دەپ تەھلىل قىلدى. 1994- يىلى فورت (Forte) 1- نومۇرلۇق بوددا ئىبادەتخانىسىنىڭ سوياب شەھىرىدىكى «بۇلۇ\ت ئەزىم ئىبادەتخانىسى» دېگەننى تېخىمۇ ئىلگرىلىگەن ھالدا ئوتتۇرىغا قويۇپ، ئۇ VII ئەسىرنىڭ ئاخىرى (692- يىلىدىن كېيىنرەك) ياسالغان، 748- يىلى بىر مەھەل بوزغۇنچىلىققا ئۇچرىغان بولسىمۇ يەنىلا داۋاملىق ئىشلىتىلگەن، دېدى، دۇخۇەيىباۋ ئابىدىسىنىڭ بايقىلىشى كلاۋسوننىڭ كۆز قارىشىنى ئېنىق ئىسپاتلاشقا ئىگە بولالمىدى، شۇنداقلا ئادەملەرگە ئاق بېشىم قەدىمكى شەھىرىنىڭ تەڭ دەۋرىدىكى سۇياپ شەھىرى، يەنى «بۈيۈك تاڭ دەۋرىدىكى غەربىي يۇرت  خاتىرىسى» دە شۇەنجۇاڭ ھەزرەت خاتىرىلىگەن «سۇلۇق شەھەر سۇياب» ئىكەنلىكىنى ئايدىڭلاشتۇرۇپ بەردى. \C.s%m  
   دۇخۇەيباۋ ئابىدىسىنىڭ بايقىلىشى ئاق بېشىم قەدىمكى شەھىرى خارابىسىنى ئۇنىۋېرسال تەتقىق قىلىش ھەم ئۇنىڭغا مۇناسىۋەتلىك تارىخىي سىياسىي، مەمۇرىي ئەھۋالىنى تەتقىق قىلىش ھەم ئۇنىڭغا مۇناسىۋەتلىك تارىخىي جۇغراپىيە، بۇددا دىنى مەدەنىيىتى ئۈستىدىكى مۇھاكىمە پائال ئىلگىرى سۈرۈش رولىنى ئوينايدۇ. N56/\1R  
تەرجىمە ماتېرىيالىنىڭ كېلىش مەنبەسى: lay)I11->  
نېتىڭ (مىدورى تاتىئو) «ئاق بېشىمدىن تېپىلغان دۇخۇەيباۋ ئابىدىسى توغرىسىدا»، ياپونىيىنىڭ تەيلياڭ شەھىرىدىكى يىپەك يولى ئىلمىي تەتقىقات مەركىزى تۈرگەن «ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ شىمالىي قىسمىدىكى بۇددا دىنى خارابىلىرى ئۈستىدە تەتقىقات» («يىپەك يولى ئىلمىي تەتقىقاتى 4- توپلىمى)، 1997- يىلى مىڭشىن مەتبەئە شىركىتى نەشرىياتى. >^q7:x\  
لىن جۈنشيۇڭ: «تەڭرىتاغنىڭ شىمالىدىكى بۇددا خارابە ئىزلىرى»، «-1993- 1989- . Dt 25. Dalvartrzhintep a يىللىق قېزىش، تەكشۈرۈش دوكلاتى»، چۋاڭجيا داشۆ يىپەك يولى ئىلمىي تەكشۈرۈش ئۆمىكى تۈزگەن. ئۆزبىكىستان جومھۇرىيىتى ھەمزا ھېكىمزادە نامىدىكى سەنئەت تەتقىقات ئونى (the khamza Fine Arts Research centre)  چۇاڭجىيا داشۆسى ھەمكارلىشىپ نەشىر قىلغان. j`A3N7;  
!HPye@Ua  
HE0@`(mCpa  
تەرجىمىدە پايدىلانغان ھۆججەت- ماتېرىياللار: c^s%t:)K  
TaI72"8  
Iurb?  
«ظاٿبېشىم شەھەر خارابىسى» ، «جۇڭگۇ قامۇسى، ئارخىئولوگيىلىك توپلىمى، 4- 3p جۇڭگۇ قامۇس نەشىرىياتى، بېيجىڭ شاڭخەي 1986- يىل. q"O4}4`  
②شأزۇثجئؿ «تۈركلەر تارىخى» جۇڭگۇ ئىجتىمائىي پەنلەر نەشىرياتى، 1992- يىل. _bm8m
4Lk  
③شأزۇثجئؿ ئەنشى ۋە بېشبالىق»، خېلوڭجياڭ مائارىپ نەشرىياتى 1995- يىل.  Y3RaR 9  
⑿مېڭ فەنزىن: «بېشبالىقنىڭ تارىخىي جۇغراپىيىسى ئۈستىدە تەتقىقات» شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 1995- يىل. Sdn4y(&TP  
⑿جاڭ گۇڭدا: «غەربىي يۇرتنىڭ تارىخىي جۇغراپىيىسىگە دائىر ماقالىلەر توپلىمى»، شاڭخەي قەدىمكى كىتابلار نەشرىياتى، 1995- يىل. "g=g' W#  
⑿[ياپونىيە] سوڭتيەن شونەن يازغان، چېن جۈنمۇ تەرجىمە قىلغان «قەدىمكى زاماندىكى تەڭرىتاغنىڭ تارىخىي جۇغراپىيىسى ئۈستىدە تەتقىقات»، مەركىزىي مىللەتلەر شۆيۈەنى نەشرىياتى، 1987- يىل. )ir*\<6Y=  
(خەنزۇچە «شىنجاڭ مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرى» ژورنىلىنىڭ  1998- يىل 2- سانىدىن ئېلىندى.)  M~jV"OF=  
تەرجىمە قىلغۇچى: ئىسمايىل ئىبراھىم ^< o"3?  
Zj]jE%AT  
!:<(p  
"0ZBPp1q  
 ^D.u   
q{:]D(   
P^Tk4_,0  

شۇنداق ئوبدان يوللاپسىزيۇ مەنبەسىنى ئەسكەرتمەپسىز، مەنبەسى :http://altuntarim.com

ئۇ يەرمۇ بىزنىڭ دۆلىتىمىزنىڭ يېرى بولاپ قالارمۇ ئەمدى....

ھا  ھا ھا ھا ھا

ئەگەر چىن شىخۇاڭ بولمىغان بولسا ياكى چىن شىخۇاڭ سەدىچىننى ئالتايدىن باشلاپ پامىرغا كەلگىچە سوققان بولسا ئۇلار ھازىرمۇ بۇ جاينى بۈيۈك جۇڭخۇانىڭ زىمنى دىگەن بولاتتى. ھېلىمۇ قىرغىزىستاننى بەزىلەر بۈيۈك  دۆلتىمزىنىڭ 32-ئۆلكىسى دەيدۇ.

بۇ  ئىشقا  قىرغىز  بۇرادەرلەر  قانداق  قارايدىغاندۇ؟

شۇنى دەيمەن ئەمدى قىرغىزسىتانى دۆلىتىمىز قوينىغا  ىايتۇرۇپ  كىلدىكەنمىزدە..........؟

كەلگۈسىدە قىرغىزىستاننى چاۋاك بىلەن قايتۇرۇپ كېلىشىمىز مۇمكىن... K|-RAjE  
مۇشۇ ئىسپاتلارنى كۆرسىتىپ   

يۇزى قېلىن داپشاقلارغا ئامال يوق. ئاللاھ جازاسىنى بەرسۇن........تۇفى تازا..........يوقالسۇن ئاچكۆزلۇك.

راست يۈز قېلىن داپشاقلارغا ئامال يوق  

ئىسىت تىپىپ ئاپرىپ بەرگۈچە يەرنى يەنىمۇ ئۇي كۇلاپ كۈمۈۋەتمەي ماساراڭلا  ئۈزگەباش ئاگرىگى تىپ ۋالادۇبىكا  

قېلىنىلىق يېرىم دولەت دەپ راس ئېيقان كونىلا

ئەزەلدىن ۋەتېنىمىزنىڭ ئايرىلماس بىر قىسمى بولۇپتۇ !

قىرغىسىتان ئاپتۇنۇم رايۇنى دۆلىتمىزنىڭ ئايرىلماس بىر قىسمى ! قىرغىزلار خەنزۇلاردىن ئايرىلالمايدۇ  

مۇنچىلىك دەسمىنى تاپقاندا ئۇلار غا بۇلۇپ بىرىدۇ ئەمدى. *=X$j~#X  
بۇ خەخلەر شىنجاڭ قەدىمدىن تارتىپ بىزنىڭ دىگەن بىلەن ئەشۇ قىرغىزىستاندىكى پۇچۇق تاشچىلىك پاكىت بولغۇدەك بىر نەرسە تېپىپ كۆرسۇتەلمەي كەلگەن.!!!!!!!!!!!