\L#BAB6z  
N0s)Nao4  

ئالاقىلىشىش ئىنكاس تەھرىرلەش ئۆچۈرۈش SwQ.tK1p

+N[dYm  
ZNB*Azi  
[ur/`  
ZJ=C[s!wu  
,A6*EJ\w   
"\_}"0H  
4x C0Aw  
J2cNwhZ  
خاتىرە ماركا .z4FuG,R  
[*<&]^  
"F}Ip&]hAG  
}+J@;:  
U'G`Q0n  
9(WC#-,  
q?4uH;h:^G  
y03a\K5[KQ  
«تۈركىي تىللار دىۋانى» (دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك) 11-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا مەھمۇد كاشغەرىنىڭ غەربىي دىيار ۋە ئوتتۇرا ئاسىيا رايونلىرىدا چوڭقۇر تەكشۈرۈش ۋە تەتقىق قىلىش ئاساسىدا تۈزگەن تىل قامۇسى ھېسابلىنىدۇ. «تۈركىي تىللار دىۋانى»نىڭ مەزمۇنى مول، جەمئىي 3 توم بولۇپ، 7500 دىن ئارتۇق سۆز كىرگۈزۈلگەن، ئۇنىڭدىن باشقا 242 پارچە خەلق قوشىقى، شېئىر، 290 پارچە ماقال-تەمسىل كىرگۈزۈلگەن. ئۇ تۈركىي تىللارنىڭ فونېتىكىلىق، گرامماتىكىلىق قائىدىسى، سېمانتىكا، ئېتىمولوگىيە، دىئالېكت ئالاھىدىلىكلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئېلىپلا قالماي، تۈرك قەبىلىلىرىنىڭ تارىخى، جۇغراپىيىسى، خەلقنىڭ تۇرمۇش ۋە ئۆرپ-ئادەتلىرى قاتارلىق ماتېرىياللارمۇ كىرگۈزۈلگەن. k.[) R@0%  
«تۈركىي تىللار دىۋانى»نىڭ ئاپتورى مەھمۇد كاشغەرى 11-ئەسىرنىڭ 20-يىللىرى شىنجاڭ قەشقەردە تۇغۇلغان، ئۇنىڭ بوۋىسى ۋە دادىسى قارىخانىيلار خانىدانلىقىنىڭ خانى بولغان. دەل مەھمۇد كاشغەرىنىڭ قىران چاغلىرىدا، بىر قېتىملىق ئوردا سىياسىي ئۆزگىرىشى مەھمۇد كاشغەرىنىڭ ئائىلىسىنى ۋەيران قىلغان. مەھمۇد كاشغەرى تەلىيىگە يارىشا قۇتۇلۇپ قېلىپ، ئەسلى ئىسمىنى يوشۇرۇپ، ئىلى دەرياسى، سىر دەرياسى ۋە يەتتە سۇ دەرياسى ۋادىلىرىدا سەرگەردان بولۇپ يۈرگەن، ئاخىرىدا پېرسىيىلىك يىپەك سودىگەرلىرىگە ئەگىشىپ باغدادقا بارغان. مەھمۇد كاشغەرى باغدادتا قېتىرقىنىپ «تۈركىي تىللار دىۋانى»نى يېزىشقا باشلىغان، 20 يىل ۋاقىت سەرپ قىلىش ئارقىلىق بۇ بۈيۈك ئەسەرنى ئەرەبچە يېزىپ پۈتتۈرگەن، كېيىن ئۇ يۇرتى قەشقەرگە قايتىپ ئولتۇراقلاشقان، 60 يېشىدا ئالەمدىن ئۆتۈپ، قەشقەر كوناشەھەر ناھىيىسىنىڭ ئوپال يېزىسىغا دەپنە قىلىنغان. PVc|y.  
`oRs-
,d|<  
iA{jKk=  
mS~
]I$  
ئەسسالامۇ ئەلەيكۇم ھۆرمەتلىك خانىملار، ئەپەندىلەر: «مەھمۇد كاشغەرى مولداۋىيىدە» دېگەن بۇ تېمىنى كۆرۈپ «مەھمۇد كاشغەرى» شىنجاڭلىق تۇرسا، قانداقسىگە مولداۋىيىدە بولۇپ قالىدۇ؟ دەپ ئويلىشىڭىز مۇمكىن. مەنمۇ مولداۋىيىگە بېرىپ «مەھمۇد كاشغەرى» دېگەن نام بىلەن ئاتالغان زالنى كۆرگىنىمدە ھەيرانلىق ئىچىدە بۇ سۇئالنى قويغان ئىدىم. مەن 1994-يىلى 8-ئايدا، مولداۋىيىدە ئېچىلغان 1-قېتىملىق خەلقئارا گاگاۋۇز مەدەنىيىتى ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنىغا قاتناشتىم. يىغىن «مەھمۇد كاشغەرى» زالىدا ئېچىلدى. زالنىڭ «مەھمۇد كاشغەرى» نامىدا ئاتالغانلىقى مېنى بەكمۇ قىزىقتۇردى. مەن يىغىندا سۆزگە چىققاندا ئۆزۈمنىڭ مەھمۇد كاشغەرىنىڭ يۇرتىدىن كەلگەنلىكىمنى، جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتى شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىدىكى تۇركىي مىللەتلەرنىڭ سالىمىنى ئېلىپ كەلگەنلىكىمنى ئېيتىپ، مەھمۇد كاشغەرىنى قىسقىچە تونۇشتۇرۇۋىدىم، يىغىن ئىشتراكچىلىرى گۈلدۈراس ئالقىش ياڭرىتىپ، مېنى قىزغىن قارشى ئالىدىغانلىقىنى بىلدۈردى. يىغىندا سۆزلىگەن «ئۇيغۇر تىلى بىلەن گاگاۋۇز تىلىنىڭ ئوخشاشلىقى» دېگەن تېمىدىكى نۇتۇقۇم «ئانا سۆزى» ناملىق گېزىتكە بېسىلدى. ئۇلارنىڭ مەھمۇد كاشغەرىنى ئۆزلىرىنىڭ ئۇلۇغ ئالىمى، دەپ ھۆرمەت بىلدۈرۈشى ۋە ئېتىقاد قىلىشى مېنى تولىمۇ تەسىرلەندۈردى. مەن جۇڭگوغا قايتقاندىن كېيىن ئۇلارنى جۇڭخۇا مىللەتلىرىگە تونۇشتۇرۇش ھەققىدە ۋەدە بەردىم. خىزمەت ۋە باشقا ئىشلارنىڭ ئالدىراشلىقى سەۋەبىدىن، بۇ ۋەدەمنى ئەمەلگە ئاشۇرالماي كېلىۋاتىمەن. بۇ قېتىمقى ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنى مەن ئۈچۈن بىر ياخشى پۇرسەت بولدى. بۇ پۇرسەتتىن پايدىلىنىپ يىغىن ئەھلىگە مولداۋىيىدىكى ئۇيغۇرلارغا ئوخشايدىغان گاگاۋۇز مىللىتىنىڭ زادى قانداق بىر مىللەت ئىكەنلىكى ۋە ئۇلارنىڭ تارىخىنى قىسقىچە تونۇشتۇرۇپ ئۆتۈشنى لايىق كۆردۈم. گاگاۋۇز مىللىتى دۇبرۇجادا مىڭ يىلدىن بېرى ياشاپ كېلىۋاتقان تۈركىي خەلىقلەرنىڭ بىرى. ئوغۇز تۈركلىرىگە مەنسۇپ بۇ گاگاۋۇزلار ئاسىيادىن غەربكە قاراپ ماڭغاندا شىمال دىن كېلىپ، تونا دەرياسىدىن ئۆتكەندىن كېيىن دۇبرۇجانىڭ جەنۇبى ۋە شەرقىي جەنۇبى رايونلىرىغا بېرىپ ئولتۇراقلىشىپ قالغان بىر مىللەتتۇر. ئالدى بىلەن مەن دۇبرۇجا دېگەن بۇ يەرنى تونۇشتۇرۇپ ئۆتەي: تۈرك تىلىدا نەشىر قىلىنغان كىتاپلاردىن باشقا تىللاردا «دۇبرۇجا» دېگەن بۇ يەر ھەققىدە بىرەر كىتاپ چىقىپ باققىنى يوق، دۇبرۇجا باشقا مىللەتلەرگە قارىغاندا تۈركىي مىللەتلىرى كۆپ كېلىپ-كېتىپ تۇرىدىغان جاي بولۇپ قالغاچقا تۈركىي خەلقلەرنىڭ يۇرتى دەپ ئاتىلىپ كەلگەن. تۈرك قەۋملىرى شەرقتىن غەربكە كۆچكەندە ئۇلارنىڭ بىر قىسمى دۇبرۇجاغا كېلىپ ئولتۇراقلىشىپ قالغان. تاتارلار ۋە ئوسمان ئىمپېرىيىسى دۇبرۇجانى 100 يىل ئىشغال قىلىۋالغاچقا بۇ يەر تۈركىي خەلقلەرنىڭ يۇرتى، دەپ ئاتىلىپ كەلگەن. 18- ئەسىرنىڭ بېشىدىن تارتىپ 200 يىلغا يېقىن داۋام قىلغان تۈرك - رۇس ئۇرۇشلىرى تۈركىي خەلقلەرنى ۋەيران قىلغانغا ئوخشاش، دۇبرۇجانىمۇ ۋەيران قىلىۋەتكەچكە ئۇلارنىڭ نوپۇسى كۈندىن - كۈنگە ئازىيىپ كەتكەن. دۇبرۇجا قارا دېڭىز ئەتراپىدىكى ئەكرەنە ناھىيىسىدىن تونا دەرياسىنىڭ تورتوكا ناھىيىسىگىچە بولغان ئارىلىق بىلەن تونا دەرياسىنىڭ قارا دېڭىز غا قويۇلىدىغان جاي ئەتراپىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. تەتقىقاتلارغا ئاساسلانغاندا ، دۇبرۇجا 100 مىڭ يىللار ئىلگىرى دېڭىز بىلەن قاپلانغا ن يەر ئىكەن. بۇ چاغلاردا قارا دېڭىز بوغۇزى تېخى ئېچىلمىغان بولۇپ، ئەسىرلەر داۋامىدا يۈز بەرگەن يەر تەۋرەش قاتارلىق ھەرخىل تەبىئىي ئاپەتلەر تۈپەيلىدىن نۇرغۇن كىچىك ئاراللار پەيدا بولغان. زاماننىڭ ئۆتۈشى بىلەن بۇ ئاراللار بىرلىشىپ «دۇبرۇجا» دېگەن بۇ زېمىننى پەيدا قىلغان. «دۇبرۇجا» دېگەن بۇ ئىسىم ئەسلىدە قارا دېڭىز ئەتراپىدا ياشىغان ئوغۇز تۈركلىرى بېگىنىڭ ئىسمى ئىكەن. گاگاۋۇزلار 13 - ئەسىردە شىمال ۋە شەرقتىكى بالقاندا (يۇگۇسلاۋىيە، ئالبانىيە، بۇلغارىيە، رۇمىنىيە، گرېتسىيە ۋە باشقىلار) ئولتۇراقلىشىپ قالغان، تۈركىي مىللەتلەرنىڭ تىلىدا سۆزلىشىدىغان بىر خەلقتۇر. ھازىر دۇنيا بويىچە 250 مىڭ نوپۇسى بار. بۇنىڭ 152 مىڭى ھازىر گاگاۋۇزىيە دەپ ئاتىلىدىغان جەنۇبىي مولداۋىيىدە، 40 مىڭدىن كۆپرەكى ئوكرائىنادا، قالغانلىرى قازاقىستان، تۈركىيە، گرتسىيە، رۇمىنىيە ۋە ئۆزبېكىستاندا. «گاگاۋۇز» دېگەن بۇ سۆز «ئوغۇز» دېگەن سۆزنىڭ يەنە بىر ۋارىيانتى، دەيدىغانلارمۇ بار. چېچىنىڭ سېرىق، كۆزىنىڭ كۆك بولۇشىغا قاراپ كۆك ئوغۇزلار، دەيدىغانلارمۇ بار. گاگاۋۇزلارنىڭ بىر قىسمى مۇسۇلمان. 1770 -يىلى مولداۋىيىدە تۇنجى قېتىم چىدىر، ئورغاق دېگەن ئىككى يېزىنى قۇرۇپ چىققان گاگاۋۇزلار 1812 -يىلىغا كەلگەندە بۇخارىست كېلىشىمىگە ئاساسەن تاتارلار بۇجاك ناھىيىسىدىن قوغلانغاندىن كېيىن، بۇجاك ناھىيىسىگە ئورۇنلاشقان. 1818-يىلىغا كەلگەندە چىدىرلىق گاگاۋۇزلار «چاتىر»، ئورغاقلىق گاگاۋۇزلار بولسا «ئاۋدارما» دېگەن يېزىلارنى قۇرۇپ چىققان. گاگاۋۇزلارنىڭ بىر بۆلىكى 1909 ۋە 1910-يىللىرى تۇرمۇشنىڭ قاتتىقچىلىقىدىن ئوتتۇرا ئاسىياغا كۆچۈپ كېلىپ تورغاي رايونىغا، 1925-يىللىرى تاشكەنت تەۋەسىگە جايلىشىپ قالغان. گاگاۋۇزلار قۇربانلىق قىلىدۇ. «تۈركىي تىللار دىۋانى» دىكى ئىزاھاتتا تۈرك قەبىلىلىرىنىڭ مۇقەددەس سىمۋولى، دەپ قوبۇل قىلىنغان بۆرىنى خاتىرىلەپ بۆرە بايرىمى ئۆتكۈزىدۇ. ھازىرغىچە كۆك تۈركلەرنىڭ بايرىقىنى ئۆزلىرىنىڭ بايرىقى قىلىپ بېكىتكەن. ھەممەيلەنگە مەلۇم، ئوغۇزنامە داستانىنىڭ قەھرىمانى ئوغۇزخان«كۆك بۆرە بىزنىڭ سىمۋولىمىز بولسۇن» دېگەن. ھازىر گاگاۋۇزلار بۆرىنىڭ بېشى چۈشۈرۈلگەن كۆك بايراقنى تۈرك قەۋملىرىنىڭ مۇقەددەس سىمۋولى دەپ تونۇيدۇ. گاگاۋۇز تىلى ئوغۇز تىلىنىڭ ئايرىم بىر خىل شەكلى. گاگاۋۇز تىلىنىڭ قىپچاق تىلىغا ئوخشاپ كېتىدىغان يەرلىرى ناھايىتى كۆپ. ھەتتا تەمسىللىرىمۇ ئوخشاپ كېتىدۇ. مەسىلەن: «ئانىسىغا قاراپ قىزىنى ئال» ، «ئىككى تاۋۇز بىر قولتۇققا سىغماپتۇ» قاتارلىقلار. گاگاۋۇزلارنىڭ تىلى، ئۆرپ - ئادىتى، يۈز قۇرۇلۇشى، ھەرخىل سەھنە ئەسەرلىرى، ناخشىلىرى، چۆچەكلىرى، رىۋايەتلىرى ۋە ھېكايىلىرىدىن قارىغاندا، گاگاۋۇزلارنىڭ ئەسلى تىلىنىڭ تۈركىي تىللارغا كىرىدىغانلىقى شۈبھىسىز. 1263-يىلىدىن 1383-يىلىغىچە 120 يىل مۇستەقىل دۆلەت قۇرغان گاگاۋۇزلارنىڭ بايرىقىمۇ تېپىلغان. ئۇلارنىڭ بايرىقى قىزىل رەڭلىك يەر شارىنىڭ ئۈستىگە ئاق رەڭلىك بىر خورازنىڭ سۈرىتى چۈشۈرۈلگەن بايراق. گاگاۋۇزلار 11-ئەسىردە بىزانىس دىنچىلىرىنىڭ زورى بىلەن خىرىستىئان دىنىنى قوبۇل قىلىشقا مەجبۇر بولغان. 1768-يىلىدىن 1774-يىلىغىچە بولغان ئارىلىقتا تۈرك -رۇس ئۇرۇشلىرىدىن كېيىن گاگاۋۇزلار ئورتودوكۇس مەزھىپىدىن بولغانلىقى ئۈچۈن رۇسلارنىڭ تەشۋىقاتى بىلەن تاتارلار تاشلاپ كەتكەن باسارابىيىگە (ئوكرائىنانىڭ ئىلگىرىكى ئىسمى) 1806 - يىلىدىن 1812 - يىلىغىچە كۆچۈپ كەلگەن. گاگاۋۇزلار مىللەت بولۇپ شەكىللەنگەندىن كېيىن 13 - ئەسىردە تۇنجى قېتىم دۆلەت قۇرغان. بۇ دۆلەت 15 - ئەسىرگىچە داۋام قىلغان. بۇ ئارىلىقتىكى ئىسلاھات ھەققىدە ھازىرغىچە مەلۇمات يوق. دۇبرۇجادا ئوسمان ئىمپىرىيىسى ھۆكۈم سۈرگەن ۋاقىتلاردا گاگاۋۇزلار ئۆزىنىڭ تۈركىي مىللەتلەردىن بولۇشىغا قارىماي خىرىستىئان دىنىنى قوبۇل قىلغانلىقى ئۈچۈن، ئۇلارغا ئەھمىيەت بېرىلمىگەن. چۈنكى، ئۇ ۋاقىتلاردا مىللەت ئاساسلىق ئورۇندا تۇرماي، دىن ۋە مەزھەپ ئاساسلىق ئورۇننى ئىگىلىگەچكە، ئوسمان ئىمپېرىيىسى گاگاۋۇزلارنى ئېتىبارغا ئالمىغان. 18 - ئەسىرنىڭ ئاخىرى، 19 - ئەسىرنىڭ باشلىرىدا دۇبرۇجادىن باسارابىيىگە، يەنى ئوكرائىناغا كۆچۈپ بارغان گاگاۋۇزلارنىڭ سانى 200 مىڭدىن ئاشقان. باسارابىيىدە گاگاۋۇزلارنىڭ ئاتاقلىق يازغۇچىسى مىخائىل چاكىر گاگاۋۇزلار ھەققىدە نۇرغۇن كىتاپ يازغان. ئۇ كىتاپلىرىدا «گاگاۋۇزلار دىندار، ئەخلاقلىق، دۇرۇس، ئوچۇق - يورۇق، ئاق كۆڭۈل، مېھماندوست خەلق» دەپ يازغان. ھەج تاۋاپ قىلىش، قۇربانلىق قىلىش ئۇلارنىڭ ئەنئەنىۋى ئادىتىدۇر. بۇ ئادەت گاگاۋۇزلارغا تۈركىي مىللەتلەردىن سىڭگەن. گاگاۋۇزلار قارىماققا تىپىك مۇسۇلمانغا ئوخشايدۇ. ئاغزىدىن «ئاللاھ، پەيغەمبەر، جەننەت، جەھەننەم، گۇناھ » دېگەن سۆزلەر چۈشمەيدۇ. سىز بەلكى ئۇلار مۇسۇلمان ئەمەس تۇرۇپ نېمىشقا بۇ سۆزلەرنى ئىشلىتىدىغان بولۇپ قالغاندۇ، دەپ قېلىشىڭىز مۇمكىن. ئۇلار مېنىڭ بۇ سۇئالىمغا : «بۇ سۆزلەر بىزنىڭ ئاتا -بوۋىلىرىمىزدىن قالغان. بىز بۇ سۆزلەرنى شۇلاردىن ئۆگەنگەن» دەپ جاۋاپ بەردى. بۇنىڭدىن ئۇلارنىڭ ئەجدادىنىڭ مۇسۇلمان ئىكەنلىكىنى بىلگىلى بولىدۇ. يىغىن مەزگىلىدە «گاگاۋۇز تىلى بايرىمى» بولدى. <«ئوزۈم» دېگەن مەيداننىڭ ئوتتۇرىسىغا گاگاۋۇزلارنىڭ مەشھۇر يازغۇچىسى مىخائىل چاكىرنىڭ ھەيكىلى ئورنىتىلغان بولۇپ، ھەيكەلنىڭ ئاستىغا چاكىرنىڭ «ئۈمىدۋار بول، گاگاۋۇز مەدەنىيىتى تەرەققىي قىلىدۇ»، «ۋەتىنىم، ئانا تىلىم -ھاياتىم مېنىڭ» دېگەن سۆزلىرى يېزىلغان. ئۆز كۆزۈم بىلەن كۆرگەن ئەمەلىيەتتىن بىلدىمكى ، گاگاۋۇزلارنىڭ ئۆرپ - ئادەتلىرى، ئۆي ياساشلىرى تۈركىي خەلقلەرگە ئوخشايدۇ. بىز يىغىن ئارىلىقىدا گاگاۋۇزلارنىڭ تۇرمۇشىنى ئۆگىنىش ئۈچۈن پەتىر ئىسىملىك بىر گاگاۋۇزنىڭ ئۆيىگە باردۇق. پەتىرنىڭ ئايالىنىڭ ئىسمى ئاننا، ئىككى قىزى بولۇپ، بىرىنىڭ ئىسمى رەنا، يەنە بىرىنىڭ ئىسمى مارىيە ئىكەن. ئۇلارنىڭ ئۆيىگە كىرىپ خۇددى ئۇيغۇرلارنىڭ ئۆيىگە كىرىپ قالغاندەك بولدۇم. سۇپىنىڭ ئۈستىگە تاماق ئۈستىلى قويۇشلىرى، نان، قايماق، قېتىق، قاتلىمىلار بىلەن چاي ئىچىشلىرى خۇددى بىزگە ئوخشايدىكەن. بېشىغا ياغلىق چېگىشلىرى، تاملىر ىغا گىلەم ئېسىشلىرى، رىشىلىيە پەردىلىرى بىزنىڭكىگە ئوخشايدىكەن. ئۇلار ئۇيغۇر، قازاقلاردەك ئاتنى بەك ياخشى كۆرىدىكەن. ئۇلار ئۆتمۈشتە تارقاق ياشىغاچقا قايسى دۆلەتتە ياشىغان بولسا شۇ دۆلەتنىڭ ئاسسىمىلاتسىيىسىگە ئۇچراپ، يېزىقىنى ئىشلەتكەن بولسىمۇ ئۆزىنىڭ تىلىنى ساقلاپ قالغان. بۇنىڭدىن قارىغاندا ئۇلارنىڭ تۈركىي مىللەتلەر دىن ئىكەنلىكىدە گەپ يوق. گاگاۋۇزلار دېھقانچىلىق، باغۋەنچىلىك، چارۋىچىلىق، بېلىقچىلىق بىلەن شۇغۇللىنىدىكەن. گاگاۋۇزلارنىڭ تەلەپپۇزى قىپچاقلارنىڭ تەلاپپۇزىغا ئوخشاپ كېتىدىكەن. مەسىلەن: گەلەيەر، گىدىيەر (كەلدى -دە، كەتتى) دەيدىكەن. كوللىكتىپ ئۇسۇل ئوينىغاندا «بولە بالام، بولە»، بەزىلەر «بىر قىلدات بالام، بىرقىلدات» دېگەنگە ئوخشاش گەپلەرنى كۆپ ئىشلىتىدىكەن. ياشلارنىڭ بەزىلىرى ئۆز ئارا «ساڭا نېمە بېرەي، شارابمۇ» دېسە، «شاراب ئەمەس، قىمىز بەر» دەيدىكەن. 1986 - يىلىدىن بۇرۇن بېسىم ئېغىر بولغاچقا گاگاۋۇز تىلى ۋە مەدەنىيىتىنى قوللايدىغان بىرمۇ ئادەم چىقمىغان. 1986 - يىلدىن ئېتىبارەن يېزىقلىرىنى ئەسلىگە كەلتۈرۈپ، نەشرىيات ئورۇنلىرىنى، كۈندە 15 مىنۇتلۇق رادىئو، «گاگاۋۇز ئاۋازى» ۋە «ئانا سۆزى» ناملىق گېزىتلەرنى تەسىس قىلىشقا باشلىغان. مانا مۇشۇنداق تىرىشچانلىقلىرى نەتىجىسىدە 1994 - يىلى گاگاۋىستاننى قۇرۇپ چىققان. گېزىتلىرىنىڭ سەرلەۋھىسىگە ئانا سۆزى بىلەن «ئوغۇزلار ياشىسۇن!» دېگەن سۆز يېزىلغان. بۇنىڭدىن باشقا 90 مىڭ گاگاۋۇز ئايالدىن تەشكىللەنگەن ئاياللار بىرلەشمىسى قۇرۇلغان. ھازىر مولداۋىيىدىكى ئالىي مەكتەپلەردە چەتئەللەردىن ئوقۇغۇچىلار كېلىپ گاگاۋۇز تىلىنى ئۆگەنمەكتە. مەن ئاياللار بىرلشمىسىنىڭ باشلىقى ئولگا خانىم بىلەن سۆھبەتلىشىپ قالدىم. ئولگا خانىم مۇنداق دېدى: «دۇنيادا بىزلا ئوكرائىنا بىلەن مولداۋىيىدە گاگاۋۇز مىللىتى دېگەن نام بىلەن گاگاۋىستاننى قۇرۇپ چىقتۇق. بىزنىڭ نۇرغۇن گاگاۋۇزلىرىمىز بۇلغارىيە، رۇمىنىيە، گرتسىيە، ئۆزبېكىستان، قازاقىستان قاتارلىق دۆلەتلەردە تۇرۇۋاتىدۇ. ئۇلار ئېغىر ئاسسىمىلاتسىيىگە ئۇچراپ كەتكەچكە ئۆزىنىڭ گاگاۋۇز ئىكەنلىكىنى ھازىرغىچە يوشۇرىدۇ، ھەتتا ئۆزلىرىنىڭ فامىلىسىنى قوللىنىشتىنمۇ قورقىدۇ. دۇنيانىڭ ھەر قانداق بىر يېرىدە گاگاۋۇز مىللىتى بار ئىكەن، گاگاۋىستانغا قورقماي كېلىۋەرسۇن. ھازىر ئانىلىرىمىزنىڭ كۆزىدىن ياش قۇرىمايۋاتىدۇ. ئۇرۇق - تۇققانلىرىمىز، بالىلىرىمىز نەلەردە سەرسان بولۇپ يۇرگەندۇ ، دەپ ئەنسىرەۋاتىدۇ. قازاقىستان ۋە ئۆزبېكىستانغىچە بارالىغان گاگاۋۇز لار جۇڭگوغىمۇ بارغان بولۇشى مۇمكىن. مەن ئولگا خانىمنىڭ بۇ سۆزلىرىنى ئاڭلاپ سۈرۈشتۈرۈپ بېقىشنى ۋەدە قىلدىم. ئۇيغۇرلار تۈركىيە تۈركلىرىگە قارىغاندا گاگاۋۇزلار بىلەن بىلەن بىمالال سۆزلىشەلەيدىكەن. گاگاۋۇزلار ئاي - كۈن ۋە دۆلەت ناملىرىنى بىز ئۇيغۇرلاردەكلا ئاتايدىكەن. بەزى سۆزلىرى بىزنىڭكى بىلەن پۈتۈنلەي ئوخشاش ئىكەن. مەسىلەن: بوران، جۇۋاپ، مەخسۇس، كۈز، چەينەك، ئەجەل، ھال ( ھال رەڭ ) ، ھالۋا، دوست، مالاي، مايىل، ناماز، سېمىز ( تۈركى يە تۈركلىرى بولسا سېمىز سۆزىنى ھايۋانلارغا ئىشلىتىدۇ ) ، توي، جانابىڭىز، ئۈزۈك، يىراق، زال، زىندان، زۇلۇم، قاراكۆز، قاراقاش، قىرىق نەزىر، قالاق، شان - شەرەپ، تالانت...... ھەرىپلىرىدە ئۇيغۇر يېزىقىدەك شاپكىلىق ھەرپ ( ^ ) بىلەن يۇمشاق ( g ) ھەرپى يوق ئىكەن. ئادەم ئىسىملىرىدا دىلبەر، ئابدۇللا، ئارىپ، قەمبەر، قاسىم، نەزەر، ئوسمان، سالامەت، سۇلتان، ئايگۇل، ئايدىن، گۇلپاتىمە، زۇمرەت، ھەيدەر قاتارلىق ئىسىملار بار ئىكەن. بۇلارغا ئاساسەن ئۇيغۇرلار بىلەن گاگاۋۇزلارنىڭ قېرىنداشلىق مۇناسىۋىتى بولسا كېرەك، دەپ ئويلايمەن.

يوقارقى سۆزلەرنىڭ ھەممىسى ئاپتورنىڭ سۆزلىرى، مەن پەقەت مۇنبەرگە يوللاپ قويدۇم خالاس! ( ئاپتور : جۇڭگو خەلقئارا رادىئو ئىستانسىسى تۈرك تىلى ئاڭلىتىش بۆلۈمىدىن، دىكتور يېتەكچىسى رۇقىيە ھاجى u!3]RGJ  
مەنبە : بۇلاق ژورنىلى 2004 - يىللىق 2 - ساندىن ئېلىندى o!toO&=  
Gh2Q$w:  
2<'`^AO@  
   )d +hZ'  

مەھمۇد قەشقىرى ۋە "دىۋانى لۇغەتت-تۈرك"

?&znUoB  
vd}*_d  
مەھمۇت قەشقىرى 11- ئەسىرنىڭ ئوتتۇرلىرىدا قارا خانلار خاندانلىقىنىڭ مەركىزىدىن بىرى بولغان قەشقەردە ياشىغان ئۇلۇغ ئالىم،تىلشۇناس ۋە ئەدىپ. مەھمۇت قەشقىرىنىڭ ھاياتى توغرۇلۇق ئېنىق مەلۇماتقا ئىگە ئەمەسمىز.بەزى ماتىرياللارغا قارىغاندا مەھمۇت قەشقىرى قاراخانلار خان ئەۋلادىدىن بولۇپ،11-ئەسىرنىڭ باشلىرىدا ئوپالدا دۇنياغا كەلگەن ۋە قارا خانلار خاندانلىقىدا ئىلىم تەھسىل قىلىپ،ئىجادىيەت بىلەن شوغۇنلانغان،11-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرلىرىدا باغداتقا بېرىپ،شۇ يەردە1072-7074-يىللىرى3توملۇق غايەت زور"دىۋانۇ لۇغەتت-تۇرك" <تۇركى تىللار دىۋانى>نى يېزىپ تۈگەتكەن،ئۇندىن باشقا ئۇ جاۋاھىرۇننەھۋىفى لۇغەتت تۇرك <تۇركى تىللار گىرامماتىكىسىنىڭ جەۋھەرلىرى>ناملىق ئەسەرنى يازغانلىقىمۇ مەلۇم بىراق بۇ ئەسەر بىزگىچە يىتىپ كەلمىگەن. Ko#4z%Yq  
تۆۋەندە "دىۋانۇ لۇغەتت-تۇرك"تىكى شېئىر-قوشاقلاردىن بىر قىسىمنى يوللاپ قوياي. \}Dpb%^\  
N[pZIH5ho=  
ئوۋ قوشاقلىرى تەبىئەت مەنزىرىسى x=.tiM{#  
#|Oj]bd(=  
يىگىتلەرگ ئىشلايتۇ، ياراتتى ياشىل جەش، 3;-^YG  
يىغاچ-يەمىش ئىرغاتۇ. ساۋۇردى ئورۇڭ قاش. T6Ctf#  
قۇلان-كەيىك ئاۋلاتۇ، تىزىلدى قارا قۇش، q+ pOrGh  
بادرام قىلىپ ئاۋنالىم. تۈن-كۇن ئۈزە يۈركەنۇر. aDL*W@1S  
~n?>[88"  
چاغرى بەرىپ قۇشلاتۇ، ئېتىز سۈيى ئاقا تۇرۇر، . +  
تايغان ئىدىپ تىشلاتۇ. قايا تۇبى قاقا تۇرۇر. 6oD\-H  
تۇلكى،توڭۇز تاشلاتۇ، بالىق تەلىم باقا تۇرۇر، %A/_5;PZ/  
ئەردەم بىلە ئوگلەلىم. كولىڭ تەقى كۈشەرۇر. "&.S&=FlI  
-_C#wtC  
پەندى نەسىھەتلەردىن: =Z
=o#46JY  
چىرايلىق كىيىمىڭنى ئۆزەڭ كەي،شېرىن تامىقىڭنى باشقىلارغا بەر،مېھمانلارنى ئۆرمەتلە،نامىڭ خەلق ئارسىدا يېيىلسۇن... =OIw*L8C"I  
BH]Ynu&o  
ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتىدىن نەمۇنىلەر دىگەن كىتاپتىن ئېلىندى Y0?5w0{  
F:x [  
L3CP`cx  

--- مەھمۇد كاشغەرىې كىم؟

dAuJXGo  
8i2n;LAz  
?32&]iM oW  
    

             ئاپتورى:ئو.پرىتساك

F'21jy&  
J| w>a  
b gK}-EU  
              مەھمۇد كاشغەرىينىڭ كېلىپ چىقىشى توغرۇلۇق قولىمىزدىكى ۋاستە « تۈركى تىللار دىۋانى » نىڭ بەزى يەرلىرىدىكى ئۆزى تەرىپىدىن بېرىلگەن چەكلىك مەلۇماتلاردىن باشقا بىر نەرسە يوق ① .بۇ مەلۇماتلارغا قارىغاندا مەھمۇدنىڭ « ئۆز قەۋمىنىڭ ( يەنە تۈركلەرنىڭ ) ئەڭ ئاساسلىق قەبىلىسىگە مەنسۇب » ② ئىكەنلىكى ، دادىلىرىنىڭ يەنى ئەجدادىنىڭ ③ تۈرك ئەللىرىنى سامانى ئوغۇللىرىدىن ئالغان » ④ لىقى ۋە ئاخىرىدا دادىسى ھۆسەيىن بىن مۇھەممەدنىڭ ئىسسىق كۆلنىڭ شەرقىي - جەنۇبىي ساھىلىدا تېپىلغان بارىسخان ⑤ شەھەرى بىلەن يېقىن باغلىنىشى بار ئىكەنلىكى چۈشەندۈرۈلگەن ⑥ . *`5.|{ 
بۇلارغا قارىغاندا مەھمۇد قەشقەرىنىڭ قاراخانىلار سۇلالىسىغا مەنسۇب ئىكەنلىكى ۋە ئەجدادىنىڭ بۇ سۇلالىنىڭ بىر مەشھۇر ئەزاسى ئىكەنلىكى كۆرۈنۈپ تۇرىدۇ. RbOUfD(J4  
بۇ ئەجداد كىم ؟ 6H.0vN&  
بۇ يەردە مەھمۇدنىڭ ئەجدادى دەپ مۇزاكىرە قىلىشقا بولىدىغان ئىككىلا شەخس بار . aFX=C>M  
بۇلار ماۋەرا ئۇننەھرىنى دەسلەپ بويسۇندۇرغان ، ئۇنۋانى بۇغراخان دەپ ئاتالغان ۋە ھېجىرىيە 382 – يىلى ( 992 م) سامانى ئوغۇللىرىنىڭ پايتەختى بۇخارانى ئالغان ھارۇن ( ھاسان ) بىن سۇلايمان ياكى بولمىسا ئۇنۋانى ئارسلان ئىلىگ دەپ ئاتالغان ۋە ھېجىرىيە 389 – يىلى ( 999 م) غەزنەۋىلىك مەھمۇد بىلەن بىرلىكتە سامانى دۆلىتىنى ئاياقلاشتۇرۇشقا سەۋەبچى بولغان ناسىر بىن ئەلى⑦ . ھالبۇكى ناسىر بىن ئەلىنىڭ سۇلالىنىڭ غەربىي تارمىغىدىن ئىكەنلىكى ۋە مەھمۇد قەشقەرى تەرىپىدىن بايان قىلىنغان قەشقەرنىڭ ھامان سۇلالىنىڭ شەرقىي تارمىقىغا باغلىنىشلىق ئىكەنلىكى كۆز ئالدىمىزغا كەلتۈرۈلسە ، مەھمۇد قەشقەرىنىڭ ئەجدادى دەپ يالغۇز ھارۇن بىن سۇلايماننى تىلغا ئېلىشقا بولىدۇ⑧ .   = SMXDaH  
@Md/Q~>  
بىر تاسادىپىي ئېسىل يالداما ئورنىدا قولىمىزدا بارىسخاندا بېسىلغان ھېجىرىيە 5 – ئەسىرنىڭ ئوتتۇرلىغا ( تەخمىنەن 1048 – 1058 ) تەۋە بەزى تەڭگىلەر ساقلانماقتا (9). ئەپسۇسكى بۇ تەڭگىلەردىكى يېزىقلاردا شۇ دەۋردىكى بارىسخان ئەمىرلىرىنىڭ يالغۇز ئىسلامى لەقەملىرى ۋە تۈركىي ئۇنۋانلىرىلا ئەكس ئېتىلگەن : شەمسىد دۆلە ئارسلان ئىلىگ . بۇ يەردە مەشھۇر قادىرخان بىن ھارۇننىڭ ئوغلى ۋە ماۋەرا ئۇننەھرنىڭ دەسلەپكى بويسۇندۇرغۇچىسى ھارۇن بىن سۇلايماننىڭ نەۋرىسى « بۇغراخان » مۇھەممەد بىن يۈسۈپنىڭ ھۆكۈمدار ئىكەنلىكى كۆرۈلىدۇ ( يۇقىرىغا قاراڭ ) . قاراخانىلارنىڭ دۆلەت تەشكىلاتىدا ئارسلان ئىلىگ ئۇنۋانى ( بۇغراخان ئۇنۋانى بىلەن ) قاغانلىق ئورتاقلىغىدا بىر قەدەم تۆۋەندە تۇرىدىغان ئادەملەرگە بېرىلەتتى (10) . ئىبن ئەسىرىدىن بىلىشىمىزچە، مۇھاممەد يۈسۈپنىڭ يېنىدا چوڭ ئوغلى ھۈسەيىن بىن مۇھەممەد ( ھېجىرىيە 444 – يىلىدىن يەنى 1056 –1057_ يىللىرىدا ھۈسەيىن بىن مۇھاممەد ) نىڭ ئارسلان ئىلىگ بولۇپ بارىسخاندا ھۆكۈم سۈرگەنلىكىنى تەخمىنەن قىلىشقا بولىدۇ .   -l*|M(
N\  
0Th&iA4  
شۇنداق بولغاندا ، ماۋەرا ئۇننەھرنىڭ دەسلەپكى بويسۇندۇرغۇچىسىنىڭ نەۋرىسى بولغان بارسخان ئەمرى ھۈسەيىن بىن مۇھەممەتنىڭ مەھمۇد قەشقىرىنىڭ دادىسى ھۈسەيىن بىر مۇھەممەتتىن باشقا كىشى ئەمەسلىكى ئېنىق . بۇ شەخس بارىسخان بىلەن ناھايىتى زىچ ئالاقىدار ۋە ماۋەرا ئۇننەھرنى بويسۇندۇرغۇچىنىڭ سۇلالىسىگە مەنسۇپ ئىدى .   YK' 
[RhO$c$[\  
ھاياتى ناھايىتى خۇپىيانە توختالغان مەھمۇد قەشقەرى ئۆزىنىڭ باغدادقا قانداق سەۋەبلەر بىلەن كۆچۈپ كەلگەنلىكىنى ئوچۇق دېمەيدۇ . تۈرك ئەللىرىدە كۆزگە بىرمۇنچە ساياھەتلىرىنىڭ سەۋەبىنىمۇ سۆزلىمەيدۇ . ئەگەر كېلىپ چىقىشىى توغرىسىدىكى تەخمىنىلىرىمىز توغرا بولغان تەقدىردە مەھمۇد قەشقەرىنىڭ ساياھەتلىرىنىڭ سەۋەبلىرىمۇ مەيدانغا چىقىدۇ . ئۇ روشەنكى بىر سىياسىي قاچقۇن ( پاناچى ) ئىدى .   3F2w-+L  
S.NPZ39}ZE  
شەرقىي قاراخانىلار دۆلىتىدە ھېجىرىيىنىڭ 448 – 449 يىللىرىدا ( 1056-1057  ياكى  1057-1058 ) قورقۇنۇچلۇق ھادىسىلەر پەيدا بولدى . ئالدى بىلەن چوڭ خاقان ( ئارسلان خان ) سۇلايمان بىن يۈسۈپ ئىنىسى ۋە خاقانلىق ھەمرىيى ( بۇغراخان ) مۇھاممەت بىن يۈسۈپكە قارشى ھەرىكەت قوزغايدۇ ۋە “ دۆلىتىنى ئىشغال قىلىدۇ . ئېلىپ بېرىلغان جەڭدە ئارسلانخان سۇلايمان بىن يۈسۈپ يېڭىلىپ قالىدۇ . بۇغراخان مۇھەممەت بىن يۈسۈپ ئۇنى زىندانغا تاشلاپ دۆلىتىنى ئىشغال قىلىدۇ ”(12) .   [{,1=AB  
3.y vvPFEM  
ئىبىن ئەسىرى يەنە خاب ئائىلىسىنىڭ شۇنىڭدىن كېيىنكى ئېچىنىشلىق تەقدىرى ھەققىدە مۇنداق مەلۇمات بېرىدۇ : « دۆلىتىنى چوڭ ئوغلى ھۈسەيىن چاغرى تېكىن1گە بېرىدۇ(13) ۋە ئۇنى ۋەلى ئەھد دەپ ئېلان قىلىدۇ . بىراق بۇغراخاننىڭ ( يەنى ھازىرقى ئارسلانخان مۇھاممەت بىن يۈسۈپنىڭ ) ئىككىنچى بىر خوتۇنى بار ئىدى ۋە بۇ خوتۇنىدىن چوڭ ئوغلىدىن باشقا يەنە بىر كىچىك ئوغلى بولغان . خوتۇن ھۈسەيىننىڭ تەيىنلىشى بىلەن تۇغۇلغان نەپرەت بىلەن بۇغراخان ( سۇلايمان بىن يۈسۈپ) غا يېقىنلىشىدۇ ۋە ئۇنىڭ ئائىلىسىنىڭ بىرمۇنچە ئازالىرىنى زەھەرلەپ ئۆلتۈرىدۇ ؛ ئۇنىڭ ئىنىسى قادىرخاننىڭ ئوغلى ئارىسلانخان ( سۇلايمان بىن يۈسۈپ) مۇ ئۆلتۈرىلىدۇ »(14) .   ^iV)MTT  
]7A'7p$Y  
تەخمىنىلىرىمىز توغرا بولسا مۇھەممەت بىن ھۈسەيىن يەنى مەھمۇد قەشقەرى ، بۇ چوڭ قىرغىندىن قانداقتۇر بىر ئۇسۇلدا قۇتۇلۇشقا مۇۋەپپەق بولغان بىر نەچچە كىشىنىڭ بىرى ۋە قېچىشقا مەجبۇر بولغان . ئالدى بىلەن ، ئېھتىمال خوشنا تۈرك ئەللىرىگە بارغان ، ئون يىل قەدەر ئايلانغاندىن كېيىن ئاخىرى باغداتقا كەلگەن ۋە بۇ يەردە سىياسىي قاچقۇن ( پاناچى) بولۇپ تۇرۇپ قالغان . مەھمۇد قەشقەرى بۇ ئۇزۇن مۇساپە داۋامىدا تۈرك دۇنياسى بىلەن كوپ يېقىندىن تونۇشۇش پۇرسىتىگە ئىگە بولغان ، بۇ چاغدا ( 1057-447) سالچۇقلار تەرىپىدىن ئىشغال قىلىنغان باغداتتا تۈركلەرنىڭ ئەھمىيىتىنى ئىزاھلىغان بىر ئەسەرگە ئېھتىياج ئىكەنلىكىنى كۆرۈپ ، مەشھۇر ئەسىرىنى يېزىشقا كىرىشكەن ۋە ئۇنى شۇ زاماندىكى ئابباسىلار خەلىپىسىگە (مۇقتەدى بىللا 1075-1094 ، 467-487 ) تەقدىم قىلغان . بۇنداق بىر تەشەببۇسنىڭ ئۇنىڭ ھاياتىنى ساقلاشقا ياردىمى بولۇشى ئېنىق گەپ .   iWR)ke  
VIb
q:U  
ئېچىنىشلىق ئائىلە پاجىئەلىرىگە باغلىماسلىق ئۈچۈن ئۇ ئەسىرىدە ئەڭ يېقىن تۇغقانلىرىنى تىلغا ئالمايدۇ . شۇ تەرىزىدە بۇ سۇلالىنىڭ بىر ئەزاسى بولغان مەھمۇد قەشقەرىنىڭ ئۆز دەۋرىدە ھوكۇم سۈرگەن قاراخانىلار ھۆكۈمدارلىرى ۋە شۇ دەۋرىدە يۈز بەرگەن ھادىسىلەر ھەققىدە مەلۇمات بەرمەسلىكى چۈشۈنىشلىك . بىزنىڭ تەخمىنىلىرىمىز مۇشۇلاردىن ئىبارەت .   [G3E%z
 
|vC~HJpuv'  
ئاخىرىدا تىلغا ئېلىنغان شەخسلەرنىڭ يېشىنى تەتقىق قىلىش زۆرۈر .   k;W XB|k  
W_ZJ0GuE(  
ھارۇن (ھاسان ) بىن سۇلايمان ھېجىرىيە 382 – يىلى ( 992) ئۆلگەن ؛ ئوغلى يۈسۈپ «قادىرخان» بۇ چاغدا ھېچ بولمىغاندا 20 ياشتا بولىشى كېرەك ؛ يۈسۈپ باشلىق بىر ئادەم بولۇپ ھېجىرىيە 423 – يىلى (1032 ) ئۆلگەن . ئۆزىنى 60 ياشلاردا ئۆلگەن دەپ ھېسابلىساق تۇغۇلغان ۋاقتى 360 – يىللار ( 971- 980 ) بولۇشى لازىم . بۇنىڭدىن باشقا ، ئۇنىڭ ئۇزۇن جەڭلەردىن كېيىن ئەڭ ئاخىرى دىگەندە ھېجىرىيە 396 – يىلى ( 1005 – 1006 ) خوتەننى ئىشغال قىلغانلىقىنى بىلىمىز(15) ؛ ئۇ قەشقەردە ناسىر دولە قادىرخان دېگەن ئاتاق بىلەن تەخمىنەن ھەجىرىيە 396 – يىلىدىن ( 1005 – 1006) ئېتىبارەن ھوكۇم سۈرگەن(16) .   I}Q2Vu<  
|K~Nw&rZ]  
چوڭ ئوغلى سۇلايمان بىن يۈسۈپ تەخمىنەن ھېجىرىيە 407 – يىلىدىن ( 1016 – 1017 ) ئېتىبارەن يەركەنتتە ھوكۇم سۈرگەن(17) . ئىككىنچى ئوغلى مۇھاممەد بىن يۈسۈپ ئېنىقكى سۇلايمان بىن يۈسۈپتىن كۆپ كىچىك ئەمەس ئىدى . يۇقىرىدا كۆرگىنىمىزدەك ، مۇھەممەت بىن يۈسۈپ ھېجىرىيە ، 449 – يىلى ( 1057 – 10058 ) چوڭ ئوغلى ئۈچۈن تەختتىن چۈشمەكچى بولغان . بۇ بىر نوقتىدىن مۇھەممەت بىن يۈسۈپنىڭ 380 – يىللاردا ( 991 – 999 ) تۇغۇلغانلىقىنى قوبۇل قىلالايمىز . بۇنىڭغا قارىغاندا ، ھۈسەيىن ھېجىرىيە 400 – يىللاردا ( 1010 – 1019 ) دۇنياغا كەلگەن بولۇشى مۈمكىن . مۇشۇنداق بولغاندا ھۈسەيىن بىن مۇھەممەتنىڭ ئوغلى مەھمۇت قەشقەرىنىڭ تۇغۇلغان ۋاقتى دەپ ھېجىرىيە 420 – يىللارنى ( 1029 – 1038 ) بىر تەخمىن دەپ ئېلىشقا بولىدۇ . شۇنداق بولغاندا مەھمۇد قەشقەرىنىڭ ھېجىرىيە 470 – 464 يىللاردا ( 1072 – 1078 )(18) . مەشھۇر ئەسىرىنى يازغان ۋاقىتلاردا قىرىق ياكى ئەللىك ياشلاردىكى ۋاقتى بولۇپ ، بۇ ئېھتىمالغا بەك يېقىن كېلىدۇ . mcok/,/  
( مەنبە:  « قەشقەر پىداگوگىكا ئىلمىي ژورنىلى »  ( ئىجتىمائىي پەن قىسمى ) 1986 - يىللىق 1- سانى ) DeYV$W B  
KYN0  
مەھمۇد كاشغەرى مازىرى>نىڭ بىناكارلىق سەنئىتى  RX5dO%  
]g&TKm  
                                                    ھەسەن ئابدىرھىم F@:'J\I}:  
                « مەھمۇد كاشغەرىي مازىرى » - ئۇزۇن يىللىق تارىخ ۋە ئۆزىگە خاس بىناكارچىلىق سەنئەت ئالاھىدىلىكىگە ئىگە تارىخىي مەدىنى يادىكارلىق. (ICd}  
«مەھمۇد كاشغەرىي مازىرى» - قەشقەر شەھرىنىڭ غەربىي 45 كىلومېتىر يىراقلىقتىكى ئوپال يېزىسىغا جايلاشقان. 5N&?KA-  
ئوپال – پامىر ئېتىكىگە جايلاشقان ئۇزۇن يىللىق تارىخ ۋە باي مەدەنىيەت – سەنئەت ئەنئەنىسىگە ئىگە جاي بولۇپ، مەدىنى يادىكارلىق ۋە ئارخىولوگىيىلىك تەكشۈرۈشلەرگە ئاساسلانغاندا، بۇ يەردە تاش قۇراللار دەۋرىدىلا ئىنسانلار ئولتۇراقلىشىپ، ئىشلەپچىقىرىش ۋە تۇرمۇش پائالىيەتلىرى بىلەن شۇغۇللانغان ① ( ئوپال تەۋەسىدىكى ئوپالىئارىست، سۇلتان باغ، غۇجى قونار، ئاق دالا قاتارلىق قەدىمقى مەدىنىيەت ئىزلىرىدىن باشلانغۇچ جەمئىيەت دەۋرىگە ئائىت تاش قۇراللار تېپىلدى )   s6^>F/x  
JHTSUq  
بۇ يەردە قەدىمقى ۋە ئوتتۇر ئەسىر بۇددا دىنىي مەدىنىيىتى ② ( ھەزرىتى موللام تېغى باغرىدا «توققۇز قازناق» دەپ ئاتالغان بۇددا دىنىي ئىبادەتخانىسىنىڭ خارابىسى بار )، ئىسلام مەدىنىيىتىنى ئاساس قىلغان ئىلىم – مەرىپەت، ھۆنەر – سەنئەت راۋاج تاپقان. بولۇپمۇ، قاراخانىلار دەۋرىدە ئوپال يېزىسى خان ئۆلكىسىگە قاراشلىق ئاساسلىق يېزىلاردىن بىرى بولۇپ، قاراخانىلارنىڭ خان جەمەتىدىكى ئاتاقلىق كىشىلەر بۇ يەردە تۇغۇلۇپ ئۆسكەن، ھەتتا پادىشاھلارنىڭ دەم ئالىدىغان «خان بېغى» («سۇلتان باغ»)، «تەگيەگاھ» ③ [خانلارنىڭ چەتئەل ئەلچىلىرىنى كۈتىدىغان مەخسۇس مېھمانخانىسى]، «خان يايلىغى»، «موغ يولى» ④ [شەرق بىلەن غەرپ ئوتتۇرىسىدىكى «ئۇلۇغ كارۋان يۇلى»نىڭ بۇ تارىخى پامىردىكى موغ قەلئەسى بىلەن ئۆتىدىغان يول]، «سۇلتان قورغان»لىرى بولغان.   y''z5['  
=QiI :|eRA  
مەھمۇت قەشقىرى مازىرىنىڭ ئورۇنلاشتۇرۇلۇشى، ياسىلىش شەكلى، قۇرۇلۇش ماتىرىياللىرى ۋە نەقىش – بىزەكلىرى جەھەتتە ئۆزىگە خاس بىناكارلىق سەنئەت ئالاھىدىلىكىگە ئىگە ئۇيغۇر ئىسلام ئىمارىتى بولۇپ، ئۇ روزى مەرىكىسى، تىلاۋەتخانا، ئېتىكاپخانا، مەسچىت ۋە قوش مۇنارلىق دەرۋازا قاتارلىق بىر يۈرۈش تۇتاشتۇرۇپ ياسالغان ئۆي ئىمارەتلەردىن ئىبارەت. روزى مەرىكىسى، تىلاۋەتخانا، ئېتىكاپخانىلار كىسەك – ياغاچ قۇرۇلما، ۋاساجۈپ، تۈز تۇرۇسلۇق بولۇپ، ئۇنى لىم (خا)جەگە، مارات، پەرمانلىرىغا خىلمۇ – خىل نەقىشلەر ئويۇلغان. روزى مەرىكىسىنىڭ ئالدى ۋە شىمالىي تەرەپتىكى تاملىرىغا پەنجىرىلىك دەرىزە قويۇلغان. ئارقىسىدىكى 5 ئېغىز كۆنەكخانىسى ۋە دەرۋازىلىرى، زالى گۈمبەز تۇرۇسلۇق قىلىپ ياسالغان. پەرمانىلاردىكى قارا سىيا بىلەن «خەتتى پارىسى»دا يېزىلغان بېغىشلىمىلارنىڭ مەزمۇنىدىن قارىغاندا، بۇ مازارنى ھىجىرىيىنىڭ 1245 – يىلى (مىلادى 1829 - يىلى) ۋە 1315 – يىلى (مىلادى 1897 - يىلى) يەرلىك كىشىلەر ئىقتىسات توپلاپ، ئىككى قېتىم رېمۇنت قىلدۇرغان. روزى مەرىكىسىنىڭ شەرق تەرەپتىكى ئىككى پارچە پەرمانغا رېمۇنت قىلىنغان ۋاقتى ۋە رېمۇنتقا مەدەت قىلغۇچىلار نەزىم ئۇسۇلىدا خاتىرىلەنگەن. RF4vtQC=  
Pz|>"'  
ئوڭ تەرەپتىكى پەرمانغا:   |[ k.ii6iO  
>G*eNn  
«سالى شىرەست ھازارۇ دوسەت چىھلى پەنجەست، '4Ixqb+  
بۇد تەئىمىرى مازارۇ مەدىدى سىددىقەست» 7he,?T)vD  
*vN-Vb^2i)  
تەرجىمىسى: «يولۋاس يىلى 1245 (ھىجرى) مازارنى رېمۇنت قىلىشقا كۈچ چىقارغۇچى كىشى سىددۇقتۇر»   swoQ'  
9y8&9<#  
سول تەرەپتىكى پەرماننىڭ ئوڭ قويۇلىغىدا:   Y>T-af49  
0c]/bs{}  
«شاھى سىددىق بەگ، ئەلىم بەگ بىر بىرىگە يار بولۇپ، قىلدى بۇزرۇكۋارى ئالىنى بىنا». ئېتىكاپخانىسىغا كىرىدىغان ئىشىكىنىڭ سىرتقى تەرەپ ئۈستىدىكى پەرمانىغا:   P{jbl!UD7  
D|p9qe5%  
«كى بىر مىڭ ئۈچ يۈز ئونبەشتە قىلدى بۇ ئىمارەتنى، |F[+k e  
نامازۇ – روزە ئەيلەپ قىلسا ھەركىمكى تىلاۋەتنى» >T-u~i$s  
M FMs[+2_o  
دەپ يېزىلغان.   ec;o\erPG  
vh%B[brUJ  
بىرىنچى قېتىم روزى مەرىكىسى، تىلاۋەتخانا، ئېتىكاپخانىسى، ئىككىنچى قېتىم پىشايۋانلىق مەسچىت قايتا رېمۇنت قىلىنغان. بۇ ئىككى قېتىملىق رېمۇنت قىلىش جەريانىدا، قەدىمدىن بار بولغان روزى مەرىكىسى، تىلاۋەتخانا، ئېتىكاپخانىلارنىڭ ياسىلىش شەكلى ئۆزگەرتىلمىگەن. شۇنداقلا، ئەسلىدىن نەقىش ئويۇلغان لىم، جەگە، ھاراق، پەرمانلىرىنىڭ بۇزۇلمىغان قىسىملىرى يەڭگۈشلەنمەي، ئۆز پېتى ساقلاپ قېلىنغان. ئەپسۇسكى، يېقىنقى يۈز يىل ئىچىدە ئاسراشنىڭ ياخشى بولمىغانلىقىدىن ئارقىسىدىكى 4 ئېغىز ھوجرىسى، دەرۋازىلىرى ئۆرۈلۈپ چۈشكەن. بىر قىسىم جەگىلىرى ئىگىلىپ، ياغاچ پەنجىرىلىرى بۇزۇلغان.  
V}CG:9;  
(L&d!$,Dv  
مەھمۇت قەشقرى مازىرىنىڭ دەسلەپكى ئورۇنلاشتۇرۇشى، ياسىلىش شەكلى ۋە نەقىش – بىزەكلىرى جەھەتتە ئېنىق يازما ماتىرىيالغا ئىگە ئەمەسمىز. لېكىن مازارنىڭ ھازىرقى شەكلىدىن قاراپ، ئىمارەتچىلىك تارىخىنىڭ تەرەققىيات قانۇنى بۇيىچە ئىلمىي تەھلىل يۈرگۈزۈش ئارقىلىق مازارنىڭ بۇرۇنقى شەكلى، سەنئەت ئالاھىدىلىكى ۋە كېيىنكى بىر نەچچە يۈز يىل جەريانىدىكى ئۆزگىرىش ئەھۋالى توغرىسىدا نىسبەتەن توغرىراق ئىلمىي يەكۈنگە ئىگە بولالايمىز.   A;M'LM-M  
UCjld  
بۇ خىل بىناكارچىلىقنىڭ شىنجاڭ رايۇنىدا، ئىسلامىيەتتىن بۇرۇنلا مەلۇم تارىخىي ئاساسى بولۇپ، ئىسلام دىنى تارقالغاندىن كېيىن، ئۇيغۇر بىناكارچىلىقىغا بىر مۇنچە ئۆزگىرىشلەر كىرگەن بولسىمۇ، يەنىلا بۇرۇنقى ئەنئەنىۋى ئىمارەتچىلىك سەنئىتىگە ۋارىسلىق قىلىش ۋە ئۇنىڭغا ئىسلام دىنىي ئادەتلىرىنى سىڭدۈرۈش تەرەققى قىلغان. قاراخانىلار دەۋرىدە ئىسلام ئەنئەنىس بۇيىچە، مەسچىت، مەدرىسلەرگە پەشتاق، قۇببى – گۈمبەز ياساش، ئىشىك – دەرىزە، مىھراپلىرىغا ئەگمە شەكىل ئىشلىتىشتىن، ئاساسى قۇرۇلمىسى بولغان تۈۋرۈك، لىم، جەگىلىرىگە گۈل – نەقىش چېكىش، ھوجرا تورۇسلىرىنى ۋاسا جۈپ قىلىپ ياساش ئۇسۇللىرى ئومۇملاشقان. شۇنىڭدەك، پادىشاھ، ئەمەلدارلار ۋە مەشھۇر زاتلارنىڭ قەۋرىسى ئۈستىگە تۈۋرۈك، لىملار بىلەن ۋاسا جۈپ تۈز تۇرۇسلۇق پىشايۋانلارنى ياساپ، پەنجىرە ئورنىتىش ياكى قەۋرىنىڭ تۆت ئەتراپىغا رىشاتكا قويۇش، كىسەك ياكى خىش بىلەن قەۋرە قاتۇرۇپ، ئۇنىڭ ئۈستىگە تۇغ ياكى ئەلەم قاداش قاتارلىق شەكىللەر قوللىنىلغان. شىنجاڭنىڭ جەنۇبىدىكى ھەر قايسى جايلاردا، تۈۋرۈك – لىملارنى چېتىشتۇرۇش، كىسەك ياكى تال چىۋىقلارنى توقۇپ ئارىلىقنى توساپ، كاكىل لاي بىلەن سۇۋاش ئارقىلىق، قۇشام ئۆيلەرنى ياساش ئاساسلىق ئورۇندا تۇرغان. بۇ ئۆي – ئىمارەتلەردىكى نەقىش – بىزەكلەر ئاساسىي جەھەتتىن، ياغاچ ئويما نەقىش، گەز قاتۇرما نەقىش، تاش رەڭ سىزما نەقىش، قاشتېشى ئويما نەقىش، گۈللۈك نەقىش قاتارلىقلاردىن ئىبارەت بولۇپ، بۇنىڭ ئىچىد ياغاچ ئويما نەقىش ئالاھىدە تەرەققى قىلغان.   iXjM.G  
R:qW;n%AF  
قاراخانىلار دەۋرى ۋە ئۇنىڭدىن كېيىن بىناكارچىلىق تېخنىكىسىنىڭ تەرەققى قىلىشىغا ئەگىشىپ، تام ئۈستىگە لىم، جەگىلەرنى بىۋاستە قويۇش ياكى لىم، جەگە ئىشلەتمەستىن، خىش ياكى كىسەك بىلەن ئەگمە چىقىرىپ يېپىش ئۇسۇلى كەڭ قوللىنىشقا باشلىغان. مەھمۇت قەشقەرى مازىرىدىكى تۈز تۇرۇسلۇق ۋە ئەگمە گۈمبەز تورۇسلۇق ئىككى خىل ياسالغان ئىمارەتلەر ئەمىليەتتە ئوخشاش بولمىغان دەۋرلەردىكى ئىمارەتچىلىك سەنئىتىنى ئەكس ئەتتۈرىدۇ.   I&5!=kR  
.=;;  
مازارنىڭ نەقىش – بىزەكلىرى كۈچلۈك دەۋرى خاراكتىرىگە ئىگە بولۇپ، بىناكارچىلىقتا دەسلەپكى ئۇسۇل ياغاچ ئويما نەقىش ئىشلىتىلگەن. ياغاچ ئويما، سىزىقچە ئويما، تەكشى يۈز ئويما، كۆپتۈرمە ئويما قاتارلىق تۈرلەرگە بۆلۈنىدۇ. مەھمۇت قەشقىرى مازىرىدىكى نەقىشلەر ئىچىدە سۇخەر، غۇنچە، چىچەك، ياپراق، ئۈزۈم، بادام، يازا، كۆرگۈل شەددە ۋە ھەرخىل گۈل – ئۈسۈملۈكلەرنىڭ ئۆزگەرگەن شەكلىدىن ھاسىل بولغان ئون نەچچە خىل نۇسخە بار. بۇلار كېيىنكى دەۋرلەردە ياسالغان ئىسلام ئىمارەتلىرىدە كۆپرەك قوللىنىلغان.   gBD]}vo-  
BDVtSs<7  
مەھمۇت قەشقىرى مازىرى 900 يىللىق تارىخقا ئىگە ئىمارەت بولۇپ، شىنجاڭنىڭ ئىسلام دىنىي ئىمارەتچىلىك سەنئىتىنىڭ شەكىللىنىش ۋە تەرەققى قىلىش تارىخىنى تەتقىق قىلىشتا مۇھىم قىممەتكە ئىگە تارىخىي مەدىنى مىراستۇر. بۇ تارىخىي يادىكارلىق ئاپتۇنۇم رايۇنىمىزدىكى نوقتىلىق ئاسرىلىدىغان جايلارنىڭ بىرى قىلىپ بىكىتىلگەندىن كېيىن، پارتىيە – ھۆكۈمەت ئورۇنلىرىنىڭ جىددى كۆڭۈل بۆلۈشى ئارقىسىدا قايتىدىن رېمۇنت قىلىندى.   {l>hMxij  
|zE'd!7E  
( مەنبە: « شىنجاڭ داشۆ ئىلمىي ژورنىلى »  1984- يىل 2 - سان ) Ecx
 
YT8F#t8  
مۇشۇ تىمغا مەھمۇد قەشقىرى ۋە تۈركى تىللار دىۋانغا ئائىت ئنكاس يازغان ھەر بىر ئىنكاسقا مەن بانكىدىكى پۇلۇمدىن 100000 سەلكىن دوللىرى بىلەن مۇكاپاتلايمەن..( توردىن يىغىپ رەتلىسىڭىزمۇ بولدۇ) c_l"I9M#r  
_8agtQ:<  
YkQd  
مەن بۇلارنى توردىن رەتلەپ يېزىپ چىقتم..

[ بۇ يازما ئەلـزات تەرپىدىن2008-11-26 21:51دە قايتا ]

راستلا  خۇش خەۋەركەن......رەخمەت  بىزنى خەۋەردار قىلغىنىڭىزگە... amPC
C  
.نادىرلەپ قۇيۇڭلار  شۇنداق ياخشى چىقىپتىغۇ........قىنى  بۇ  باشقۇرغۇچىلار..

bu temini nadirlap koyuglar baxkurguqi balla!

ئاخىرى  سۇيۇملۇك  ۋەتىنىمىزدىمۇ   ئىچىلىپتۇدە   خاتىرە  كۇنى  ..... hv te)  
n; ;b6s5  
شۇكرى   كۇڭلۇم   ئازراق   تەسەللىگە  ئىرىشتى . ykc$B5*  
Q`}1 B   
يۇللانمىڭىزغا   كوپ  تەشەككۇر .

ھەمىمىز پىشانىمىزنى سىلاپ بىر ئويلۇنۇپ باقساق بولدىكەن باللا... 2OFrv=F  
Cw"Y=`  
ئۆزۇڭلارغا بىر سۇئال قويۇپ بېقىڭلار....

ئاللا  رەخمەت  قىلسۇن. مىللىتىم.

ﺗﯜﺭﻛﯩﻴﯩﺪﻩ `ﻣﻪﺧﻤﯘﺕ ﻗﻪﺷﻘﯩﺮﻯ - ﺗﯜﺭﻛﻨﯩﯔ ﺗﯩﻠﻰ` ﻧﺎﻣﻠﯩﻖ ﻫﯚﺟﺠﻪﺗﻠﯩﻚ ﻓﯩﻠﯩﻢ ﺋﯩﺸﻠﻪﻧﺪﻯ iw`,\V&  
ﺑﯩﺮﻟﻪﺷﻜﻪﻥ ﺩﯙﻟﻪﺗﻠﻪﺭ ﺗﻪﺷﻜﯩﻼﺗﯩﻨﯩﯔ 2008 - ﻳﯩﻠﯩﻨﻰ ﻣﻪﺧﻤﯘﺕ ﻗﻪﺷﻘﯩﺮﻯ ﻳﯩﻠﻰ ﺩﻩﭖ ﺋﯧﻼﻥ ﻗﯩﻠﻐﺎﻧﺪﯨﻦ ﻛﯧﻴﯩﻦ، ﺩﯗﻧﻴﺎﻧﯩﯔ ﻫﻪﺭﻗﺎﻳﺴﻰ ﺟﺎﻳﻠﯩﺮﯨﺪﺍ ﻫﻪﺭﺧﯩﻞ ﭘﺎﺋﺎﻟﯩﻴﻪﺗﻠﻪﺭ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﻣﻪﺧﻤﯘﺕ ﻗﻪﺷﻘﯩﺮﻯ ﺗﯘﻏﯘﻟﻐﺎﻧﻠﯩﻘﯩﻨﯩﯔ 1000 ﻳﯩﻠﻠﯩﻘﻰ ﺧﺎﺗﯩﺮﯨﻠﻪﻧﻤﻪﻛﺘﻪ. =(!&8U9  
;<aT|4  
ﺗﯜﺭﻛﯩﻴﻪ ﺑﯘ ﺟﻪﻫﻪﺗﺘﻪ ﺋﻪﯓ ﺋﺎﻟﺪﯨﺪﺍ ﯞﻩ ﺋﺎﻛﺘﯩﭗ ﺑﻮﻟﯘﭖ، ﺋﯩﻠﮕﯩﺮﻯ ﻛﯧﻴﯩﻦ ﺑﯩﺮ ﻗﺎﻧﭽﻪ ﺋﯘﻧﯩﯟﯦﺮﺳﯩﺘﯧﺘﻼﺭﺩﺍ ﻣﻪﻫﻤﯘﺕ ﻗﻪﺷﻘﯩﺮﯨﮕﻪ ﺋﺎﺋﯩﺖ ﺋﯩﻠﻤﯩﻲ ﻣﯘﻫﺎﻛﯩﻤﻪ ﻳﯩﻐﯩﻨﻠﯩﺮﻯ ﭼﺎﻗﯩﺮﻏﺎﻥ. ﺗﯧﺨﻰ ﻳﯧﻘﯩﻨﺪﯨﻼ ﺋﺎﺗﺎ ﺗﯜﺭﻙ ﺗﯩﻞ ﻛﻮﻣﯩﺘﯧﺘﻰ ﺧﻪﻟﻘﺌﺎﺭﺍﻟﯩﻖ ﻣﯘﻫﺎﻛﯩﻤﻪ ﻳﯩﻐﯩﻨﻰ ﭼﺎﻗﯩﺮﻏﺎﻥ ﺋﯩﺪﻯ. 4$j7DJ8d
j  
h($XR+!#  
ﺑﯘﻻﺭﺩﯨﻦ ﺑﺎﺷﻘﺎ ﻳﻪﻧﻪ ﺗﯜﺭﻛﯩﻴﯩﻨﯩﯔ ﻳﯧﻘﯩﻨﺪﯨﻜﻰ ﺗﯜﺭﻛﯩﻴﻪ ﻫﯚﻛﯜﻣﯩﺘﯩﮕﻪ ﺗﻪﯞﻩ ﻣﻪﺩﻩﻧﯩﻴﻪﺕ ﺷﯩﺮﻛﯩﺘﯩﻨﯩﯔ ﺋﯩﻘﺘﯩﺴﺎﺩﯨﻲ ﻳﺎﺭﺩﯨﻤﻰ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﺋﯜﻣﯩﺖ ﮔﯜﺯﻩﻟﺒﻪﻱ ﺑﯩﻠﮕﯜﺗﺎﻱ ﺋﻪﭘﻪﻧﺪﻯ `ﻣﻪﺧﻤﯘﺕ ﻗﻪﺷﻘﯩﺮﻯ ﺗﯜﺭﻛﻨﯩﯔ ﺗﯩﻠﻰ` ﺋﯩﺴﯩﻤﻠﯩﻚ ﺑﯩﺮ ﻫﯚﺟﺠﻪﺗﻠﯩﻚ ﻓﯩﻠﯩﻢ ﺋﯩﺸﻠﯩﮕﻪﻥ. ﺑﯘ ﻫﯚﺟﺠﻪﺗﻠﯩﻚ ﻓﯩﻠﯩﻢ 5 ﻗﯩﺴﯩﻤﺪﯨﻦ ﺗﻪﺭﻛﯩﭗ ﺗﺎﭘﻘﺎﻥ ﺑﻮﻟﯘﭖ ﻫﻪﺭ ﻗﯩﺴﯩﻢ 25 ﻣﯩﻨﯘﺕ ﺑﻮﻟﯘﭖ، ﺟﻪﻣﻰ'ﻱ 125 ﻣﯩﻨﯘﺕ ﺋﯩﻜﻪﻥ. 3Pj#k|(f[0  
%%7~<=rk  
ﺑﯘ ﻫﯚﺟﺠﻪﺗﻠﯩﻚ ﻓﯩﻠﯩﻢ 12 - ﺋﺎﻳﻨﯩﯔ ﺋﻮﺗﺘﯘﺭﯨﻠﯩﺮﯨﺪﯨﻦ ﺑﺎﺷﻼﭖ ﺗﯜﺭﻛﯩﻴﯩﺪﯨﻜﻰ ﺗﯧﻠﯧﯟﯨﺰﯨﻴﯩﻠﻪﺭﺩﻩ ﺑﯧﺮﯨﻠﯩﺸﻜﻪ ﺑﺎﺷﻠﯩﻨﯩﺪﯨﻜﻪﻥ. ﺋﯘﻻﺭ ﻓﯩﻠﯩﻤﻨﻰ ﺋﯩﺸﻠﻪﺵ ﺋﯜﭼﯜﻥ ﻫﺎﺯﯨﺮﻗﻰ ﻗﻪﺷﻘﻪﺭ، ﺋﯚﺯﺑﯧﻜﯩﺴﺘﺎﻥ، ﻗﺎﺯﺍﻗﯩﺴﺘﺎﻥ، ﻗﯩﺮﻏﯩﺰﯨﺴﺘﺎﻥ، ﺗﯜﺭﻛﻤﻪﻧﯩﺴﺘﺎﻥ ﻗﺎﺗﺎﺭﻟﯩﻖ ﻳﻪﺭﻟﻪﺭﺩﻩ ﺳﯩﻦ - ﺋﺎﻟﻐﯘﻏﺎ ﺋﯧﻠﯩﻨﻐﺎﻥ ﺑﻮﻟﯘﭖ، ﺑﯘ ﻓﯩﻠﯩﻤﻨﻰ ﺗﺎﺭﺗﯩﺶ ﺋﯜﭼﯜﻥ ﻓﯩﻠﯩﻢ ﺋﯩﺸﻠﯩﮕﯜﭼﯩﻠﻪﺭ ﺟﻪﻣﻰ'ﻱ 12 ﻣﯩﯔ ﻛﯩﻠﻮﻣﯧﺘﯩﺮ ﻳﻮﻝ ﻳﯜﺭﮔﻪﻥ.

تۈرك دۇنياسىدىكى مەھمۇد قەشقىرىنى ئەسلەش، خاتىرلەش پائالىيەتلىرى ئىزچىل داۋاملاشماقتا [ A]WR-0Z7  
g5,Bj
  
img]http://pf.images22.51img1.com/6000/walimjan123456/f44abb9939c3a5f69d92a74bca3e3014.jpg[/img] P!*G"^0<  
تۈرك دۇنياسىدا، تۈرك تىلىنىڭ تۇنجى لۇغىتى «تۈركىي تىللار دىۋانى» نىڭ، شۇنداقلا دەسلەپكى گرمامماتىكا كىتابىمىز بولغان «كىتابۇ جەۋاھىرۇن نەھۋى فى لۇغاتىت تۈرك» نىڭ ئاپتورى، بۈيۈك ئالىم مەھمۇد قەشقىرى تۇغۇلغانلىقىنىڭ 1000- يىللىقىنى خاتىرىلەش پائالىيەتلىرى ئۆتكۈزۈلمەكتە. مەدەنىيەت ۋە ساياھەت مىنىستىرلىكىنىڭ تەشەببۇسى بىلەن بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى مائارىپ، ئىلىم – پەن ۋە مەدەنىيەت تەشكىلاتى تەرىپىدىن «مەھمۇد قەشقىرى يىلى» ئېلان قىلىنغان 2008 – يىلىنىڭ ئاخىرىغا كەلگەندە قازاقىستان، قىرغىزىستان ۋە تۈركمەنىستاندىكى مەدەني پائالىيەتلەر دااۋام قىلماقتا. مەھمۇد قەشقىرى، تۈرك شېۋىلىرى لۇغىتى بولغان «تۈركىي تىللار دىۋانى» ناملىق مەشھۇر ئەسىرىنى 20 يىل جەريانىدا توپلىغان ماتېرىياللاردىن پايدىلىنىپ 2 يىلدا تاماملىغان. مەھمۇد قەشقىرى، مىڭ يىل بۇرۇن تۈرك يۇرتىلىرىنى ئايلىنىپ، تۈرك جەمئىيەتلىرى ئارىسىدا ئۇلار بىلەن بىرگە ياشاپ، تۈرك تىلى، تارىخى، جۇغراپىيىلىك ئەھۋالى، فولكلورى ۋە رىۋايەتلىرى بىلەن مۇناسىۋەتلىك ئەسلىمىلىك بىلىم خەزىنىسىنى بىزگە ھەدىيە سۈپىتىدە قالدۇرۇپ كەتكەن بىر ئالىم... خاقانىيە، ئۇيغۇر، ئوغۇز، قىپچاق، قىرغىز، چىگىل، ياغما، ئارگۇ ۋە باشقا تۈركىي خەلقلەرنى «تۈرك» نامى بىلەن بىر گەۋدىلەشتۈرگەن تۇنجى تۈركشۇناس ئالىمىمىز... تۈركلەر ياشىغان دۆلەتلەرنى، كەنتلەرنى، يېزا – قىشلاقلارنى تونۇشتۇرۇپ، تەپسىلى مەلۇمات بەرگەن ۋە سىزىپ چىققان خەرىتە ئارقىلىق تۇنجى تۈرك جۇغراپىيىشۇناس ئالىم دېگەن ئۈنۋانغا ئېرىشكەن بىر ئالىم... شەرقىي قاراخانلىلار دۆلىتىنىڭ خاقانى مۇھەممەد بۇغرا خاننىڭ نەۋرىسى، تەخت ۋارىسى ھۈسەيىن چاغرى تىگىننىڭ ئوغلى... مەدەنىيەت ۋە ساياھەت مىنىستىرلىكى، مەھمۇد قەشقىرىنى چوڭ – كىچىك ھەممىگە تونۇشتۇرۇش مەقسىتىدە كۆپ ساندىكى ئاكادېمىكلار بىلەن بىرلىكتە ئالمۇتا ۋە بىشكەكتە پائالىيەت ئۇيۇشتۇردى. ئۇيۇشتۇرۇلغان ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنلىرىدا مەھمۇد قەشقىرى ۋە ئۇنىڭ ئۆلمەس ئەسىرى «تۈركىي تىللار دىۋانى» ھەر جەھەتتىن مۇزاكىرە قىلىندى.  

بېيجىڭدا بولساق قاتنىشاتتۇق، ھەي ~~~~~~~~~~ cZ<@1I5QK  
                    پەخىرلەن مەخمۇت ۋەتىنى~~~~~~~~~~~~~~ gbC!>LV  
                    پەخىرلەن مەخمۇت ۋەتىنى~~~~~~~~~~~~~~ Ykt{]#  
                     پەخىرلەن مەخمۇت ۋەتىنى~~~~~~~~~~~~~~

buni nahayiti yahxi ratlap qikipsiz. ajringizga rahmat.

ئاۋۇ خەرىتىنىڭ بىر چىتىدە يەجۇج -مەجۇجلارنىڭ ئورنى سىزىلىپتۇ ،لىكىن ئۇ يەرنىڭ زادى قەيەرگە توغرا كىلىدىغانلىقىنى بىلەلمىدىم. k'N `5M)  
بىلگەنلەر ئىنكاس قىلىپ يوللاپ قويغان بولساڭلار ھەممەيلەن بىلىۋالساق ~!

رەخمەت جاپا چېكپسز  بەك ياخشې بۇپتۇ

تېما ئىگىسىگە كۆپ رەھمەت . بەكمۇ ئەھمىيەتلىك تېمنى يوللىغانلىقىڭىز ئۈچۈن 100مىڭ دوللارنى بىز سىزگە بەرسەك بولىدۇ. &}wrN(?w  
گاگاۋزۇ دىگەن مىللەتنى ئاڭلاپ باقماپتىكەنمەن. تۈركى مىللەتلەر نېمە دىگەن كۆپ بۆلۈنۈپ كەنكەن........... {o"X8  
مەھمۇت قەشقىرى بىلەن يۈسۈپ خاس ھاجىپ زامانداشمۇ نېمە؟

Quote:

بۇ مەزمون10قەۋەتتىكىلىللانىڭ2008-11-26 22:14 دە يوللىغان يازمىسى   : k&-SB -  
ئاۋۇ خەرىتىنىڭ بىر چىتىدە يەجۇج -مەجۇجلارنىڭ ئورنى سىزىلىپتۇ ،لىكىن ئۇ يەرنىڭ زادى قەيەرگە توغرا كىلىدىغانلىقىنى بىلەلمىدىم. E! '|FJ  
بىلگەنلەر ئىنكاس قىلىپ يوللاپ قويغان بولساڭلار ھەممەيلەن بىلىۋالساق ~!

6\jhDP@`9  
قايسىنى دەيسىز؟ ئىنىق قىلىپ نەرىدە قايسى خەت؟

gh?3[q6  
6uTFgSqZ  
E)iX`Xq|0{  
moD)^':.  
خەرىتە يۈزىدە بىرىلگەن رەقەملەرنىڭ ئېزاھاتى: ;o?o92d  
N}Or+:"O:q  
1. بۇلغارىيە  2. كاسپى دېڭىزى  3. روس ئىلى (روسىيە)  4. ئالكساندىرىيە  5. مىسىر    6. تاشكەنت OKA6S*  
7. ياپون      8. جوڭگو     9. بالاساغۇن ( زىمىننىڭ مەركىزى دەپ تونۇلغان )  10. قەشقەر (كاشىغەر ) -مەھمۇدبۇۋامنىڭ يۇرتى . #fFD|q  
11.سەمەرقەند    12. ئىراق     13. ئەزەربەيجان   14. يەمەن   15. شەرقى سۇمالى  16. شەرقى سەھرايى G }M!  
17.ئىفۇئوپىيە   18. جەنۇبى سومالى  19.ھىندۇس  20.  ھىندىستان   21.سەيلون   22. كەشمىر hG3RZN#ejq  
23. God and Magog(بۇنى بىلەلمىدىم ) Z8pZm`g)T  
24. دۇنيانى ئوراپ تۇرغان زور دېڭىز A3zNUad;  
تۈنجى ياپۇنىيە خەرىتىسىنى سىزغۇچى قەشقەرلىك مەھمۇد e3>k"  
JXnPKAN  
4%j&]PASa1  
a\m10Ih:  
1985-يىلى ئامېرىكا چىكاگۇ ئونۋېرسىتېتىنىڭ تۈركىي تىللار فاكولتىتىنىڭ پروفېسورى روبېرت دانكوف ئۇزاق مۇددەت تۈركىيە ئالىملىرى بىلەن تەتقىق ۋە تەرجىمە قىلىش ئارقىلىق دۇنيا مەدەنىيەت خەزىنىسىگە ئۆلمەس تۆھپە قوشقان مەھمۇت قەشقەرى ، يۈسۈپ خاس ھاجىپلاردىن ئىبارەت ئىككى ئۇيغۇر ئالىمىنىڭ << تۈركىي تىللار دىۋانى>> بىلەن << قۇتادغۇبىلىك>>تىن ئىبارەت شاھانە ئەسەرلىرىنى ھازىرقى زامان ئېنگىلىز تىلىغا تەرجىمە قىلىپ دۇنيا تۈركلوگىيە ساھەسىنى زىلزىلىگە سالدى +li^0+3-'  
kv4J@  
3*TS 4xX  
31C]TdJ  
تۈنجى ياپۇنىيە خەرىتىسىنى سىزغۇچى قەشقەرلىك مەھمۇد kI'A` /Bl  
C
JixK>Y^  
[?@wCY4=  
<>i+R#u{  
1985-يىلى ئامېرىكا چىكاگۇ ئونۋېرسىتېتىنىڭ تۈركىي تىللار فاكولتىتىنىڭ پروفېسورى روبېرت دانكوف ئۇزاق مۇددەت تۈركىيە ئالىملىرى بىلەن تەتقىق ۋە تەرجىمە قىلىش ئارقىلىق دۇنيا مەدەنىيەت خەزىنىسىگە ئۆلمەس تۆھپە قوشقان مەھمۇت قەشقەرى ، يۈسۈپ خاس ھاجىپلاردىن ئىبارەت ئىككى ئۇيغۇر ئالىمىنىڭ << تۈركىي تىللار دىۋانى>> بىلەن << قۇتادغۇبىلىك>>تىن ئىبارەت شاھانە ئەسەرلىرىنى ھازىرقى زامان ئېنگىلىز تىلىغا تەرجىمە قىلىپ دۇنيا تۈركلوگىيە ساھەسىنى زىلزىلىگە سالدى NTXL>Q*e  
CLY6 YB' R  
Ue3B+k9w  
>G<\1R  
بۇ ئىككى كىتابنىڭ ئامېركىدا نەشر قىلنىشى دۇنيانىڭ ھەرقايسى جايلىرىدىكى تۈركلوگىيە ئالىملىرىنىڭ يەنىمۇ ئىلگىرلىگەن ھالدا تەتقىقات ئېلىپ بېرىشقا تۈرتكە بولدى . 1985-يىلى تۈركىيە ئەنقەرە ئونۋېرسىتېتىنىڭ تىل ۋە تارىخ - جوغراپىيە فاكولتىتىنىڭ تارىخ پروفېسورى سېۋىم تېكېلى << تۈنجى ياپۇنىيە خەرىتىسىنى سىزغۇچى قەشقەرلىك مەھمۇت >> ناملىق كىتابىنى نەشر قىلدۇردى J4gI=@e  
a3O nW\N  
4)c+t"h  
=MMCf0  
1 - باپ تۈنجى ياپۇنىيە خەرىتىسىنى سىزغۇچى قەشقەرلىك مەھمۇت Ip>^O/}$1  
O-Dc[t%  
\F[n`C"Is  
XYts8}y5  
1. ياپۇنلۇقلار سىزغان تۈنجى خەرىتىلەر %0lf  
6(>WGR
 
B2Z0  
>MPa38  
646-يىلى نىخونگى ۋە 800-يىلى كورىيىدىن ياپۇنىيىگە كۈچۈپ بارغان گىيوگى بوساتسوننىڭ ياپۇنىيىنىڭ تۈنجى خەرىتىلىرىنى سىزماقچى بولغانلىقى تارىخىي مەنبەلەردە سۆزلەنگەن بولسىمۇ لىكىن بۇ ھەقتە تۇلۇق يازما ماتىرياللار بولمىغان ، لېكىن زامانىمىزغا يېتىپ كەلگەن بىردىنبىر تۇلۇق ماتېريال يەنى كىيوتۇ ئەتراپىدىكى نىننا ئىبادەتخانىسىدىن تېپىلغان ماتېرياللار ۋە خەرىتىلەردە ياپۇنىيىدە تۈنجى بۇلۇپ 1303 يىلى خەرىتە سىزىلغانلىقى قەيىت قىلىنغان .
(-J 
o[^Q y(2~  
6]ZO'Nwo  
URQ@=W7  
2.ياۋرۇپالىقلارنىڭ ياپۇنىيىنى بىلىشى ۋە ياپۇنىيىلىكلەرگە خەرىتىدىن يەر بېرىشى GMe0;StT  
gsfhH0  
3a9u"8lG  
QY6O(=  
1543-يىلى پورتولوگىيىنىڭ دېڭىز كېمىلىرى دېڭىزدىكى دەھشەتلىك بوران - چاپقۇندا ئۆزىنىڭ كونتروللىقىنى يوقىتىپ تۇيۇقسىزلا ياپۇنىيىگە بېرىپ قالغان . ئۇلار ياپۇنىيىدە قىزغىن قارشى ئېلىنغان . قىسقا ۋاقىتتىن كىيىنلا فرانسۇز شاۋىر ياپۇنىيىدە بىر تىجارەت شىركىتى قۇرغان . c8q G\\t[  
}^Z<
dbt  
XGL"
gD   
 POkXd^pI  
ئامېرىكا تېپىلىپ ياۋروپالىقلار ياپۇنىيىگە كېلىپ - كېتىش باشلانغاندا ئەكسىچە 1570-يىلى ئورتىلۇس شەرقىي ھىندىستان خەرىتىسىنى سىزغاندا جۇغراپىيىلىك ئورنىنى توغرا كۆرسىتەلمىدى .ھەتتا ئۇ ئۆزى سىزغان ئاسىيا خەرىتىسىدە ياپۇنىيىنىڭ ئورنىنى توغرا كۆرسىتىپ بىرەلمەي ئۆزىنىڭ تەسەۋۋۇرى بۇيىچىلا سىزدى .پەقەت 1750-يىلىغا كەلگەندىلا سېۇرروبېرت تۈنجى بۇلۇپ ياپۇنىيىنىڭ توغرا بولغان خەرىتىسىنى سىزىپ چىقتى . 'w:tq  
HrM)jC<~  
btJ,dpir  
$_%2D3-;D  
3. 11 - ئەسىردىكى قەشقەرلىك مەھمۇتنىڭ دۇنيا خەرىتىسى (9'G  
@hz0:ezg:  
'6Z/-V4k  
ZCOuv6V+  
ئەمدى سۆزۈمنى 11 - ئەسىردە ياشىغان قىشقەرلىك مەھمۇتنىڭ << تۈركىي تىللار دىۋانى >> دىن باشلايمەن . #D*J5k>2  
kHIQ/\3?Q  
b+#~N>|  
O?J:+L(  
رۇم ئۆلكىسىدىن ماچىنغىچە بولغان تۈرك ئەللىرىنىڭ بويى بەش مىڭ پەرسەخ ( پەرسەخ - پارىسچىدا يول ئۆلچىمى بۇلۇپ بىر پەرسەخ 6.24 كىلومېتىرغا تەڭ كىلىدۇ ) ،ئېنى سەككىزمىڭ پەرسەخ كېلىدۇ بۇلارنىڭ ئورنىنى ئېنىق بېلدۈرۈش ئۈچۈن ، ھەممىسىنى يەر يۈزى شەكلىدىكى دائىرە ئىچىدە كۆرسىتىپ ئۆتتۈم. I\6<)2j/L  
X',0MBQ0  
]lYEJ`  
U {!{5l:  
ياپۇنىيىگە كەلگەندە ياپۇنىيە ھەققىدە توختىلىپ مۇنداق دەيدۇ : جابىرقا -ياپۇنىيىلىكلەر يىراققا جايلاشقانلىقى ماچىن بىلەن ئۇلارنى چوڭ دېڭىزلار ئايرىپ تۇرغانلىقى ئۈچۈن ،ئۇلارنىڭ تىللىرى بىزگە مەلۇم ئەمەس ، دەپ كۆرسەتكەن . uelTsn  
j-|0&X1C  
_"V0vV  
b.;W|$.  
يۇقىرىقى پاكىتلارغا ئاساسلانغاندا تۈنجى ياپۇنىيە خەرىتىسى 1400 - يىلدا بىر ياپۇنلۇق تەرىپىدىن سىزىلسا ، 1500 - يىلىدا دۇنيا خەرىتىسىدىن ئۇرۇن ئالسا بىزنىڭ دىۋانىدىكى پاكىتلىرىمىز تۈنجى ياپۇنىيە خەرىتىسىنىڭ 11 - ئەسىردە قەشقەرلىك مەھمۇت تەرىپىدىن ئۆلچەملىك سىزىلغانلىقى بۇ بىر تەۋرەنمەس پاكىتتۇر . =F4}  
F@BNSs N=  
ﮬﺎﺟﻰ ﻗﯘﺗﻠﯘﻕ ﻗﺎﺩﯨﺮﯨﻨﯩﯔ << ﺑﺎﺭ ﺋﯩﻜﻪﻧﻤﻪﻥ ﻳﺎﺩﯨﯖﺪﺍ ﺩﯗﻧﻴﺎ >> ﻧﺎﻣﻠﯩﻖ ﻛﯩﺘﺎﺑﯩﺪﯨﻦ Q$%@.@  
RA6D dqT~  
(« تۈركى تىللار دىۋانى» نىڭ ئەسلى قول يازمىسى ) Ol? 2Qy.2)  
a-3~HH  
ئىنىسكلوپېدىيلىك ئەسەر « تۈركىي تىللار دىۋانى » /nrD
U*  
'.iUv#j4Sh  
ئۇلۇغ ئالىم ، تىلشۇناس ، مەھمۇد بىننى ھۈسەيىن قەشقەرى 11 -ئەسىرنىڭ 20-يىللىرى قەدىمكى يىپەك يولىدىكى مۇھىم شەھەرلەرنىڭ بىرى بولغان قاراخانىيلار سۇلالىسىنىڭ يازلىق پايتەختى بولغان قەشقەردە دۇنياغا كۆز ئاچقان .ئۇنىڭ ئاتا - بوۋىلىرى قاراخانىيلار سۇلالىسىنىڭ خاقانلىرىدىن ئىدى.ئۇ سۇلتان سۇتۇق بۇغراخاننىڭ 11- ئەۋلادى ھىسابلىنىدۇ .مەھمۇت قەشقىرىنىڭ بالىلىق چاغلىرى قارا خانىيلار سۇلالىسىنىڭ دۆلەت تۈزۈلمىسى زەئىپلىشىپ ، ئوردىنىڭ ئىچكى قىسمىدىكى ھوقوق تالىشىش زىددىيەتلىرى ۋە ئەتراپتىكى ئەللەر بىلەن بولغان نىزالار مۇرەككەپ ئىجتىمائىي مۇھىتقا توغرا كەلگەن ئىدى .بۇ خىل مۇھىت مەھمۇت قەشقىرىنىڭ گۆدەك قەلبىدە چوڭقۇر جاراھەتلەرنى قالدۇرغان بولسا ، ئۇنىڭ خاراكتىر جەھەتتىن قەيسەر ، تىرىشچان ، ئىرادىلىك بولۇپ چىقىشى ئۈچۈنمۇ مۇئەييەن دەرىجىدە تەسىر كۆرسەتمەيمۇ قالمىدى.ئۇ قارا ىانىيلار سۇلالىسىنىڭ ھاكىمىيەت ھوقوقىغا ۋارىسلىق قىلىش ئالدىدىكى قىرانلىق مەزگىلىدە ، يەنى مىلادىيە 1058-يىلى ھۈسەيىننىڭ ئوردىسىدا قانلىق سىياسىي ئۆزگۈرۈش يۈز بىرىپ ، ھۈسەيىن جەمەتىدىكىلەرنىڭ ھەممىسى دىگۈدەك قىرىپ تاشلاندى ! شۇ قىتىملىق ئوردا سىياسىي ئۆزگۈرۈشدە ئامان قالغان مەھمۇد قەشقەرى ئوردىدىن مەخپى ئايرىلىپ ياقا يۇرتلاردا پاناھلىنىشقا مەجبۇر بولىدۇ . مەھمۇد قەشقەرى بۇ جەرياندا ئىلى دەريا ۋادىسى ، سىر دەريا ۋادىسى ، ئوغۇز (دەريايى جەيھۇن) دەريا ۋادىلىرىدا ياشايدىغان تۈرك ، تۈرۈكمەن ، ئوغۇز ، چىگىل ، ياغما ، قىرغىز قاتارلىق تۈركلەر زىمىنىنىئايلىنىپ ، ئوتتۇرا ئاسىيادىكى مەدەنىيەت مەركەزلىرىنىڭ بىرى بولغان بۇخاراغا بارىدۇ . m:h]nm  
sx/g5?zh  
مەھمۇد بىننى ھۈسەيىن قەشقەرى كىچىكىدىن تارتىپلا قاراخانىيلار سۇلالىسىدىكى ئالىي بىلىم يۇرتلىرىدىن بولغان «مەدرىسەئى ھامىيە » ۋە «مەدرىسەئى ساچىيە » لەردە داڭلىق ئۇستازلارنىڭ تەربىيلىشى بىلەن ھەممىدىن خەۋەردار ، ياراملىق تالىپلاردىن بولۇپ يىتىشىپ چىققانلىقى سەۋەبلىك ، ئۇنىڭ كەڭ تۈرك زىمىنلىرىدىكى يىگانە پائالىيتى ئىنتايىن ئەھمىيەتلىك ئۆتىدۇ . ئۇ بارغانلىكى يەردە بىر مەزگىلدىن تۇرۇپ ، شۇ جايدا ياشاۋاتقان ئولۇسلارغا مۇناسىۋەتلىك كۆپ تەرەپلىمىلىك ماتىرىياللارنى توپلايدۇ . 40 ياشقا قەدەم بىسىش ھارپىسىدا سودىگەرلەرگە ئەگىشىپ بۇخارادىن سالجۇق تۈركلىرى ھامىيلىقىدىكى باغدادقا بارىدۇ ھەمدە ئۆزىنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيادا توپلىغان ماتىرىياللىرى ئاساسىدا مەشھۇر قامۇس « تۈركىي تىللار دىۋانى » نى يىزىشقا كىرىشىدۇ . r*WdD/r|  
t[#`%$%'  
مەھمۇت قەشقىرى « تۈركىي تىللار دىۋانى » نى مىلادىيە 1074-يىلى باغدادتا يىزىپ تاماملايدۇ ھەمدە ئەسەرگە ئۆزىنىڭ قايسى يۇرتقا مەنسۇپ ئىكەنلىكىنى بىلدۈرۈش يۈزىسىدىن تەخەللۇسىغا « قەشقەرى » دىگەن نامنى قوللۇنۇشنى زۆرۈر كۆرىدۇ (ئەسەرنىڭ ئەرەب تىلى بىلەن يىزىلىشى ئالىمنىڭ ئۆز ئانا يۇرتىنىڭ نامىنى تەخەللۇس قىلىپ تاللىشىغا سەۋەپ بولغان بولىشى مۇمكىن . ) . ئەسەر مىلادىيە 1074- يىلى 2- ئايدا يىزىلىپ تاماملانغاندىن كىيىن ، دەمەشىقلىق مۇھەممەت ئىبنى ئەبۇبەكرى ئىبىن ئەبلىپەتىھ بۇ كىتابنى ئەسلى نۇسخىسىدىن ھىجرىيە 446- يىلى شەۋۋال ئېيىنىڭ 27-كۈنى قايتا كۆچۈرۈپ چىقىدۇ . مەھمۇت قەشقىرى ھىجرىيە 464-يىلىدىن 466-يىلىغىچە (مىلادىيە 1074_1073) تەھرىرلەپ قايتا تولۇقلاپ ، ھىجرىيە 467-يىلى (مىلادىيە 1075-يىلى ) بۇ قىممەتلىك ئەسەرنى ئابباسىيلار سۇلالىسىنىڭ 27-خەلىپىسى ، ھاشىمىلار ئۇرۇقىدىن بولغان خەلىپە مۇھەممەت ئۇغلى ئوبۇلقاسىم ئابدۇللا مۇقتەدى بىئەمرۇللا ھەزرەتكە تەقدىم قىلىدۇ . %,>,J`  
gAR];(*  
ئالىمنىڭ ئۆز قەلبىگە پۈككەن ئۇلۇغ ئارزۇ - ئارمانلىرى رىئاللىققا ئايلىنىدۇ . بىراق ، ئۇنىڭ قەلبىدىكى ئانا يۇرتقا بولغان سىغىنىش ئوتى بارغانسىرى يالقۇنجاپ ، ھىجرىيە 472 -يىلى (مىلادىيە 1080 - يىلى ) ئايرىلغىنىغا 30 يىلدىن كۆپرەك ۋاقىت بولغان ئانا يۇرتى قەشقەرگە قايتىپ كىلىدۇ . ئۇ قەشقەرگە قايتىپ كەلگەندىن كىيىن ، كىندىك قىنى تۆكۈلگەن توپراق ئوپالنىڭ ئازىخ دىگەن يىرىدە « مەدرىسەئى مەھمۇدىيە » نامىدىكى مەدرىسەنى قۇرۇپ ، « ھەزرىتى موللام » ( بىلىمگە ھۆددىگەر پىرىم ) دىگەن نامدا ئۆزى مۇددەرىسلىك قىلىدۇ . 8 يىل مۇددەرىسلىك قىلغاندىن كىيىن ، مىلادىيە 1105 - يىللىرى ئەتراپىدا ۋاپات بولىدۇ . hf%W grO.  
yQ&;#`!'  
مەھمۇت قەشقىرى باغدادتىن قەشقەرگە قايتىپ كىلىپ ئۇزاق ئۆتمەستىنلا ئەرەپ زىمىنلىرىنى ئۇرۇش تۇمانلىرى قاپلاشقا باشلىغانىدى . شۇ يىللاردىكى ئۇرۇشتا خەلىپە مۇقتەدىنىڭ ئوردىسى كۆيۈپ كۈلگە ئايلىنىدۇ . ئوردا كۈتۈپخانىسىدىكى نۇرغۇنلىغان قىممەتلىك كىتابلارمۇ كۆيۈپ كەتكەن بولۇپ ، شۇ قىتىم كۈتۈپخانىدا ساقلىنىۋاتقان « تۈركىي تىللار دىۋانى » نىڭ كۆيۈپ كەتكەنلىكىنى ياكى باشقىلار تەرىپىدىن ئىلىپ كىتىلگەنلىكىنى ھىچكىم بىلمەيدۇ . ئارىدىن يۈز يىل ئۆتۈپ كىتىدۇ . بۇ جەرياندا يوقالغان كىتابلارنىڭ بىر قىسمى كىشىلەرنىڭ قوللىرىدا پەيدا بولۇشقا باشلايدۇ . ئەمما « تۈركىي تىللار دىۋانى » نىڭ نەدىلىكىنى ھىكىم بىلمەيدۇ . ئەجەبا بۇ قىممەتلىك قامۇس ئەنە شۇنداقلا ئىز - دىرەكسىز يوقاپ كەتكەنمىدۇ ؟ مەھمۇت قەشقىرىنىڭ قان - تەرى سىڭگەن بۇ ئەسەر شۇنداقلا يوققا چىقارمۇ ؟ ئەرەپ زىمىنىدا ھىچكىممۇ بۇ قىممەتلىك ئەسەرنىڭ دىرىكىنى قىلىپ باقمايدۇ . ئەمما ، ئۇرۇش ئوتلىرى خەلىپىنىڭ ئوردىسىنى كۆيدۈرۈپ تاشلىيالىغىنى بىلەن ، بۇ ئىسىل ئەسەرنى كۆيدۈرۈپ تاشلىيالمىغانىدى . ئۇرۇش مالىمانچىلىقىدا ئوردىدىكىلەر ئۆز جانلىرىنى ساقلاپ قىلىشنىڭ ئامالىنى قىلىۋاتقاندا ، مۇقتەدىنىڭ ئوردىسىدا تەلىم ئىلىۋاتقان نامالۇم بىر تالىپە ۋەيران بولۇپ كەتكەن ئوردا كۈتۈپخانىسى ئىچىدىن بىر نەچچە پارچە قىممەتلىك كىتابنى ئىلىپ چىقىپ كىتىدۇ . ئۇنىڭ قولىدىكى كىتابلارنىڭ ئارىسىدا مەشھۇر قامۇس « تۈركىي تىللار دىۋانى » نىڭمۇ بارلىقىنى ئۇنىڭدىن باشقا ھىچكىشى بىلمەيدۇ . >R.~'A/$F  
bx`(d
@  
تارىخ چاقى مىلادىيە 1200 - يىلىنىڭ سۈبھىسىگە قەدەم قويغان كۈنلەرنىڭ بىرىدە باغداد كوچىسىدا چاچلىرى چۇۋۇلغان ، جۇلدۇر كىپەن بىر قىرى تىلەمچى ئايال پەيدا بولۇپ قالىدۇ . ئۇ بىر كۈنى ھىچكىمگە پەرۋا قىلماستىن شەھەرنىڭ ئوتتۇرىسىدىكى شاھ ئوردىسىغا قاراپ ماڭىدۇ . ئازراقمۇ ئەيمەنمەستىن پادىشاھنىڭ ئوردىسغا قاراپ كىلىۋاتقان جۇلدۇر كىپەن بىر تىلەمچىنى كۆرگەن ئىشىك باقارلار ئۇنى قىلىچ - نەيزىلىرى بىلەن توسىۋىلىپ ، نەدىن كەلگەنلىكىنى ، پادىشاھقا ئىيتىدىغان قانداق ئەرز - دادىنىڭ بارلىقىنى سورايدۇ . ئۇلار بۇ تىلەمچى ئايالنىڭ شاھ ئالىيلىرىغا ئاتاپ بىر قىممەتلىك سوۋغا ئەكەلگەنلىكىنى ، ئۇنى پادىشاھقا ئۆز قولى بىلەن تاپشۇرۇپ بەرمەكتىن باشقا ھىچقانداق ئەرز - داتىنىڭ يوقلىقىنى بىلگەندىن كيىن ، ئەھۋالنى پادىشاھقا دەرھال مەلۇم قىلىدۇ . پادىشاھ تىلەمچىنىڭ ئوردىغا كىرىشىگە ئىجازەت قىلىدۇ . بۇ جۇلدۇر كىپەن بىچارىنىڭ ئەجەبا ماڭا بەرگىدەك قىممەتلىك قانداق نەرسىسى باردۇر ؟ ياكى ئۇ ماڭا قەست قىلىشقا كىرگەن پىرىخونمىدۇ ؟ تىلەمچىنىڭ تەققى - تۇرقىنى كۆرگەن پادىشاھ دەمال گاڭگىراپ قالىدۇ . قىرى تىلەمچى پادىشاھنىڭ ئالدىدا يۈكۈنۈپ ئولتۇرۇپ تەزىم بەجا كەلتۈرگەندىن كىيىن ، قولىدىكى بوقچىنى ئاۋايلاپ يىشىپ ، بوخچىغا ئوراپ نەچچە ئون يىل ساقلاپ يۈرگەن بىر پارچە كىتابنى ئىلىپ پادىشاھقا ئىككى قوللاپ سۇنىدۇ . بۇ چوڭ ھەم نەپىس ئىشلەنگەن كىتابنىڭ ئەرەپ تىلى بىلەن يىزىلغان « تۈركىي تىللار دىۋانى » ئىكەنلىكىنى كۆرگەن ئابباسىيلار سۇلالىسىنىڭ 34 - ۋارىسى خەلىپە ئەل ناسىر ئىنتايىن رازىمەنلىك بىلەن تىلەمچى ئايالغا كۆپ تارتۇقلارنى بىرىپ يولغا سالىدۇ . بۇ مىلادىيەنىڭ 1225 - يىللىرىغا توغرا كىلەتتى . خەلىپە ئەل ناسىر (مىلادىيە 1225 - 1180 ) بۇ كىتابنىڭ بىباھا ، تىپىلغۇسىز كىتاب ئىكەنلىكىنى چۈشۈنۈپ ، دەرھال ئوردا پۈتۈكچىلىرىنى تەشكىللەپ قىسقا ۋاقىت ئىچىدىلا 10 نەچچە پارچە كۆچۈرۈتكۈزىدۇ ھەمدە ئۇنى ئوردا كۈتۈپخانىسىدا قەدىرلەپ ساقلاشقا بۇيرىشتىن سىرت ، باغدادتىكى مۇھىم مەكتەپلەردە دەرسلىك سۈپىتىدە پايدىلىنىشقا ئىجازەت بىرىدۇ . خەلىپە ئەل ناسىر ئالەمدىن ئۆتكەندىن كىيىنمۇ بۇ كىتاب بىر نەچچە زاماز باغداد شەھىرىدىكى مۇھىم مەدرىسلەرنىڭ قىممەتلىك ئوقۇشلۇقى سۈپىتىدە ئەتىۋارلىنىپ كىلىدۇ . ئەپسۇس ، خىرىستىيان قىساسچىلىرىدىن تەشكىللەنگەن ئەھلى سەلىپ ( كىرىست قوشۇنى ) ئىككىنچى قىتىم شەرققە يۈرۈش قىلىپ ، ئەرەپ زىمىنلىرىنى تيەنە بىر قىتىم خانىۋەيرانچىلىققا دۇچار قىلىدۇ . ئاشۇ مالىمانچىلىقتا « تۈركى تىللار دىۋانى » يەنە بىر قىتىم دىڭىزغا تاش چۆككەندەك غايىپ بولۇپ كىتىدۇ . ئالتە ئەسىر ئۆتۈپ كەتكۈچە بۇ كىتابنىڭ ئىز - دىرىكىمۇ بولمايدۇ . كىشىلەر قادىمكى كىتاب خاتىرىلىرىدىن مەخمۇت قەشقىرى دىگەن تۈرك ئالىمنىڭ « تۈركى تىللار دىۋانى »ناملىق بىر مەشھۇر ئەسەر يازغانلىقىنى بىلىشىدۇ . ئەمما ، ھىچكىممۇ بۇنداق كىتابنى ئۆز كۆزى بىلەن كۆرۈش ئارزۇسىغا يىتەلمەيدۇ . o1YhYA  
Fx)]AJ~[t  
1- دۇنيا ئۇرۇش مەزگىلىدە تۈركىينىڭ ئىستانبۇل شەھىرى ئىغىر بومباردىمانغا ئۇچرايدۇ . بىر زەمبىرەك ئوقى ئاق سۆڭەك دىيار بەكرى جەمەتىدىن بولغان بىر كىتابپۇرۇچنىڭ ئۆگزىسىدە پارتىلاپ ، ئۇلارنىڭ ئەل ئىمىر نامىدىكى مەشھۇر كۈتۈپخانىسىنى ۋەيران قىلىۋىتىدۇ . كىشىلەر كىتاپ دۆۋىلىرى ئارىسىدىن ئۆزلىرى كۆرۈپ چۈشىنەلمەيدىغان ، ئەمما ئىنتايىن نەپىس ئىشلەنگەن دىۋاننى بايقاپ قالىدۇ .بۇ ئەسلىدە « تۈركى تىللار دىۋانى »نىڭ شۇ كەمگىچە ساقلىنىپ قالغان بىردىنبىر نۇسخىسى بولۇپ ، ئوسمان تۈرك ئېمپىرىيسىنىڭ ۋەزىرلىرىدىن بىرى بولغان نازىپ بىينىڭ ئائىلە تاۋاباتىدىن بولغان بىر ئايال ئائىلىسىدە ئۇزاق يىل تەۋەرۈك سۈپىتىدە ساقلاپ ، كىيىنچە تۇرمۇش ئىھتىياجى تۈپەيلىدىن دىيار بەكرى جەمەتىنىڭ ئەل ئىمىر كۈتۈپخانىسىغا رەنىگە قويغان قولياما نىسخىسى ئىدى . ئەل ئىمىر كۈتۈپخانىسىنىڭ ۋەيران بولغانلىقىنى ئاڭلىغان مەشھۇر تىلشۇناس كىل سىلى رىفئەت ئەپەندى دەرھال كۈتۈخانىغا كىلىپ (ھىجرىيە 1335 - يىلى ، مىلادىيە 1974 - يىلى ) بۇ كىتابنى باشقىلاردىن سىتىۋالىدۇ . ئۈچ يىل ۋاقىت سەرپ قىلىپ بۇ تەڭداشسىز مىراسنى ئۈچ تومغا ئايرىپ ، 1917 - يىلى ئەسلى نامى بويىچە ئىتانبۇلدا مىخ مەتبەئەدە نەشىر قىلدۇرىدۇ . شۇنىڭدىن ئېتىبارەن بۇ كىتاب دۇنيادىكى ھەر مىللەت تۈركولوگلارنىڭ دىققىتىنى جەلىپ قىلىشقا باشلايدۇ .دۇنيانىڭ ھەرقايسى جايلىرىدىكى ئالىملار بۇ كىتاب توغرىسىدا تۈرۈكچە ، نېمىسچە ، ئېنگىلىزچە ، رۇسچە ، ۋېنگر تىللىرىدا كىتاب ۋە ماقالىلەرنى ئىلان قىلىدۇ . گىرمانىيلىك « تۈركى تىللار دىۋانى » تەتقىقاتى بىلەن ئەڭ كۆپ شۇغۇللانغان ئالىم ، سام تىللىرى مۇتەخەسىسى كارىل . بىرىككىلىمان 1928 - يىلى « تۈركى تىللار دىۋانى » نىڭ نېمىسچە ئېلىپبە تەرتىپى بويىچە ئىشلەپ چىققان ئىندېكىسنى ئىلان قىلىدۇ . V/J[~mN9  
{I`B?6K5  
ئەمەلىيەتتە ، دۇنيانى زىلزىلىگە سالغان بۇ مەشھۇر قامۇسنى چۈشىنىشكە بولغان ئىنتىلىش xx ئەسىرنىڭ ئوتتۇرلىرىغا كەلگەندە ئاندىن ھەل قىلىنىدۇ . تۈركىيلىك داڭلىق تىلشۇناس ئاتالاي 21 يىل ۋاقىت سەرپ قىلىپ ، كىل سىلى رىفئەتنىڭ ئىستانبۇل مىخ مەتبەئە نەشىرىگە ئاساسەن 1941 -يىلى « تۈركىي تىللار دىۋانى » نىڭ ئۈچ توملۇق تۈركچە تەرجىمىسنى نەشىر قىلدۇرغاندىن باشقا ، يەنە بۇ كىتابنىڭ فاكسىمىل ( فوتو سۈرەت نۇسخىسى ) نۇسخىسىنىمۇ بەشىر قىلدۇرىدۇ . 5N`g  
,&z
_ 2m  
1960 - يىلىسابىق سوۋىت ئىتتىپاقىنىڭ ئۆزبېك ئالىمى ، تىلشۇناس سالىھ مۇتەللىپوف « تۈركىي تىللار دىۋانى » نى تۈركچىدىن ئۆبېكچىگە تەرجىمە قىلىپ نەشىر قىلدۇرىدۇ . BRD>q4w  
{lx^57v  
1955 -يىلى قەشقەردە ئاكا - ئۇكا مۇھەممەت پەيزى بىلەن مەرھۇم ئەھمەت زىيائى ئەپەندى بىرلىشىپ ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدا تەجىمە قىلغان بىرىنچى ئورگىنالى قولدىن چىققان ، ئەمما نەشىر قىلىنماسلىقى توغرىسىدىكى سەۋەبلەر تېخى ئېنىق ئەمەس . (p^q3\
 
1963_ 1966 -يىللىرى ئۇيغۇر سايرانى تەرىپىدىن بۇ كىتابنىڭ ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدىكى ئىككىنچى تەرجىمىسى ئىشلەنگەن ، ئەمما سوتچىل خاتا ئىدىيىنىڭ تەسىرىدىن نەشىر قىلىنماي نابۇت بولۇپ كەتكەن . {.Nt#l  
$+:_>n^#/  
1980-يىلنىڭ بىشىدا دۆلىتىمىزنىڭ ھەر مىللەت تىلشۇناس ، مۇتەخەسىس ، ئالىملاردىن كۈچ تەشكىللەپ ، ئېنىسكوپېدىيلىك ئالاھىدىلىككە ئىگە بولغان بۇ قىممەتلىك يازما يادىكارلىقنىڭ ۋەتىنىمىزنىڭ مەدەنىيەت ، تارىخ تەتقىقاتىدىكى يۈكسەك ئورنىنى تولۇق ئېتىبارغا ئېلىپ ئيغۇر ئالىملىرىدىن موللا ئابدۇلھىمىت ھاجى يۈسۈفى ، ئابدۇرېھىم تىلەشېۋ ئۆتكۈر ئەپەندى ، تىلشۇناس ئىبراھىم مۇتئى ئەپەندى ، مەدەنىيەت - تارىخ تەتقىقاتچىسى ئىمىن تۇرسۇن ئەپەندى ، ئابدۇسالام ئابباس ئەپەندى ، تىلشۇناس مىرسۇلتان ئوسمانوف ئەپەندى ، سابىت روزى ئەپەندى قاتارلىق كىشىلەرنىڭ جاپالىق ئەجىر سىڭدۈرىشى بىلەن « تۈركىي تىللار دىۋانى » نىڭ 1941 - يىلى بىسىم ئاتالاي تەرىپىدىن ئەنقەرەدە نەشىر قىلدۇرۇلغان فوتو - سۈرەت نۇسخىسى ئاساسىدا نەشىرگە تەييارلىنىپ ، 1981 - يىلدىن 1984 -يىلغىچە ھەممە قىسمى ھازىرقى زاماز ئۇيغۇر تىلىدا شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى تەرىپىدىن ئارقا - ئارقىدىن نەشىر قىلدۇرۇلۇپ ، كەڭ كىتابخانلار بىلەن يۈز كۆرۈشكەن . مانا بۇ ئۇيغۇرلارنىڭ ئۆز ئەجدادلىرى ياراتقان قىممەتلىك ئەسەر « تۈركىي تىللار دىۋانى » نى ئاشكارا كۆرۈشكە مۇشەررەپ بولغان ۋاقتىدۇر . بۇ كىتاب 2002 - يىلى خەنزۇ تىلىغا تەرجىمە قىلىنىپ نەشىر قىلىندى . >k kuw?O@  
m7g;psg  
« تۈركىي تىللار دىۋانى » مەزمۇن جەھەتتىن تىلشۇناسلىق ، ئەدەبىيات - سەنئەت ۋە فولىكلور ، مەدەنىيەت ، تارىخ ، ئارخىلوگىيە ، دىن ، توپونومىيە _ يەر ناملىرى ، سوتسىئولوگىيە ، ئېتنوگىرافىيە ، پەلسەپە ، جۇغراپىيە ، تېبابەتچىلىك ۋە ئېكىلوگىيە جەھەتلەرگە چىتىلىدىغان قامۇسى ئەسەر بولۇپ ، دۇنيا لۇغەتچىلىك تارىخىدا ھازىرغىچە كۆرۈلۈپ باقمىغان يۇقىرى سەنئەت ماھارىتى بىلەن ، سۆزلۈكلەرگە ئورگانېكل بىرلەشتۈرۈش ئاساسىدا « تۈركىي تىللار دىۋانى » غا 242 كۇپلېت شېئىر - قوشاق ، 300 پارچىدىن ئارتۇق ماقال تەمسىلنى ۋە ھىكمەتلىك سۆزلەرنى كىرگۈزۈپ ، تۈرك قەبىلىلىرىگە مۇناسىۋەتلىك بولغان 7500 دىن ئارتۇق سۆزلەرنى ئىخچام ، ئوبرازلىق قۈملىلەر ئارقىلىق فونتىكىلىق ، گىرامماتىكىلق ئانۇنىيەتلەر ئاساسىدا چۈشەندۈرۈپ ئۆتكەن .

[ بۇ يازما تۇيغۇم تەرپىدىن2008-11-26 22:28دە قايتا ت ]