لىكسىكولوگىيەبىرەر مىللەت تىلىنىڭ سۆز بايلىقى ۋە لۇغەت تەركىبى ھەققىدىكى تەلىماتتۇر.ئۇ بىرەر مىللەت تىلىنىڭ لۇغەت تەركىبىنى ئۆگىنىش ۋە تەتقىق قىلىشنى ئاساسى ئوبىكىت قىلىدۇ.جۈملىدىن ئۇيغۇر تىلى لىكسىكولوگىيسىمۇ ھازرقى زامان ئۇيغۇر تىلنىڭ لۇغەت تەركىبىنى ئۆگىتىدۇ ۋە سۆزلەرنىڭ مەنلىرى، لۇغەت تەركىبىنىڭ قۇرلۇشى، تەرەققىياتى، بىر قىسىم سۆزلەرنىڭ  تارىخىنى، لۇغەت تەركىبنىڭ گرامماتىكلىق قۇرلۇشى بىلەن بولغان مۇناسىۋىتى ۋە باشقلارغا دائىر قائىدە –قانونيەتلەرنى تەتقىىق قىلىدۇ.قىسقىسى، ئۇيغۇر تىلى لىكسكولوگىيسى ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلدىكى بارلىق سۆزلەرنى بىر سىستىما سۈپىتىدە تەتقىق قىلىدىغان پەن. kYs|")isj  
#{M -3  
لىكسكولوگىيە سۆزى ئومۇمىي تىلشۇناسلىقنىڭ ئايرىم  بىر قىسمى سۈپىتىدە ئىشلىتىدۇ،شۇنىڭ بىلەن بىللە مەلۇم ب تىلنىڭ لۇغەت تەركىبى ھەققىدىكى تەلىمات سۈپىتىدىمۇ ئىشلىتىلىدۇ.ئەگەر ئۇبىرلا تىلنىڭ لۇغەت تەركىبىگە خاس خۇسۇسىيەتلەرنى ئىچىپ بىرىشكە بىغىشلانغان بولسا ئۇ ھالدا ئۇ مەخسۇس لىكسولوگىيە دەپ ئاتىلىدۇ. ئەگەرئۇ بىر نەچچە قىرىنداش تىلنىڭ ياكى ھەر خىل سىستىمىدىكى تىللارنىڭ لوغەت تەركىبىدىكى ھەممە تىللارغا ئورتاق، ئومۇمىي قانۇنىيەتلەرنى ئىچىپ بىرىشنى مەقسەت قىلغان بولسا، ئۇ ئومۇمىي لىكسكولوگىيە دەپ ئاتىلىدۇ. r$F]e]Ic\  
_}&]`,s>  
2§. لىكسكولوگىيەنىڭ مەزمۇنى R`Lm"5w  
#%9]Lq  
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر  ئەدبىي تىلنىڭ لىكسكولوگىيەسى تۆۋەندىكى بەش مەزمۇننى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ: hU 7fZl%yl  
H/k W :k  
سىماسولوگىيە-بۇ سۆز گرىكچە »seme«)بەلگە(ؤە»logos« )تەلىمات(دىگەن سۆزلەرنىڭ بىرىكىشىدىن بارلىققا كەلگەن بولۇپ، بۇ،سۆز مەنىسى ھەققىدىكى تەلىمات دىگەن ئۇقۇمنى بىلدۇرىدۇ. بەزىدە سىماسولوگىيە سۆزى بىلەن بىر قاتاردا سىمانتىكا سۆزىمۇتەڭ قوللنىلىدۇ. Fnpn_O XlH  
^\&g
^T%  
سىمانىتا سۆزىمۇگركلارنىڭsemantikos)كۆرسەتكۈچ، ئىزاھلىغۇچ(دىگەن سۆزىدىن كىلىپ چىققان. بۇ سۆزلەر ھازىر سۆز مەنىسى ئۇقۇمدىمۇ، لىكسكولوگىينىڭ سۆز مەنىسى ھەققىدىكى تەلىماتى دىگەن مەنىدىمۇ قوللىنلىدۇ. &a_kJ)J  
*Qx|5L!_  
سىماسولوگىيە سۆزنىڭ لىكسىكلىق، گرامماتىكىلىق ۋە ئىستىلستىكلىق مەنلىرىنى ، شۇنىڭدەك سۆزنىڭ كىڭەيگەن، كۆچمە مەنىلىرىنى، ئۇدۇل ۋە ئالاھىدە مەنىلىرىنى، ئەركىن ۋە چەكلىمە مەنىلىرىنى، سۆزلەرنىڭ بىر مەنلىك ۋە كۆپ مەنىلكلىكىنى، قارىمۇ- قارىشى مەنىلىرىنى، مەنىداشلىمىنى ئاھاڭداشلىقىنى، ئىدىئوماتىك مەنلىرى ۋە ئالاھىدە مەنىلىرى قاتارلىق مەنىلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ ۋە تەتقىق قىلىدۇ. em[F|  
*+j{9LK  
ئىتمۇلۇگىيە-بۇ سۆز گركچە»etymon«)ھەققىي ، چىن(ؤە» logos«)تەلىمات(دىگەن سۆزلەرنىڭ بىرىكىشىدىن ھاسىل بولغان بولۇپ،سۆزلەرنىڭ كىلىپ چىقىش تارىخىنى ۋە پەيدا بولۇش يوللىرىنى تەتقىق قىلدىغان ئىلىم.ئىتمولوگىيە سۆز مەنىسى ھەققىدىكى تەلىمات بولۇپ سۆز مەنىلىرىنڭ كىلىپ چىقىش تارىخىي، سۆزلەرنىڭ شەكلى )يىزىلىشى، تەلەپپۇزى(نى تەتقىق قىلىدىغان ئىلمدۇ. [4Faq3T"  
U|7Qw|I7  
ئىستىلىستىكا- بۇ سۆز »stylos« )قەدىمكى گرىكلارنىڭ خەت يازىدىغان قەلىمى(دىگەن سۆزدىن كىلىپ چىققان بولۇپ،ئۇ تىلنىڭ تەسۋىرى ۋاستىلىردىن تولۇق ۋە توغرا پايدىلىنش ئۇسۇللىرىنى تەتقىق قىلىدىغان ئىلىم. سۆزىنڭ مانا مۇشۇنداق ئالاھىدىلكلىرىنى گۇزەل ئەدەبيات پاكىتلىرى ئاساسىدا ئەتىراپلىق تەكشۇرۇش ۋە بۇ ھەقتىكى قائىدە- قانونىيەتلەرنى ئۆگىتىش ئىستىلسكىنىڭ ۋەزىپىسىدۇر. o,Zng4NY  
0r-lb[n8i  
فرازىئولوگىيە-بۇ گركچە» phrase «)ئىبارە(ۋە »stylos«)تەلىمات(سۆزلىرىدىن كىلىپ چىققان. تىلشۇناسلىق ئىلمىدا تۈراقلىق تەركىبلەر ھەققىدىكى تەلىماتنى فرازىئولوگىيە تەركىبىدە تەكشۇرۇشنىڭ ئاساسلىق سەۋەبى شۇكى، ئۇلار تىلمىزىدا بىر قىسىم سۆزلەرنىڭ ئورنىدا بىرلا مۇستەقىل ئۇقۇمنى ئىپادىلەپ بىر سۆزگە ئوخشاش رول ئوينايدۇ. *:T>~ilF  
@=0r3  
   لىكسكوگرافىيە(لوغەتشۇناسلىق)-بۇ سۆز گرىكچە‹‹lex››(سۆز‹‹( graphooيازىمەن )سۆزلىرىنىڭ قوشۇلمىسىدىن بارلىققا كەلگەن بولۇپ ،ئۇ سۆزلەرنىڭ مەلۇم تەرتىپكە سىلىنغان يىغىندىسى، لۇغەت ۋە ئۇنىڭ تۈزۈلىشى ھەم تۈرلىرى ھەققىدىكى تەلىمات دىگەن مەنىدە قوللىنلىدۇ. ئۇيغۇرتلى بىلەن ئىيتقاندا، بۇ لۇغەت شۇناسلىق ئىلىمى دىيىلىدۇ.لىكسىكولوگىيىنىڭ بۇ قىسىمى ھەرخىل لۇغەتلەرنى تۈزۈش ئۇسۇللىرى ۋە ئۇنىڭ تۈزىلىشى ھەم تۈرلىرى ھەققىدىكى تەلىمات دىگەن مەنىدە قوللىنىلىدۇ.ئۇيغۇر تىلى بىلەن ئىيىتقاندا،بۇ لۇغەتشۇناسلىق ئىلىمى دىيىلىدۇ.لىكسىكولوگىيىنىڭ بۇ قىسىمى ھەرخىل لۇغەتلەرنى تۈزۈش ئۇسۇللىرى ۋە ئۇنىڭ پىرىنسىپلىرى،لۇغەتلەرنىڭ تۈرلىرى ھەمدە ئۇلارنى تۈزۈشتە دىققەت قىلىدىغان مەسىلىلەر ھەققىدىكى بىلىملەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. "
56?/ jF  
;2Ad])  
   لىكسىكوگرافىيىنىڭ لىكسكولوگىينىڭ تەتقىقات ئوبىكىتى بولۇشىدىكى سەۋەب شۇكى، لۇغەت تۈزۈشتىكى سۆز توپلاش، سۆزلەرنىڭ دائىرىسى، مەنىسى ۋە ئۇلارنىڭ پەرقلىرى قاتارلىقلارنىڭ ھەممىسى لىكسكولوگىيە تەتقىقاتى نەتىجىسىدە بارلىققا كلىدۇ. ھەر خىل لۇغەتلەرنى تۈزۈش سەۋىيىسىنىڭ يۇقىرى ياكى تۆۋەن بولۇشى نۇرغۇن تەرەپلەردىن لىكسىكولوەىيىنى ياخشى ئۆگىنىش ۋە تەتقىق قىلىش سەۋىيىسى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك شۇنىڭ ئۈچۈن،لىكسكوگرافىينى لىكسكولوگىيە دائىرسىگە كىرگۇزۇپ تەتقىق قىلىش مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە. Ef`5fgp? S  
9 
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى لىكسىكولوگىيىسىنىڭ ئاساسى ۋەزىپىسى *mQDS.'AB@  
Jl>at  
ھازارقى زامان ئۇيغۇر تىلدىكى كونكىرىت تىل ماتىرياللىرىنى تەتقىق قىلىش ۋە تەھلىل قىلىش ئارقىلىق لۇغەت تەركىبىدىكى بارلىق سۆزلەرنىڭ مەنە ۋە باشقا جەھەتلەردىكى ئالاھىدىلىكلىرىنى ۋە خۇسۇسىيەتلىرىنى ئەتراپلىق،چوڭقۇرچۈشەندۈرۈش،ئەمىلى تىل ھادىسىلىرىنى ئىلمى ئاساستا بىر تەرەپ قىلىش ۋە يورۇتۇپ بىرىشتىن ئىبارەت. يۇقىرىقىلادىن باشقا ،ئۇسۆزنىڭ تۈپ-ئەسلى مەنىسى بىلەن كىڭەيگن-كۆچمە مەنىلىرى،بىر مەنىلىك ۋە كۆپ مەنىلىك سۆزلەر،مەنىداش سۆزلەر ئاھاڭداش سۆزلەر ۋە ئۇلارنىڭ خۇسۇسىيەتلىرى بىلەن ئىدىئوم خاراكتىرلىك سۆزلەرنىڭ بىر-　بىرىدىن پەرقلىرى،كىلىپ چىقىشى قاتار لىقلارنى ئۆگىتىدۇ،شۇنىڭدەك بۇنداقسۆزلەرنىڭ تىلدىكى تۇتقان ئورنى،رولى،باشقا سۆزلەر بىلەن بىرىكىپ كىلىش ئىقتىدارى،بىرىكىش دائىرىسى،ئىستىلىستىكىلىق ئالاھىدىلىكى قاتارلىقلارنىمۇ سىستىمىلق ئۆگتىدۇ. *K}z@a_  
w(V?N'[  
                            تەكرارلاش سۇئاللىرى $&=4.7Yt  
?v"K1C1.  
1)لىكسىكولوگىيە دىگە ن نىمە؟ $_ix6z  
3^02fy  
2)قانچىگە بۆلىنىدۇ؟قايسىلار ؟ 3@PUg(M  
DnNt@e2|  
3) لىكسىكولوگىيە قايسى مەزمۇنلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ؟ ~^lH ^J  
g[#k.CuP  
4) لىكسىكولوگىيىنىڭ ھەر قايسى قىسمىنىڭ تەتقىقات ئوبىيىكتى نىمە؟مىسا ل بىلەن چۈشەندۈرۈڭ. 

C<[d  
.mvB99P{<  
5) لىكسىكولوگىيىنىڭ ۋەزىپىسى نىمە؟ L
!bfh`  
/hm84La  
E:08%4O  
Ho|o,XvLv  
;M}i
tM  
tlDYk  
"/Y<G  
vTpStoUM  
3Bejp+xX  
Rb)|66&3&  
8s<^]sFP  
X` ATH^S  
:-)GNf yGz  
GMz8B-vk  
!K[/L<Kv  
{=3B)+N  
#,&8&  
p;0 PxL=  
=p q:m  

K\(6rS}N  
T`\]!>eb  
Qs l80~n_7  
ئون بىرىنچى باب سۆز ۋە ئۇنىڭ مەنىسى ھەققىدە ئومومى چۈشەنچە >aG=T{  
 WK==j1  
1. سۆز ۋە ئۇنىڭ خۇسۇسىييىتى Z5B/|{  
YJ,*(A18  
سۆز دىگىنىمىز ، تاۋۇش بىلەن مەنىنىڭ بىر گەۋدىسدىن شەكىللەنگەن، ئايرىم تۇرغاندا مۇستەقىل بىر ئۇقۇمنى ئىپادىلەيدىغان ئەڭ كىچىك بىرلىكى. %(<(Y  
((<`zx  
سۆز بىر تىل ئۈچۈن  ئىيتقاندا، پۈتكۈل لىكسىييىنىڭ )سۆزلىكنىڭ (بىرلىكى بولوپلا قالماستىن، ئومومى تىل گەۋدىسىنىڭ بىرلىكى بولۇپمۇ ھىساپلىنىدۇ. چۈنكى،بىر سۆزدە شۇ سۆز تەئەللۇق بولغان تىلنىڭ تىپىك ماھىيتى، ئالاھىدىلىكى گەۋدىلەنگەن بولىدۇ. $UvPo0{  
0V`[Zgf  
سۆز مۇئەييەن ئوبىكتىپ مەۋجۇدىيەتنىڭ شۇ تىلدا سۆزلەشكۈچى خەلقنىڭ ئىڭىدا ئەكىس ئەتكەن ئۇقۇم ئاساسىدا تاۋۇش ئارقىلىق شەكىللەنگەن بولىدۇ. شۇڭا، بىر سۆزدە ئۇقۇم بىلەن تاۋۇش ئايرىلىماس بىر گەۋدە ھرسابلىنىدۇ. يەنى سۆز فونىما )تاۋۇش( ۋە مەنىدىن ئىبارەت ئىككى ئاملىنىڭ بىرىكمىسىدىن ھاسىل بولىدۇ. تاۋۇش سۆزىنىڭ تاشقى پوستى، يەنە سۆزىنىڭ ماھىيتى ۋە مەزمۇنىدۇر. E\M-k\cSj  
Ew$I\j*  
سۆزنى تىلنىڭ باشقا بىرلىكلرىدىن، يەنى جۈملە، سۆز بىرىكمىلىرى مورفىمىلاردىن پەرىقلەندۇرۇش زۆزۈر. سۆزىنىڭ لىكسىكىلىق مەنىسى ئومۇمىيلىققا ۋە بىر پۈتۈنلىككە ئىگە بولغانلىقى ئۈچۈن ئۇنى) بۇلۇپمۇ تۇپ سۆزلەرنى( تەركىبلەرگە ئاجرىتىقا   بولىدۇ..ئەگەر بىرەر تۈپ سۆز تەركبلىرىگە ئاجىرتىلغان بولسا، ئۇ ئۆزىنىڭ ئاۋۋالقى مەنىسىنى تامامەن يوقىتىدۇ.بارلىق سۆزلەرگە گىرامماتىكىلىق جەھەتتىن بەلگىلىك دەرىجىدە تۇراقلاشقان شەكىلگە ۋە خىلموخىل گىرامماتىكىلىق كاتگورىيىلەرنى شەكىللەندۈرگۈچى مورفىمىلار بىلەن تۈرلىنىش خۇسۇسىيىتىگە ئىگە بولىدۇ. 6BAW  
dRaOGm)  
  ئەركىن سۆز بىرىكمىلىرى تىلنىڭ تەييار قۇرلۇش ماتىريالى بولغان سۆزلەرنىڭ مەلوم گىرامماتىكىلىق قائىدە بويىچە بىرىكىشىدىن بارلىققا كەلگەن ۋاقىتلىق ،تۇراقسىز ھادىسە بولوپ، تۇرغۇنلىققا ئىگە ئەمەس. تىلدا پەقەت سۆزلا قۇرلۇش ماتىريالى بولوپ ھىساپلىنىدۇ. ?*u*de[,  
,6,]#R :J  
مورفىما تىلدىكى ئەڭ كىچىك بىرلىك ھىسابلىنىدىغان سۆزنى تەشكۈللگۈچى مەنىلىك بۆلەكلەرنى كۆرسىتىدۇ.دىمەك، سۆز تىلنىڭ ئىستىمال ماتىريالى ،لىكسىكولوگىيىنىڭ تەتقىقات ئوبىكتى بولوپ ھىساپلىنىدۇ. 
)rm4cW_  
V/%~F6e  
2.سۆزنىڭ لىكسىكىلىق ۋە گىرامماتىكىلىق مەنىلىرى \Qy$I-Du  
7cTk@Gq  
جەمئىيەت ئەزالىرىغا بىردەك تۇنۇش بولغان بەلگىلىك شەيئى، ھادىسە ۋە باشقا نەرسىلەر ھەقىدىكى موئەييەن ئۇقۇمنىڭ تىلدا مەلۇم ساندىكى فۇنىمىلار ئارقىلىق ئىپادە قىلىنىشى سۆزنىڭ لىكسىكىلىق مەنىسى دىيىلىدۇ. =^;P#kX  
B.dT)@Lx0  
مەلوم سۆز بىرىكمىسى ۋە جۈمىلىلەرنى تەشكىل قىلغۇچى سۆزلەرنىڭ ئاساسى لىكسىكىلىق مەنىسىدىن تاشقىرى يەن قوشومچە مەنىلىرى سۆنىڭ گىرامماتىكىلىق مەنىسى دەپ ئاتىلىدۇ. 2kh"8oQ  
SPkn3D6  
ئادەتتە سۆزنىڭ گىرامماتىكىلىق مەنىسنىڭ ئومومىلاشتۇرۇش دەرىجىسى لىكسىكىلىق مەنىسىنىڭ ئومۇملاشتۇرش دەرىجىسىدىن كۈچلۈك بولىدۇ.بۇنداق ئورتاق گىرامماتىكىلىق مەنىلەر ئاشۇ سۆزلەرنىڭ بىر- بىرىگەا ئوخشاشمايدىغان مەنىلىرى ئىچىدىن ئابىستىراكتلاشتۇرۇپ ۋە ئوموملاشتۇرۇپ ئىلىنغان مەنىدۇر. #q\x$  
ca<"  
3.سۆزنىڭ ئەسلى مەنىسى ۋە كۆچمە مەنىسى 1GCzy
BSbb  
V@-)\RZm  
دىمەك بىرەر شەيئى، بىرەر ھادىسە ھەققىدىكى ئۇقۇم (چۈشەنچە)نى توغردىن-توغرا ئىپادىلەنگەن سۆز ئىپادىلگەن سۆز مەنىسى سۆزنىڭ ئەسلى مەنىسى دەپ ئاتىلىدۇ. تۈلكە- (بىر خىل ھايۋان). <.K4JlbT  
"/{RhY<  
سۆزىنىڭ كۆچمە مەنىسى سۆزىنىڭ ئەسلى مەنىسى ئاساسىدا بارلىققا كىلىدۇ. سۆزىنىڭ ئەسلى (تۇپ) مەنىسى ئىپادىلەنگەن ئۇقۇمنىڭ بەلگىلىك ئالاھىدىلىكلرى ۋە خۇسۇسىيەتلىرى بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولغان ھالدا بىرەر سۆزىىنڭ ئەسلى مەنىسىدىن باشقا يىڭى مەنىدە ئىشلىتىلىشى شۇ سۆزىنىڭ كۆچمە مەنسى دەپ ئاتىلىدۇ(تۇلكىنىڭ ھىيلىگەر ئادەمگە ئوخىتىلىشى) )FN;+"IJ  
7r#ymQ  
قىسقىسى، سۆزلەرنىڭ كۆچمە مەنە ئىلىشى ئىستىلىستىكىلىق ۋاستلەر ئارقىلىق شەكىللىنىدىغان سىمانتىكىلىق ھادىسە، ئۇئىستىلىسىتكا ئىلمى بىلەن باغلىنىشلىق بولىدۇ. 6?tlU>A2s  
2-*V=El  
1.        بىر مەنىلىك سۆزلەر ۋە كۆپ مەنىلىك سۆز @&F@I3`{  
~+X9g  
1)بىر مەنىلىك سۆزلەر r;>+)**@vl  
_Q%vK*n  
ئوبىيىكتىپ شەيئىي. ھەرىكەت- ھادىسە ۋە تۈرلۈك ئۇقۇم چۈشەنچىلەر توغرسىدا بىرلا مەنە ئىپادىلەيدىغان سۆزلەر بىر مەنىلىك سۆز دىيلىدۇ. N{SQ(%V  
Gc]~wD$  
بىر مەنىلىك سۆزلەر ئادەتتە يەككە تۇرغان چاغدىمۇ، باشقا سۆزلەر بىلەن بىرىكىپ سۆز بىرىكمىسى ھاسىل قىلغان چاغدىمۇ ئوخشاشلا بىرلا مەنە بىلدۇرۇىدۇ. ^efb 5  
<:FP4e "(  
بىر مەنىلىك سۆزلەرگە پەن-تىخنىكا ئاتالغۇلىرى، خاس ئىسىملار ۋە بىت قىسىم چەت ئەل تىلىدىن قۇبۇل قىلىنغان سۆزلەرلا كىرىدۇ،ئۇيغۇر تىلىدا مۇنداق سۆزلەرنىڭ سانى ئانچە كۆپ ئەمەس. مەسىلەن، ئۇيغۇر، ئۈرۈمچى، تەڭرىتاغ، تارىم، ئاتوم، ئىدىيە، فىزىكا، تەڭلىمە، ساتىراچ، ئاتا، ئانا، نەسىر، تەرجىمە، چايدان، ئەدەبىيات...قاتارلىقلار. \@3Qi8u//  
an
w}w!@U  
2.)كۆپ مەنىلىك سۆزلەر >h2%[j=  
hv6@Jr3  
بىر-بىرىگە مۇناسىۋەتلىك بىر قانچە مەنىگە ئىگە بولغان سۆزلەر كۆپ مەنىلىك سۆزلەر دىيلىدۇ. {qW~"z*  
[ xOzzp4  
كۆپ مەنىلىك سۆزلەردىكى ئاساسىلىق مەنە ئادەتتە ‹‹ئەسلى مەنە››دەپ، ئاساسلىق مەنىدىن باشقىلىرى‹‹كۆچمە مەنە›› دەپ ئاتىلىدۇ. ‹‹ئاياغ›› سۆزىنىڭ ‹‹ئاخىر، داۋام›› دىگەن مەنىسى،‹‹ سالماق›› سۆزىنىڭ ‹‹قول سالماق، بىلىمەسكە سالماق›› دىگەن مەنىلىرى مەزكۈر سۆزلەرگە كىيىن يۈكلەنگەن كۆچمە مەنىلىرى بولۇپ سانىلىدۇ. P1b'%  
=1I#f  
5.كونتىكىست 7"7rmZ   
;!91^Tl  
سۆزلەرنىڭ ھەر بىر جۈملىدە بىرلا مەنىنى ئىپادىلەش شەرتىنى ھازىرلاپ بەرگۈچى تىل ھادىسسى كونتىكىست دەپ ئاتىلىدۇ. ,\ 2a=Fp  
8Qh#)hiW!  
ئۇ تىل كونتىكستى ۋە شارائىت كونتىكىستى دەپ ئىككىگە بۆلۈنىدۇ. LPG`^SA  
%Pksv}  
تىل كونتىكسىتى ئادەتتىكى جۈملە بولۇپ، ئۇ سۆز جۈملە ئىچىگە كىرگەندىن كىيىنلا يەككە كونكرىرلىشىش ۋەزىپىسنى ئۆتەيدۇ. سۆز مەنىلىرى جۈملە ئىچىگە كىيىنلا يەككە، بىرلا مەنىگە ئىگە بولىدۇ. Z~A@o""F  
7_2k
DDW0  
شارا ئىت كونتىكسىنى زامان، ماكان، شارائىت، سۆزلىگۇچى، تىڭشىغۇچى ۋە خەۋەب قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. بەزىدە بىر قىسىم سۆزلەرنىڭ توغرا، ئىنىق مەنىلىرىنى جۈملە ئىچىدىمۇ ئىنقلىغىلى بولمايدۇ. پەقەت شارائىت كونتىكىسنىغا مۇراجىئەت قىلغاندىلا، ئاندىن مەزكۇر سۆزىنى مەنىسىنى كونكرىت ۋى ئىنىق بىلگىلى بولىدۇ. tpy>OT$  
JT fd#g?I  
پەقەت كۆپ مەنلىك سۆزلەر، شەكىلداش ۋە ئاھاڭداش سۆزلەرلا كونتىىسىغا ئىنىقلىنىدۇ. zqDR7+]  
i(?,6)9  
5§،سۆزىنىڭ ئەسلى مەنىسى، كۆچمە مەنىسى ۋە ئالاھىدە مەنىلىرى ئوتتۇرسىدىكى پەرقلەر qS&%!  
~_9"
3,~o5  
سۆزىنىڭ ئەسلى مەنىسى بىلەن كۆچمە مەنىسى ۋە مەنىلەر بىلەن ئالاھىدە ئىشلىتىلىشتىكى مەنىسى ئاساسەن. بىرىنچىدىن، ئۇمۇمىي خەلققە بىردەك ئىشلىتىلىشىتىكى ياكى چۈشىنىشلىكلىكى ياكى چۈشىنىشلىك ئەمەسلىكى، ئىككىنچىدىن، دائىم ئىشلىتىلدىغان ياكى ئىشلىتىلمەيدىغانلىقى، ئۈچىنچىدىن، مەنىنىڭ ئوبرازلىقلقى ياكى ئوبرازلىق ئەمەسلىكىدىن ئىبارەت ئۈچ جەھەتتىن پەرىلىنىدۇ. K}[>T(0E  
U=bEA1*@0  
سۆزىنىڭ ئەسلى مەنىسى بىلەن كۆچمە مەنىسى ئومۇمىي خەلققە بىردەك چۈشىنىلىك بولىدۇ. سۆزىنىڭ ئالاھىدە ئىشلىتىلىشى نەتىجىسىدە بارلىققا كەلگەن مەنىسى شەخىس بىلەن چىگرىلانغان بولۇپ، ئۇ ئومۇمىي خەلققە بىردەك چۈشىنشلىك بولمايدۇ. گەرچە بەزى سۆزلەرنىڭ مەنىسىنى ئومۇمىي خەلق بىردەك چۈشىنەلىشمۇ، لىكىن ئومۇميۇزلۈك قوللىنىش ئادەتكە ئايلانمىغان، سۆزىنىڭ ئەسلى مەنىسى بىلەن ئۇقۇم ئوتتۇرسىدىكى مۇناسىۋەت بىۋاستە، تۇراقلىق بولىدۇ ۋە دائىم ئومۇميۈزلۈك ئىشلىتىلىدۇ. سۆزنىڭ ئالاھىدە ئىشلىتىلىشىدىن بارلىققا كىلىدىغا ن مەنىلىر بىلەن ئۇقۇم  ئوتتۇرسىدىكى مۇناسىۋەت ۋاستىلىك ھەم ۋاقىتلىق بولىدۇ. سۆزىنىڭ كۆچمە مەنىسى بۇ ئىككىسنىڭ ئوتتۇرىسىدا تۇرىدۇ. بۇنداق ئۇقۇم بىلەن مەنە ئوتتۇرسىدىكى مۇناسىۋەتمۇ ۋاسىتىلىك بولۇپ، نىسپىي تۇراقلىققا ئىگە بولىدۇ. ئۇنىڭ ئىشلىتىلىشى بىرقەدەر كەم ئۇچرىسىمۇ، بۇ ۋاقىتلىق ئەھۋال. سۆزىنىڭ ئەسلى مەنىسىنىڭ ئوبرازلىقى بولمايدۇ، بار دىگەندىمۇ باشقا مەنىلىرىدىكىدەك ئىنىق بولمايدۇ. uhN%Aj\iu(  
57F%j3.|/  
سۆزنىڭ كۆچمە مەنىسى بىلەن ئالاھىدە مەنىلىرىنىڭ ھەر ئىككىلىسى ئوبرزلىققا ئىگە بولسىمۇ، ئالاھىدە مەنىسىنىڭ ئوبرازلىقلىقى كۆچمە مەنسىنڭكىدىن تىخىمۇ ئىنىق تىخىمۇ كۈچلۈك بولىدۇ. ashcvn~z  
`,wu}F85  
سۆزىنىڭ دائىملىقلىقى بىلەن ئوبرازلىقلىقنىڭ نىسپى بىرى ئىككىنچىدىن ئىشىپ كەتسە، ئۇ چاغدا ئوبرازلىقلىقىنى ئىپادىلەش ئاجىزلاپ كىتىدۇ-دە، كۆچمە  مەنە بىلەن ئۇقۇم ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەت تۇراقلىشىپ، دائىملىققا ئايلىنىپ كىتىدۇ. شۇنداق قىلىپ سۆزىنىڭ ئوبرازلىقلىقىنى ئىپادىلىشى تەدىرىجى ھالدا تۈگەيدۇ. نەتىجىدە بۇ مەنىسىدە ئۆزگىرىش يۈز بىرىپ، سۆزىنىڭ ئەسلى مەنىسى بولۇپ ۋە ياكى كۆچمە مەنىسى بولۇپ قالىدۇ. G@S&1=nj3  
ps1YQ3Ep&  
دىمەك سۆزلەرنىڭ مەنە جەھەتتە، گرامماتىلىكىق ۋە لوگىكىلىق جەھەتلەردە بىر- بىرىگە ماسلىشىپ كەلگەندىلا، ئانىدىن  جۈملىدە ئۆز ئارا بىرىكىپ كىلەلەيدۇ. m$>iS@R
 
]kktoP|D  
ئۇيغۇر تىلىدىكى سۆزلەرنىڭ بىرىكىش ئىقتىدارى بىر- بىرىگە ئوخشاش بولمايدۇ. بەزى سۆزلەرنىڭ ئۆز ئارا بىرىكىشى مەنە ۋە لوگىكىنىڭ چەكلىمىسىگە ئۇچرىسا، بەزىلرىنىڭ بىرىكىپ كىلىشى ئىستىلىستكىلىق قائىدىلەرگە چەكلىمىسىگە ئۇچرىسا، بەزىلىرىنىڭ بىرىكىپ كىلىشى ئىستىلىستىكىلىق قائىدىلەرنىڭ چەكلىمىسىگە ئۇچرايدۇ. بەزىلىرىنىڭ بىرىكىشى بۇ چەكلىمىلەرگە ئۇچرىمايدۇ، ئۇلار تىلدىكى ناھايتى نۇرغۇن سۆزلەر بىلەن كەڭ دائىرىدە بىرىكىپ كىلىدۇ. تىلىمىزدىكى بىر قىسىم  ئالاھىدىلىكمۇ بىر- بىرىگە ئوخشىمايدۇ. سۆز مەنىلىرنىڭ جۈملىدە ئىشلىتىلىش دائىرىسى ۋە باشقا سۆزلەر بىلەن بىرىكىش ئىقتىدارى جەھەتتىكى پەرقلىرى ئوخشاش بولمىغانلىقى ئچۈن، سۆز مەنىلىرى ئەركىن مەنە ۋە چەكلىمە مەنە دەپ ئاتىلىدۇ. سۆزلەرنىڭ باشقا سۆزلەر بىلەن بىرىكىپ كەلگەندە، ئۆزىنىڭ ئەسلىدىكى ئۆز مەنىسنى بىلدۈرمەي، بىر خىل ئىدىئوملۇق مەنە ئىپادىلىشى، يەنى ئۆز مەنىسىنىڭ چەكلىنىپ، قانداقتۇر باشقا بىر خىل مەنىنى ئىپادىلىشى سۆزىنىڭ چەكلىمە مەنىسى دەپ ئاتىلىدۇ. بۇنىڭغا تۇراقلىق تەركىبلەر مىسال بولالايدۇ. vnX  
U`R;P-  
تەكرارلاش سۇئاللىرى : c $;\i  
_rQUE
^9  
1)    سۆز دىگەن نىمە؟ ئۇ قانداق خۇسۇسىيەتكە ئىگە ؟ @ "d2.h  
V: p)m&y6  
2)    سۆز باشقا تىل بىرلىكلىرىدىن قانداق پەرقلىنىدۇ؟ -R+zeu(e'  
u?Hb(xZtg=  
3) سۆزنىڭ لىكسىلىلىق ،گرامماتىكىلىق مەنىلىرى دىگەن نىمە؟ بىر ۋە كۆپ مەنىلىك سۆز دىگەنچۇ؟مىسال بىلەن چۈشەندۈرۈڭ. 3l:QeZ  
g,
lY ut  
4)    ئەسلى ۋە كۆچمە مەنىسى دىگەن نىمە؟قانداق مۇناسىۋەت بار؟ @6.]!U4w  
*re 44  
5)    كونتىكست دىگەن نىمە؟ ئۇ قانچىگە بۆلىنىدۇ؟ قايسىلار ؟ ئۇنىڭ قانداق رولى بار؟  v4 
wa?+qiWnrl  
6) سۆزنىڭ ئەسلى،كۆچمە ،ئالاھىدە مەنىلىرى ئوتتۇرىسىدا قانداق پەرق ۋە مۇناسىۋەت بار؟ئەركىن ۋە چەكلىمە مەنا دىگەن نىمە؟ 3"i%{  
 
ئون ئىككىنچى باب سۆزنىڭ مەنە جەھەتتىكى تۈرلىرى q
6)N*?  
 GVp  
1§.مەنىداش سۆزلەر lZ a?Y@
 
!u0U5>ccw  
دىمەك،سۆزلۈك سوستاۋىدا، مەنىلىرى بىر –بىرىگە پۈتۈنلەي ئوخشاپ كىتىدىغان مۇتلەق تەڭ كىلىدىغان سۆزلەر مۇتلەق مەنىداش سۆزلەر دەپ ئاتىلىدۇ. "gg(tp45  
7jR7  
)ئىلدام ماڭ، چاپسان ماڭ، تىز ماڭ، قەھرىمان جەڭچى، باتۇر جەڭچى، قەيسەر جەڭچى، جەسۇر جەڭچى دىگەنلەرگە ئوخشاش(. [J:zE&aj
  
~FNPD'`t  
مەنىداش سۆزلەرنىڭ باشقا سىمانتىكىلىق سۆز تۈرلىرىدىن گەۋدىلىك پەرقلىنىپ تۇرىدىغان ئالاھىدىلىكلىرىنى دەپ تۆۋەندىكىلەرنى كۆرسىتىش مومكىن: u=l0f6W  
{Ot[WF  
بىرىنچى، ئۆز-ئارا مەنىداش بولغان سۆزلەر تۈپ ئۇقۇم جەھەتتە جەزمەن ئۇرتاقلىققا ئىگە بولىدۇ ۋە بو مەنىداش سۆزلەرنىڭ تۈپكى ئالاھىدىلىكى ھىسابلىنىدۇ. مەسىلەن: Lqq*Nr  
"1CGO@AXS  
مەنىداش سۆزلەر:                                                   ئورتاق مەنە: ew/KZE  
@ikUM+A {  
كۈچ، قۇدىرەت، ماغدۇر، قۇۋەت                                    كۈچ !__D}k,  
!HbqbS22  
ئوقۇتقۇچى، موئەللىم، ئۇستاز                                      ئۆگەتكۈچى 9k*^\@\\x  
,d3Q+9/  
ئەزىم، بۈيۈك، ئۇلۇغ                                               ئۇلۇغ K%kXS  
!4i,%Z&6  
زور، چوڭ، يوغان، كاتتا                                           چوڭ J~M H_N  
H^]Nmd8Q)  
ئىگىز، يۇقىرى، ئۈستۈن، يۈكسەك                               ئىگىز "u .)X3  
HTR "m
Q  
دىمەك، ئىيتماق                                                    دىمەك fho=<|-  
BG(R=, 7  
ناھايىتى، بەك، ئىتايىن، تولىمو                                   ناھايىتى 9~LpO>-  
CVyx lc>  
ئىككىنچى ، ئۆز ئارا مەنىداش بولغان سۆزلەر جەزمەن بىر خىل سۆز تۈركۈمىگە مەنسۇپ بولىدۇ. مەسىلەن: ~u O:tL  
1]D/3!  
ئاياغلاشماق، تۈگىمەك، تاماملانغان                           )پىئىل( \]L::"![?  
*_2O*{V  
گۈل، چىچەك                                                  )ئىسىم( t5X G^3X@  
!9e\O5PmO  
گۈلشەن، گۈلزار،گۈللۈك                                     )ئىسىم( BCa90  
)DklOE
O  
چاپسان،ئىلدام،تىز ،ئتتىك                                     )رەۋىش( v ,G-k2$Qe  
pZ@W6}  
ئەمما ،لىكىن،بىراق                                            )باغلىغۇچى( NejsI un%  
Fb\2df{@  
ئۈچىنچى ئۆزئارا مەنىداش بولغان سۆزلەدە،تۇس ۋە ئىشلىتىش مەنىسى جەھەتتە موئەييەن پەرىق بولىدۇ، بۇخىل پەرىقلەر مەزكۇر سۆزلەرنىڭ ئۇزاق ئەسرلىك ئستىمالى جەريانىدا تەدرىجى شەكىللەنگەن بولۇپ،ئۇلارنىڭ تۇپ ئۇقۇم جەھەتتىكى ئورتاقلىقنى ئنكار قىلمايدو ،بەلكى ئۇلارنىڭ تىلدىكى تۇرلۈك سۆزلەر بىلەن ماسلىشىش ئختىدارىنى  چۇشەندۇرىدۇ .  ycAi(K  
S8W_$=4  
مەنىداش سوزلەرنىڭ تۇس جەھەتتىكى پەرقى دىگىنىمىز، مەزكۇر سۆزلەرنىڭ ئىجابىي ياكى سەلىبىي ئوبىيكقا ئىشلىتىلشى، سۆزلىگۈچىنىڭ ھۆرمەت قىلىش ئەركىلىتىش ياكى كەمسىتىش قاتارلىق تۈرلۈك ھىس- تۇيغۇلىرىنى، تۈرلۈك ئەسەرلەردىكى ژانىر تۇسى قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدىغان سۆزلەر، مەسىلەن،‹‹ئالەمدىن ئۆتمەك، قازا قىلماق، ۋاپات بولماق، قۇربان بولماق، ئۆلمەك››دىگەن مەنىداش سۆزلەرنىڭ تۈرلۈك سورۇن، تۈرلۈك ئوبيىكىت ئاساسدا، تۈرلۈكچە تۈس بىرىپ قوللىنىلغانلىقغا ئوخشاش. S#0|#Z5qD  
,mE]?XyO  
مەنىداش سۆزلەرنى ھەر قانداق تىل شارائىتىدا بىرىنى بىرىنىڭ ئورنىغا دەسسىتىپ ئىشلەتكىلى بولۇۋەرمەيدۇ. بۇ مەنىداش سۆزلەرنىڭ ئۆز ئارا لىكسىكىلىق ئۇقۇم جەھەتتە ئورتاقلىقى بپلسىمۇ، بىراق ئۇلارنىڭ كونكرىت تىل شارائىتىدا باشقا سۆزلەر بىلەن بىرىكىش ئىقتىدارى جەھەتتە مۇئەييەن خاسلىققا ئىگە بولۇپ قالغانلىقىدىن بولغان. d)17r\*>I  
"|l oSf@  
3. مەنىداش سۆزلەرنىڭ پەيدا بولۇشى i$LV44  
I!0$% ]F  
ئۇيغۇر تىلىدىكى مەنىداش سۆزلەرنى پەيدا بولۇش مەنبەسىنى تۆۋەندىكىدەك بىر قانچە تەرەپتىن چۈشەندۈرۈشكە بولىدۇ: /+JP~K  
dE9aE#o  
بىرىنچى، جەمئىيەتنىڭ تەرەققىي قىلىشىغا ئەگىشىپ، كىشىلەرنىڭ شەيىئىلەرنى كۆزىتىش تەھىلىل قىلىش ۋە چۈشىنىش ئىقتىدارىمۇ يۈكسىلىپ بارىدۇ. بۇ ھال ئۇلارنىڭ تىل سوستاۋىدا شەيىئىلەرنىڭ ئەڭ ئىنچىكە تەرەپلىرىنىمۇ ئەينەن ئىپادىلەپ بىرەلەيدىغان سۆزلەرنى ئىجاد قىلىشقا ئىلىپ كىلىدۇ. يەنە بىر تەرەپتىن كىشىلەرنىڭ ھامان بىر خىل شەيئىنى مۇئەييەن بىر سۆز بىلەن ئاتاش بىلەنلا كۇپا يىلەنمەيدۇ، بەلكى ئاشۇ شەيئى ئىپادىلەش سۆزىنى ئۆز تىلىدا يەنە بىر قانچە سۆز بىلەن چۈشەندۇرۇشنى زۆرۈر تاپىدۇ. مانا بۇنىڭ بىلەن تىلدا مەنىداش سۆزلەر ئۈزلۈكسىز پەيدا بولۇپ تۇرىدۇ. PRf\6   
<812V8 
دىمەك تىلنىڭ ئۆزى ئۆز سوستاىدا مەنىداش سۆزلەرنى بولۇشى تەقەززاقىلىدۇ. ;uo|4?E:\(  
1.OXkgh  
ئىككىنچى ئۇزاق يىللىق تىل ئىستىمالى جەريانىدا، سۆزلەردە فونىتىكىلىق ئۆزگىرىش بولۇش نەتىجىسىدە بەزى مەنىداش سۆزلەر مەيدانغا كىلىشى مۇمكىن. مەسىلەن، تىلىمىزدىكى »ھار كەلمەك، ھار ئالماق« تىكى»ھار« سۆزى ئەسلى »ئار« تەلەپپۇزىدا ئىدى. ئۇزاق ئەسىرلىك ئىستىمال جەريانىدا، ئۇ ئايرىم سۆزلەر بىلەن بىرىككەندە‹‹ئار››تەلەپپۇز قىلىنىدىغان ) مەسىلەن، ئار نومۇس(، يەنە ئايرىم سۆزلەر بولسا‹‹ھار›› تەلەپپۇز قىلىنىدىغان مەنىداش ئىككى سۆز بولۇپ لوغەتتىن ئورۇن ئالغان . `9"jHw`D  
1~ZHC[ `  
ئۈچىنچى، جانلىق تىل ۋە شىۋە، خۇسۇسەن، مەركىزىي شىۋە تەسىرىدىن ئەدەبىي تىلدىكى  سۆزلەر بىلەن تەڭ قىممەتتە ئىشلىتىلىدىغان بىر قىسىم مەنىداش سۆز بارلىققا كىلىشىمۇ مۇمكىن.  
,4I6RwB.  
تۆتىنچى، قىرىنداش تىللاردىن، چەت ئەل تىللىرىدىن سۆز قوبۇل قىلىش نەتىجىسىدە  يەنە بىر تۈركۈم مەنىداش سۆزلەر بارلىققا كىلىدۇ. ئۇيغۇر تىلىدىكى مەنىداش سۆزلەرنىڭ خىلى زور سالمىقى مۇشۇنداق سەۋەب بىلەن شەكىللەنگەن. Wv'B[;[)  
pDS4_u  
1 ئاھاڭداش سۆزلەر o\YdL2:X  
"+"dALX{3K  
فونىمىلىق شەكلى ۋە تەلەپپۇز ئۆز  ئارا ئوخشايدىغان، بىراق ئاڭلىتىدىغان مەنىسى تۈپتىن ئوخشىمايدىغان سۆزلەر ئاھاڭداش سۆزلەر دەپ ئاتىلىدۇ. e/I{N0SR  
TgG)btQ  
ئاھاڭداش سۆزلەردە مەنە جەھەتتىن ھىچقانداق مۇناسىۋەت بولمايدۇ. مانا بۇ ئاھاڭداش سۆزلەرنى كۆپ مەنىلىك سۆزلەردىن لۇغەتلىردە ئايرىم- ئايرىم سۆزلر قىلىپ ئىزاھلىنىدۇ. پۈت 1پىئىل. پۈتمەك،پۈتۈش، تۈگىمەك، ئاخىرىغا يەتمەك، ئاياغلاشماق، تاماملانماق دىگەنلەرگە ئوخشاش مەنىلەرگە ئىگە. ئالايلۇق، يىڭى بىنا پۈتتى، كىيىم پۈتتى. پۈتكەن ئىشقا ئىگە تولا، ئۇرۇشتىن كىيىن باتۇر )ماقال(. fH{$LjH(  
b<MMli  
شۇنى كۆرسىتىپ ئۆتۈش كىرككى، تۈپ سۆزلەرگە مەلۇم سۆز تۈرلىگۈچى قوشۇمچىلارنىڭ قوۇلىشىدىن ھاسىل بولغان تەركىب بىلەن باشقا بىرتۈپ سۆز شەكلەن ئوخشىشىپ قالسا ئۇلارنى ئۆز ئارا ئاھاڭداش سۆز دەپ ھىسابلاشقا بولمايدۇ. مەسىلەن، ئىسىم سۆز»تەڭگە« )بەش تەڭگە، ئون تەڭگە، تەڭگە پۇل( بىلەن »تەڭگە تەڭ،سۇ قۇيماق_ تىكى»تەڭگە« قۇرۇلمىسى تەلەپپۇز جەھەتتىن ئوخشىشىدۇ. بىراق، ئۇلار ھەرگىزمۇ ئاھاڭداش سۆزلەر قاتارىغا كىرمەيدۇ. چۈنكى، بىرىنچى تەركىبىتكى » تەڭگە« لىكسىكىلىق مەنىگە ئىگە سۆز، ئىككىنچى تەركىبىتكى »تەڭگە« بولسا »تەڭ« سۆزىنىڭ يۆنىلىش كىلىشلىك شەكلى بولۇپ، ئۇ مۇئەييەن لىكسىكىلىق مەنىگە ئىگە ئەمەس . {-Oc8XI/  
*\5H\s9<  
2. شەكىلداش سۆزلەر $9b6,Y
_-  
V3nv5/6  
ئادەتتىكى يىزىلىش شەكلى، بىراق تەلەپپۇزى ۋە مەنلىرى ئوخشىمايدىغان سۆزلەر شەكلىداش سۆزلەر دەپ ئاتىلىدۇ. W#/Ol59  
TMs\#  
بالا:ئىسىم. پەرزەنىت. mQ)l`
wGh  
Yf9L~K  
مەن كۆيەرمەن بالامغا، بالام كۆيەر بالىسىغا.  )ماقال( Z/;SR""wa  
A`8If  
بالا:ئىسىم. باشقا كەلگەن ئاپات. y2>]gX5  
&c!-C_L 2  
كۆرۈىۋىلىش تەس ئەمەسكى، يۇقىرىقى ئىككى جۈپ سۆز ئارا يىزىلىش جەھەتتىن شەكىلداش بولغانلىقى ئۈچۈنلا ئۇلارنى » شەكىلداش« سۆزلەر دەيمىز. ئۇلارنىڭ تەلەپپۇزى، ئىيتىلىش ئاھاڭى ئوخشاش بولمىغانلىقى ئۈچۈن، ئۇلارنى »ئاھاڭداش سۆزلەر« كاتىگورىيسىگە كىرگۈزۈپ قويۇشقا مۇتلەق بولمايدۇ. يىزىلىش شەكلى ئوخشاش بولمىغان ئىككى سۆزىنىڭ شەكىلداش سۆز ياكى ئاھاڭداش سۆزلىكىنى ئايرىيدىغان ئۆلچەم مەزكۇر ئىككى سۆزىنىڭ تەركىبىدىكى سوزۇق  تاۋۇشلارنىڭ ئۇزۇن سوزۇق تاۋۇش ياكى قىسقا سوزۇق تاۋۇش ئىكەنلىكى بولۇپ ھىسابلىنىدۇ. AEJm/8,T  
oPV"JGa/B4  
تۆشۈك: ئىسىم. تامنىڭ تۆشۈكى، تۆشۈك تەشمەك. `XP Tf#9j  
5
{[0Clb)  
تۆشۈك: ئىسىم. تۆشۈكى بار ئايال، تۆشۈككە پىشقان قىز $+j)  
,#{aAx|]  
روشەنكى، بۇ بىر جۈپ سۆز »شەكىلداش« سۆزدىكى »ظأ«،»ظى« لەر قىسقا سوزۇق تاۋۇش، ئەمما »تۆشۈكى بار ئايال«دىكى »تۆشۈك«نىڭ تەركىبىدىكى »ظأ« سوزۇق تاۋۇشى ئۇزۇن سوزۇق تاۋۇشتۇر. 1+Oo Qs  
N 2\,6<  
شەكىلداش سۆزلەر لۇغەتلەردە مەزكۇر سۆزلەر تەركىبىدىكى سوزۇق تاۋۇشلار ئۆز ئارا پەرقلەندۈرۈلگەن ھالدا كۆرىستىلىدۇ، يەنى ئۇزۇن سوزۇق تاۋۇشلار ئۈچۈن»:« بەلگىسى ئىشلىتىلىدۇ، بىراق، ئاھاڭداش سۆزلەر، ئوخشاش ئىككى سۆزنى بىر-بىرىدىن پەرقلەندۈرۈش ئۈچۈن»I،II« دىگەندەك رەقەملەر ئىشلىتىلمەيدۇ. YDJc
@*D  
QQJcvaQ  
3. ئاھاڭداش ۋە شەكىلداش سۆزلەرنىڭ پەيدا بولۇش سەۋەبلىرى 0FBifK  
wSGUNP9  
ئۇيغۇر تىلىدىكى ئاھاڭداش سۆز ۋە شەكىلداش سۆزلەرنىڭ پەيدا بولۇشىنى تۆۋەندىكىدىك بىر قانچە تەرەپلەردىن چۈشەندۈرۈش مۇمكىن: i*3'O:Gq  
Y (Q8P{@(  
بىرىنچى، تىل تاۋۇشلىرى ھامان چەكلىك بولىدۇ. مانا مۇشۇ چەكلىك بولغان تىل تاۋۇشلىرىنى ھاسىل قىلىش جەرياندا، بىر قىسىم سۆزلەرنىڭ تاسادىپىي ھالدا ئاھاڭداش ۋە ياكى شەكىلداش بولۇپ قىلىشىدىن ساقلانغىلى بولمايدۇ. مەسىلەن،»بوز«بىلەن »بوزەك«دىكى»بوز«، توز ماركىلىق« تىكى »توز« بىلەن »تۈگمەننىڭ توزى«دىكى «توز« قاتارلىقلار. 6xwC1V?:0t  
ry:tL0;;e#  
ئىككىنچى، ئۇزاق يىللىق ئىستىمال جەرياندا، سۆزلەردە تۈرلۈك فونىتىكىلق ئۆزگىرىشلەرنىڭ يۈز بىرىشى تەبىئىي ھادىسە. مان مۇشۇنداق فونىتىكىلىق ئۆزگىرىش يۈز بىرىش نەتىجىسىدە، بىر قىسىم ئاھاڭداش ۋە شەكىلداش سۆزلەر پەيدا بولۇشى مۇمكىن. 7J)-WXk  
}wn GOr  
ئۈچىنچى، كۆپ مەنىلىك سۆزلەرنىڭ  بىر قانچە مەنىلىرى ئوتتۇررسىدىكى مۇناسىۋەتلىك يىراقلىشىشى. ئاخىرى بىرىپ  ئۈزۈلۈشى نەتىجىسىدە بىر قىسىم ئاھاڭداش ۋە شەكىلداش سۆزلەر ھاسىل بولىدۇ. w!Z3EA;`  
M C>{I3  
تۆتىنچى، سۆزلەردىكى مەنە كۆچۈش ھادىسسى تۈپەيلىدىن، خۇسۇسەن سۆز ئىخچاملىنىش ۋاستە قىلنغان مەنە كۆچۈش ھادسسى سەۋەبىدىن، بىر قىسىم ئاھاڭداش ۋە شەكىلداش سۆزلەر پەيدا بولۇشى مۇمكىن. ~{xY{qL  
:iq1-Pw  
بەشىنچى، يىڭى سۆزلەر ياساش جەرياندىمۇ بىر بۆلەك ئاھاڭداش سۆزلەر ۋە شەكىلداش سۆزلەر پەيدا بولىدۇ. Oa{M9d,l  
q0Fy$e]u  
ئالتىنچى، چەت ئەل تىللىرىدىن سۆز قۇبۇل قىلىش نەتىجىسىدىمۇ بىر بۆلەك ئاھاڭداش ۋە شەكىلداش سۆزلەر ھاسىل بولىدۇ. O -@7n0  
u)%J5TR.Y  
ئۆز ئارا مەنىسى بىر-بىرىگە قارىمۇ قارشى بولغان ئۇقۇمنى بىلدۇرىدىغان سۆزلەر زىت مەنىلىك سۆزلەر دەپ ئاتىلىدۇ. ئۇيغۇر تىلدىكى زىت مەنىلىك سۆزلەرنىڭ مۇتلەق كۆپچىلىكى جۈپ سۆز ھاسىل قىلالايدۇ. "@.hz@>  
ZM0vB% M|  
زىت مەنىلىك سۆزلەر ئادەتتە قارىمۇ قارشى ئالاھىدىلىككە ئىگە بولغان شەيئىي ناملىرى، قارىمۇ- قارشى خاراكتىر، سۈپەت، ھالەت ۋە ھەرىكەتلەرنى بىلدۈرىدىغان سۆزلەردىن ئىبارەت بولىدۇ. زىت مەنىلىك سۆز جۈپتىنى ھاسىل قىلالايدىغان سۆزلەر ئومۇمەن بىر سۆزلەر تۈركۈمگە مەنسۈپ بولىدۇ. % 
 T=9+  
2.زىت مەنىلىك سۆزلەرنىڭ تۈرلىرى E 
J&2cf#  
ئۇيغۇر تىلدىكى زىت مەنلىك سۆزلەر سۆز مەنىسى ۋە خاس ئالاھىدىلىككە قاراپ مۇتلەق زىت مەنىلىك سۆزلەر ۋە نىسپىي زىت مەنىلىك سۆزلەر دىگەن ئىككى چوڭ تۈرگە بۆلىنىدۇ. s@V4ny9x  
DOyYy~Q  
1( موتلەق زىت مەنىلىك سۆزلەر 7 wH9w  
\$$DM"+:;H  
موئەييەن ئۇقۇم ساھەسىدە، ئۆز ئارا موتلەق سىغىشالمايدىغان،ئوتتۇرسىدا ئارىلىق ئۇقۇم ھالقىسى بولمايدىغان زىت سۆزلەر مۇتلەق مەنىلىك سۆزلەر دىيلىدۇ. nW
1u;.  
hR(\%p  
زىت مەنىلىك سۆزلەرنىڭ ئالاھىدىلىكى تۆۋەندىكىچە: Xw)W6H|  
Ku$:.  
1(زىت مەنىلىك سۆزلەر بىر پۈتۈن ئۇقۇم ۋە يىڭى لىكسىكىلىق مەنە ئاڭلىتىدىغان سۆزلەرنى ھاسىل قىلىدۇ، بىراق، ئەمەلىي ئىستىمالدا ئۆز ئارا زىت مەنىلىك بولغان سۆزلەرنى ھەممىسى جۈپ سۆز بولۇپ كىلىۋەرمەيدۇ. RA^6c
![  
+7E&IK  
2(زىت مەنىلىك بولۇپ كىلىشى جۈپ سۆز ھاسىل قىلىشى مۇئەييەن تەرتىپ ئاساسىدا بولىدۇ. \ ]v>#VXr_  
eU(cn8/}  
3(ئۇيغۇر تىلىدا جۈپ سۆز ھاسىل قىلىش ناھايتى ئۇزاق تارىخقا ئىگە.
@;;3B  
4m1@lnjp  
4§سۆز مەنىسىنىڭ ئۆزگىرىشى ({$>o] 
[[s^rC 
تىلمىزدىكى سۆزلەر جەنئىيەتنىڭ تەرەققىي قىلىشى، پەن-تىخنىكا ۋە ئۇچۇرلارنىڭ ئۈزلۈكىسىز راۋاجلىنىشىغا ئەگىشىپ راۋاجلىنىدۇ،ئۆزگىرىدۇ، بەزى يىڭى مەنىلىرىگە ئىگە بولىدۇ ۋە بەزى سۆزلەرنىڭ مەنىلىرى كىڭىيىدۇ، بەزى كۆپ مەنىلىك سۆزلەرنىڭ مەنە دائىرىسى تارىيدۇ، بەزى سۆزلەردە يىڭى مەنە بارلىققا كەلگەندىن كىيىن كونا مەنلىرى كۆچۈپ كىتىدۇ. يىڭى شەيئىي يىڭى چۈشەنچىلەرنى ئىپادىلەش ئىھتىياجى بىلەن بارلىققا كەلگەن مۇنداق ئۆزگىرىشلەر نەتىجىسدە تىلنىڭ لىكسىكا سىستىمىسى رەتكە سىلىنىپ ۋە يىڭلنىپ بارىدۇ،تاكامۇللىشىدۇ ۋە بىيىتىدۇ، يەنە بەزى سۆزلەرنىڭ فونىتىكىلىق شەكىلدە قىسمەن ئۆزگىرىش بولۇپ تۇرىدۇ. سۆزلەردە بولىدىغان مۇنداق ھادىسنى سۆز مەنسىنىڭ ئۆزگىرىشى دەپ ئاتايمىز. 2=IZD `{!  
WU\Bs2  
سۆ مەنىىنىڭ كىڭىيىشى Qa#Em1co  
b?,''t  
سۆز مەنىسىنڭ كىڭىيشى دىگىنىمىز،تار مەنىدىكى سۆز مەنىسىنىڭ كىڭىيشى بولۇپ، ئۇ بىر سۆزنىڭ بىرلا مەنسى ئىچىدىكى ئۇقۇم دائىرىسىنڭ كىڭيىش ھادسىنى كۆرستىدۇ. مەسىلەن، »ھارپا« سۆزى ئەسىلدە ھىيىت، بايرامنىڭ ئالدىنقى كۈنىنلا بىلدۇرىدىغان سۆز ئىدى. ھازىر بۇ سۆزىنىڭ مەنسى ۋە ئىشلىتىلىش دائىرىسى كىڭىيىپ، بىرەر ئىش، بىرەر ھادىسە ۋە بىرەر ۋەقەنىڭ ئالدىنقى كۈننى بىلدۈرىدىغان سۆز بولۇپ قالدى. ئالايلۇق، ئازادىلىق ھارپىسى، ئىنقىلاپ ھارپىسى، ئۇرۇش ھارپىسى ۋە باشقىلارغا ئوخشاش.»ئوق«سۆزىمۇ قەدىمدە پەقەت»ئوقيا ئوقى« دىگەنلىك بولاتتى، ھازىر ھەر قانداق قورالنىڭ )مەيلى ئۇ زەمبىرەك، تانكا ياكى مىلتىق بولسۇن(ئوقنى كۆرستىدۇ.»پىشانە«سۆزى ئەسلىدە ئادەم بىشىنىڭ چاچ بىلەن قاش ئوتتۇرسىدىكى قىسمىنى بىلدۈرەتتە، كىيىنكى دەۋىرلەردە »ئقبال، تەلەي« مەنىلىرىنىمۇ بىلدۈرىدىغان سۆز بولۇپ قالدى. تىلىمىزنىڭ ئاساسىي لۇغەت فوندىدىكى سۆزلەرنىڭ مۇتلەق كۆپ قىسمى كۆپ مەنىلىك سۆز بولۇپ، بۇ مەنىلەر مانا مۇشۇنداق سۆز مەنىسنىڭ كىڭىيشى بىلەن بارلىققا كەلگەن. O[+\` 63F=  
&8HJ4Vj2  
2. سۆز مەنىسىنىڭ تارىيىشى دىگىنىمىز، كەڭ مەنىدىكى سۆزلەرنىڭ تىل تەرەققىياتى جەريانىدا، ئىچكى ئۇقۇم دائىرىنىڭ تارىيىپ كىتىشىگە قارىتىلغان بولوپ، ئۇ بىر سۆزنىڭ ئىچكى ئۇقۇم دائىرسىنىڭ تارىيىش ھادىسسىنى كۆرسىتىدۇ. ئالايلوق، ئۇيغۇرچە »چىشى« سۆزى قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىدا »تىشى« شەكىلدە بولۇپ، ئۇ ئۆز زامانىسىدا »ئادەم ۋە بارلىق جانلىقلارنىڭ چىشى جىنىسلىقى« دىگەن كەڭ مەنىگە ئىگە ئىدى، بۈگۈنكى كۈنگە كەلگەندە مەنىسى تارىيىپ، پەقەت ھايۋان ۋە ئۇچار قۇش قاتارلىق جانلىقلارنىڭ چىشى جىنىسلىقلىرىنىلا بىلدۈرىدىغان سۆز بولۇپ قالغان »ئەش« سۆزى ئەسلىدە »دوسىت، بۇرادەر، يار، ھەمراھ، ئاغىنە«دىگەندەك كەڭ مەنىلەرنى بىلدۈرەتتى، كىيىنكى دەۋىرلەرگە كەلگەندە، پەقەت »بالىياتقۇ ئىچىدىكى بوۋاقنىڭ قىپى« دىگەن مەنىدىلا ئىشلىتىلىدىغان بولۇپ قالدى. مانا بۇلار سۆزلەرنىڭ ئىچكى ئۇقۇم دائىرسىنىڭ تارىيىشىغا كىرىدۇ. 1VA%xOURh  
+WE 
3.سۆز مەنىسىنىڭ كۆچىشى دىگىنىمىز،موئەييەن بىر شەيئىنى بىلدۈرىدىغان بىر سۆزنىڭ تىل تەرەققىياتى جەريانىدا باشقا بىر شەيئىنى بىلدۈرىدىغان سۆزگە ئايلىنىپ قىلىشنى كۆرسىتىدۇ. بۇنىڭدا، سۆزلەر ئۆزىنىڭ ئەسلىدە ئىپادىلەپ كىلىۋاتقان مەنىسىنى يوقىتىپ، باشقا بىر ئۇقۇمنى ئىپادىلەيدىغان سۆزگە ئايلىنىپ قالىدىغان بولغاچقا بەزى تىلشۇناسلار بۇ ھادىسىنى »سۆز مەنىسىنىڭ يوقىلىشى «دەپمۇ ئاتايدۇ. %Vb~}sT:  
uQl=?085  
بۇنىڭدىكى نىگىزلىك مەسىلە »كۆچۆش«بولۇپ، سۆز مەنىسى يۇقۇلۇپ كەتمەيدۇ، پەقەت بىر شەيئىدىن ئىككىنچى بىر شەيئى ئۈستىگە يۆتكىلىدۇ. شۇڭا ،بۇنى »سۆز مەنىسىنىڭ كۆچىشى« دەپ ئاتاش موۋاپىق. ئالايلوق، ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدىكى »ئەپكەش« دىگەن سۆز چاغتاي ئۇيغۇر تىلىدىكى »ئابكەش« ئاتالغۇسىدىن فۇنىتىك ئۆزگىرىش ياساپ كەلگەن بولوپ، ئۇنىڭ ئۆز زامانىسىدىكى مەنىسى »سۇ توشويدىغان ئادەم« دىگەنلىك بولاتتى. مەزكۇر سۆز ئۇزاق يىللىق ئىستىمال جەريانىدا مەنىسى كۆچۆپ »سۇ توشىيدىغان بالداق )ئىككى ئۇچىدا چىلەك ياكى سوغوقنى ئىلىدىغان ئىلمىلىكى بار قورال(« نى بىلدۈرىدىغان بولوپ قالغان. دىمەك، بۇنىڭدا ئۇقۇم- مەنە ئادەمدىن نەرىسىگە كۆچكەن»ئاچا« سۆزى  ئەسىلى» تاغا«دىگەم مەنىنى ،»ھاكىم«سۆزى »زورلۇق« دىگەن مەنىنى »ئەمگەك« سۆزى»قىيىن،تەس،جاپا« دىگەن مەنىنى »كۈي«سۆزى »كوچا«دىگەن مەنىنى، »ئاچا«سۆزى»ئاكا« دىگەن مەنىنى بىلدۈرەتتى، كىينكى ۋاقىتلاردا ھازىرقى مەنىلىرىنى بىلدۈرىدىغان بولۇپ ئۆزگەرگەن. Mk/ZEyq^  
YR"IPyj  
4. سۆزىنىڭ تاشقى پوستىنىڭ ئۆزگىرىشى u>.>hQ  
,#.9^J  
تىل تەرەققىياتى جەرياندا، دەۋىرلەرنىڭ ئۆتۈشى بىلەن سۆزنىڭ مەۋجۇت بولۇپ تۇرۇش ئامىللىرىنىڭ بىر بولغان »فونىما« تاشقى پوستىنىڭ ئۆزگىرىشى دەپ ئاتىلىدۇ. ^,#MfF6  
-^,wQW:o)  
سۆزنىڭ تاشقى پوستىدا يۈز بىرىدىغان مۇنداق فونىتىكىلق ئۆزگىرىش سۆزىنىڭ لىكسىكىلىك مەنە ئىپادىلەيدىغان مورفىمىلىرىدىلا، يەنى تۈپ سۆزلەردىلا يۈز بىرىپ قالماي،بەلكى گرامماتكىلىق مەنە ئىپادىلەيدىغان مورفىمىلىرى- تۈرلگۈچى قوشۇمچىلاردىمۇ يۈز بىرىدۇ. سۆزلەردە بولىدىغان مۇنداق فونىتىلىكلىق ھادىسە نەتىجىسىدە بىر قىسىم سۆزلەرنىڭ شەكىلى ئىخچاملانسا، يەنە بىر قىسىم بىرىككەن سۆزلەر بىر ۋە ئۇنڭىدىن ئارتۇق سۆزدىن بارلىققا كەلگەنلىكىنى ئاسانلىقچە بىلگىلى بولمايدىغان بولۇپ قالىدۇ. شۇنڭىدەك ئەسلىدە مۇستەقىل لىكسىكىلىق مەنە ئىپادىلەيدىغان سۆزدىن كىلىپ چىققان بىر قىسىم سۆز تۈرلگۈچى مۇرفىمىلارنىڭمۇ قانداق كىلىپ چىققانلىقىنى تونۇغۇسىز ھالغا كىلپ قالىدۇ. تىلىمىزدىكى خىلى نۇرغۇن سۆز ۋە مورفىمىلارنىڭ تاشقى پوستىدا مانا مۇشۇنداق فونىتكىلىق ئۆزگىرىش يۈش\ز بىرىپ، بۈگۈنكى بىزگە تونۇش شەكىلگە كەلگەن ۋە مورفىمىلار، بولۇپمۇ تۈرلگۈچى مورفىمىلارنىڭ خىلى نۇرغۇن قىسمى مۇستەقىل سۆزلەرنىڭ ئەسلىدىكى شەكىلنىڭ ئۆزگىرىشى بىلەن بۈگۈنكى شەكىلگە كىلىپ قالغان . مەسىلەن،»قارا« سۆزى ئەسلىدە»قارلا« شەكىلدە ئىدىم،كىيىنكى دەۋىرلەردە »لا«مورفىمىسى چۈشۈپ قىلىپ،»قارا«شەكىلگە كىلىپ قالغان. i>PKE.  
(*G'~gSX  
تەكرارلاش سۇئاللىرى: r'J3\7N!u  
9S{?@*V  
1)    مەنىداش سۆز دىگەن نىمە؟ئۇ قانداق خۇسۇسىيەتكە ئىگە؟مىسال بىلەن چۈزەندۈرۈڭ. g&L $5  
B=hJ*;:p  
2)    ئاھاڭداش سۆز دىگەن نىمە؟ئۇ قانداق خۇسۇسىيەتكە ئىگە؟مىسال بىلەن چۈزەندۈرۈڭ. LJBDB6  
BXX1G  
3)    شەكىلداش سۆز دىگەن نىمە؟ئۇ قانداق خۇسۇسىيەتكە ئىگە؟مىسال بىلەن چۈزەندۈرۈڭ. P8;f^3V(+/  
z,/y2H2  
4)    زىت مەنىلىك سۆز دىگەن نىمە؟ئۇ قانداق خۇسۇسىيەتكە ئىگە؟مىسال بىلەن چۈزەندۈرۈڭ. Nx"v|"  
m&Lc."  
5)    مەنىداش، ئاھاڭداش، شەكىلداش سۆز قانداق پەيدا بولىدۇ؟ مىسال بىلەن چۈزەندۈرۈڭ Ue0Q| h  
05m/iQ  
6) سۆز مەنىسىنىڭ ئۆز گىرىشى دىگەن نىمە؟سۆز مەنىسىنىڭ ئۆزگىرىشى قانچە خىل بولىدۇ؟ قايسىلار ؟چۈشەندۈرۈڭ. 8yc?9&/|  
iiZK^/P$  
VClw!bm  
DqHVc)9  
1§لۇغەت تەركىبى ھەققىدە چۈشەنچە __V6TDehJ$  
kM?p>V6  
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدا قوللىنىلغان بارلىق سۆزلەرنىڭ يىغىندىسى ئۇيغۇر تىلىنىڭ لۇغەت تەركىبىنى تەشكىل قىلىدۇ. [\&Mo]"0  
W+~ w  
جەمئىيەت تەرەققىياتىغا ئەگىشىپ تىلنىڭ لۇغەت تەركىبى داۋاملىق ئىشىپ بىيىپ ب بارىدۇ. ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى دەۋر تەرەققىياتىغا ئەگىشپ ئۆزىنىڭ ئاساسىي لۇۈەت تەركىبى ھىسابىغا يىڭى سۆزلەرنى ياساپ، قىرىنداش مىللەرتلەر تىلىدىن، خەنزۇ تىلىدىن ۋە خەلقئارا تىللاردىن سۆز-ئاتالغۇلارنى قوبۇل قىلىپ، ئۆز لۇغەت تەركىبىنى كۈن ساناپ بىيىتىپ كەلمەكتە. لۇغەت تەركىبى قوللىنىش ئالاھىدىلىلىگە ئاساسەن ئاساسىي لۇغەت تەركىبى ۋە ئادەتتىكى تەركىبى دەپ ئىككى تۈرگە بۆلۈنىدۇ. )Oz(  
)gCHwu  
1.      ئاساسىي لۇغەت تەركىبى ۋە ئۇنىڭ خۇسىسيتى bkl'0 p  
MOG[cp  
ھازىرقى زمان ئۇيغۇر تىلىنىڭ لۇغەت تەكىبىدە ئومۇمىي خەلىقىمىز تارىختىن بىرى دائىم قوللىنىپ كىلۋاتقان بىر قىسىم سۆزلەر بار. مۇنداق سۆزلەرنىڭ يىغىندىسى ئاساسىي لۇغەت تەركىبى يادروسى ۋە ئۇنىڭ ئەڭ مۇھىم قىسمى ھىسابلىنىدۇ. ,\DB8v6l\A  
7Yxy2[  
پۈتكۈل تىل تارىختىن ئىلىپ ئىيتقاندا، ئىشلىتىش چاستوتىسى ئەڭ يۇقىرى، ھاياتىي كۈچى ئەڭ زور، سۆز ياساش ئىقتىدارى كۈچلۈك، ئاممىبابلىقى ئۈستۈن،يۈكسەك تۇراقلاشقان سۆزلەر شۇ تىلنىڭ ئاساسىي لۇغەت تەركبىنى تەشكىل قىلىدۇ. ئاساسىي لۇغەت تەركىبىگە تەۋە سۆزلەر تىلنىڭ ئەڭ بۇرۇنقى ۋە ئاساسلىق ماتىرىياكى بولۇپ،ئۇنىڭدا شۇ تىلنىڭ تىپىك ئالاھىدىلىكى گەۋدىنلىپ تۇرىدۇ. ئۇيغۇر تىلىمۇ شۇنداق. ('uYA&9  
1qUdj[Bj  
دىمەك، ئاساسىي لۇغەت تەركىبىگە كىرىدىغان سۆزلەر مۇنداق ئۈچ خىل ئالاھىدىلككە ئىگە: بىرىنچى ئومۇمىي خەلققە بىردەك چۈشىنىلىك بولىدۇ؛ ئىككىنچى، تۇراقىلىق ۋە ئۆزگەرمەس بولىدۇ؛ئۈچىنچى،يىڭى سۆزلەرنىڭ ياسىلىشىغا ئاساس بولىدۇ. n/8Kb.Vf  
#K!Df%,<  
1(ئاساسىي لۇغەت تەركىبىگە تەئەللۇق بولغان سۆزلەر پۈتۈن ئۇيغۇر خەلىقگە چۈشىنشلىك بولۇپ، ئۇ سۆزلەر پۈتكۈل لۇغەت تەركىبىمىزدىكى سۆزلەرنىڭ يادورسى ۋە مىغىزىنى تەشكىل قىلىدۇ. @?Y^=0  
Z{p6Q1u  
2(ئاساسىي لۇغەت تەركىبىگە تەۋە سۆزلەر تىلدا ناھايتى ئۇزاق تارىخقا ئىگە بولۇپ ناھايتى قەدىمقى زامانلاردىن بىرى ئۆزگەرمەي، تىل تەرەققىيات تارىخىنىڭ سىنىقىدىن ئۆتۈپ كىلىۋاتقان سۆزلەردۇر.مەسىلەن، ئۇيغۇرلارنىڭVII- VIIIئەسىرلەردىكى مانە دىنىنىڭ» توۋا دۇئاسى«دا:بىر، بار،كۈن، ئىككى، قورقوت،كىشى،ئاي، ئالتە، ئاداق، ئاداش، بەش، بىر، تول، بىز، مۇنچە، بۇ، بىل، يىل، ئون پۇت، نەچچە، سۆز، سۇ، تۈرلۈك، تەڭرى، تۆت، ئۈچىنچى قاتارلىق سۆزلەر ئۇچىرايدۇ. يەنەXئەسىرنىڭ قوليازمىلىردىن »ئالتۇن يارۇغ«دا: ئات، ئۆردەك، ئاش، ئەتە، بار، نەگ، بىر، يول، دە،كىيىن، قاچ، قىز، قوي، ئون، نەچچە،ئۆل، ئۆت،ئوڭگۇز، تۇر، توخۇ، سۆز، ئۇلۇغ، ئوي،قاتارلىق سۆزلەر ئۇچىرايدۇ.X-XIئەسىرلەردە يىزىلغان ئۇيغۇرلارنىڭ بىر مۇنچە ھۆجەتلىرىدا ئال، ئاي، ئەمدى، ئەل، بەگ، يىگىرمە، يىل، يىرىم، يەر، ئىككى، كىشى، كىرەك، يوق، قىل، ماڭ، نەچچە، ئۆزگە، مەن، سەن، سىز، سەككىز، توخۇ، ئۈچۈن يامان قاتارلىق سۆزلەر ئۇچىرايدۇ. شۇنىڭدەك »قۇتادغۇ بىلىك«داستاندا:ئالىم، ئاي، ئادەم، ياش، بىلىك، بىلەن، بول، جاۋاب، كەل، كۈن، كىرەك، قىز، ئوغلان، دوسىت، ئۆز سوئال، پادىشاھ، تامام، تەڭرى، تۇت، تۈگەل، خان، يۇلتۇز، ئۆگەنگەن ئوخشاش سۆزلەر ئۇچىرايدۇ. EkSTN  
 29sgi"  
ئاساسىي لۇغەت تەركىبىگە مەنسۇپ سۆزلەر تۇراقلىق، ئاساسەن ئۆزگەرمەيدىغان بولىسمۇ، لىكىن جەمىئيەت تەرەققىياتىغا ئەگىشىپ بۇنىڭدىنمىۇ بەزى ئۆزگىرىشلەر بولۇپ تۇرىدۇ. بۇنداق ئۆزگىرىش ناھايتى ئاستا، قىسمەن ۋە داۋاملىق بولۇپ تۇرىدۇ. HnP;1Gi  

0dcXgP  
3(ئاساسىي لۇغەت تەركىبىگە كىرىدىغان سۆزلەر تىلىمىزدا يىڭى سۆزلەرنىڭ ياسىلىشغا ئاساس بولىدۇ. تىلىمىزدىكى نۇرغۇنلىغان سۆزلەر ئاساسىي لۇغەت تەركىبىدىكى سۆزلەرگە سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلارنى قوشۇش ياكى باشقا سۆزلەرنى قوشۇش ئارقىلىق ياسالغان. ئاساسىي لۇغەت تەركىبىدىكى سۆزلەرنىڭ سۆز ياساش ئىقتىدارى ناھايتى كۈچلۈك بولۇپ، ھەممىسى دىگۈدەك مۇشۇنداق خۇسۇسىيەتكە ئىگە. مەسىلەن: z)VIbEy  
Ar 
ئىش-ئىشچى،ئىشسىز، ئىشخانا، ئىشچىلىق، ئىشلىمەك، ئىشسىزلىق؛ ياش- باشچى، باشلىق، باشچىلىق، باشلا، باشلامچى، باشسز، باش قوشماق، باشپاناھ، باش-كۆز، باشاق، باش ئالماق، باش بولماق، باشلامچىلىق، باش بول، سۇ- سۇچى، سۇچىلىق، سۇلۇق، سۇسىز، سۇسىزلىق، سۇسىراق، سۇيۇق، سۇ، مۇناسى، سۇ، ئامبىرى، سۇ ئىلكتىر ئىستانسى ۋە باشقىلار. 0X0D8H(7Q  
9wq%Fnt  
دىمەك ئاساىي لۇغەت تەركىبى يۈكسەك دەرىجىدە سۆز ياشاش ئىقتدارىغا ئىگە بولۇپلا قالماستىن، بەلكى تىلدا يىڭى سۆزلەرنىڭب ياسىلىشىدا نەمۇنىلىك رول ئويناش بىلەن بىللە، سۆزلەرنىڭ ياسىلىش ئۇسۇلى ۋە تەرەققىياتغا تەسىر كۆرىستىدۇ. ئاساسىي لۇغەت تەركىبىگە كىرىدىغان سۆزلەر ئىچىدىكى ھەممە سۆزنىڭ سۆز ياساش ئىقتىدارى ئوخشاش بولمايدۇ.بەزىلىردىن بىرمۇ سۆز ياسالماسلىقى مومكىن ،مەسىىلەن ،ئالماش ،سان ، ئۇندەش سۆزلەرنىڭ سۆز ياساش ئىقتىدارى يوق دىيەرلىك . N9n1s2;o  
w@: ]]R  
2.      ئادەتتىكى لوغەت تەركىبى })e`0)  
0wkLM-lN  
ئۇيغۇر تىلىنڭ ئاساسى لوغەت تەركىبىگە كىرمەيدىغان سۆزلەردىن تەشكىل تاپقان قىسمى ئادەتتىكى لوغەت تەركىبى دەپ ئاتىلىدۇ.ئادەتتىكى لوغەت تەركىبىنڭ خۇسۇسىيەت ۋە ئالاھىدىلىكلىرى ئاساسى لوغەت تەركىبىنىڭكىىگە ئوخشىمايدۇ ،جۈملىدىن ئادەتتىكى لوغەت تەركىبىنڭ خۇسۇسىيەتلىرى ئاساسى لوغەت تەركىبىنڭكىگە زىت مەنىلىك بولىدۇ .ئۇ تىلىمىزدا سۆزلىگۈچى ئومۇمى خەلىققە بىردەك چۈشىنىشلىك بولمايدۇ.ئۇ جەميەتنىڭ بارلىقساھالىردىكى ھەر خىل ئۆزگىرىشلەرنى ناھايتى تىزئىپادىلەش بىلەن جەمىيەتنڭ ھەرقايسى ساھالىرنىڭ ئۆزگىرشىگە ئەگىشىپ ئۆزگىرىپ تۇردۇ . يەنى ئادەتتىكى لوغەت تەركىبىگە مەنسۇپ سۆزلەرنىڭ ئۆزگىرىشى ئاساسىي لوغەت تەركىبىگە كىردىغان سۆزلەرنىڭ ئۆزگىرىشىگە نىسبەتەن تىز ھەم زور بولدۇ. r\ %O$zu  
g\-3c=X  
ئۇيغۇر تىلىدا  ئادەتتىكى لوغەت تەركىبىگە كىرىدىغان سۆزلەرنىڭ سانى ئاساسى لوغەت ەركىبىگە كىردىغان سۆزلەردىن ئىنتايىن كۆپ بولۇش بىلەن بىللە ،ئاڭلاتقان مەنىسى ۋەئىشلىتىش دائىرىسى جەھەتتىنمۇ خىلمۇ خىلدۇر .ئۇلارنىڭ ئەڭ موھىملىرى تۆۋەندىكىدەك ئالتە خىل سۆزنى ئۆزئىچىگە ئالىدۇ : P\s+2/  
'YR5i^:t  
1(باشقا تىللاردىن قوبۇل قىلنغان ۋە يىڭىدىن تىلىمىزغا داۋاملىق كىىىپ ئۆزلىشىۋاتقان سۆز- ئاتالغۇلارنى: 8QN8bGxK   
>slN:dr0:  
2( دىئالىكىت ۋە يەرلىك شىۋىلەردىكى سأ- ئاتالغۇلارنى؛ |+:ZO5FaO  
Mdrv/x{  
3(ھەر خىل ۋە پەن- تىخنىكىسنىڭ ھەر قايسى تاماقلىرىغا ئائىت سۆز- ئاتالغۇنى» #Q@6:bBzv  
Ql@yN@V  
4(ئۇيغۇر تىلى ئاساسىدا يىڭىدىن بارلىققا كەلگەن ۋە بارلىققا كىلىۋاتقان سۆز-ئاتالغۇلارنى؛ i 9tJHeSm  
4_%FSW8-  
5(ئۇيغۇر يىلىدا بۇرۇن ئىشلتىلگەن بولسىمۇ،بۈگۈنكى كۈندە ئىستامالدىن قالغان كونىرىغان سۆزلەرنى؛ 3t8H?B12ow  
 |~uzQU7  
6(بەدىئىي ئەدەبىياتىمىزدا ئىشلىتلىدىغان ئالاھىدە ئىستىلىستىكىلىق تۈسكە ئىگە ھەشەمەتلىك سۆزلەر بىلەن قوپال مەنىلىك سۆزلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. y}-S~Ov>I  
{qWG^Db  
3.  ئاساسىي لۇغەت تەركىبى بىلەن ئادەتتكى لۇغەت تەركىبى تىلىمىز لۇغەت سوستاۋىنى تەشكىل قىلغۇچى بىر- بىرىگە مەھكەم بابلانغان ئاجرالماس بىرلىكتۇر. ئۇلار ئۆز ئالاھىدىكلىرىگە ئاساسەن ماھىيەت جەھەتتىن بىر-بىرىدىن پەرقلەنسىمۇ،يەنە نۇرغۇن جەھەتلەردىىن ئۆز ئارا مەھكەم باغلانغان. ئاساسىي لۇغەت تەركبى تىل تەرەققىاتىنىڭ ھەر قايسى تارىخىي دەۋىرلىرىدە قانۇنىي يول بىلەن سۆز ياساش ئاساسىدا تىلنىڭ ئادەتتىكى لۇغەت تەركىبى بىلەن ھەر خىل يول ۋە ھەر خىل ئۇسۇلدا باغلانغان بولىدۇ. To8v#.i  
) .-(-6=R  
ئاساسىي لۇغەت تەركىبى ئادەتتىكى لۇغەت تەركىبنىڭ بىيىش ئۇسۇلى ۋە شەكىلگە تەسىر كۆرسىتىپ ،ئۇنىڭ تارىخىي تەرەققىياتىغا ئىچكى قانۇنيىەتنى بەلگىلەپ بىرىدۇ. y]pN=<*h5  
Xf_tj:eO~  
ئادەتتىكى لۇغەت تەركىبىنىڭ تەرەققىياتى چە راۋاجلىنىشى بولسا ئۆز نۆۋىتىدە ئاساسىي لۇغەت تەركىبىنىڭ تەسىر كۆرسىتىدۇ. v8vh~^X%P  
t6%xit+  
تىلنىڭ ئاساسىي لۇغەت تەركىبى بىلەن ئادەتتىكى لۇغەت تەركىبى ئوتتۇرسىدىكى مۇستەھكەم مۇناسىۋەت يەنە شۇنىڭدا كۆرۈنىدۈكى، ئاساسىي لۇغەت تەركىبىدىكى بەزى سۆزلەر تىلنىڭ ئادەتتىكى لۇغەت تەركىبىگە ئۆتۈپ قالىدۇياكى ئادەتتىكى لۇغەت تەركىبىدىكى بەزى سۆزلەر كەڭ خەلق ئاممىسى ئارسىغا تارقىلىپ، تۇراقلىشىپ،سىڭىپ كىتىشى،يىڭى چۈشەنچىلەرنى ئىپادىلەيدىغان يىڭى سۆز ۋە ئاتالغۇلارنى ياساش ئۈچۈن نىشان بولۇشى نەتىجىسىدە ئاساىسىي لۇغەت تەركىبىگە ئۆتۈپ قالىدۇ. شۇنىڭدەك ئاساسىي لۇغەت تەركىبى بەزىبىر سۆزلەرنىڭ مەنىلىرى زاماننىڭ ئۆتۈشى بىلەن تارىيىپ،بارا-بارا   ئۆزىنڭ ئاساسلىق ئىپادىلەيدىغان مەنىسىدىن باشقا خىلدىكى يىڭى مەنىدىكى سۆزلەر ياسالمايدىغان بولۇپ قىلىپ، ئاساسىي لۇغەت تەركىبىدىن يىراقلىشىپ كىتىدۇ. شۇنداق قىلپ بەزى سۆزلەر بارا-بارا كەڭ ئىستىمالدىن چىقىپ، يەرلىك دىئالىكت ياكى كەسپى سۆزلەر دائىرسىدىلا ئىشلىتىلىدىغان سۆزلەرگە ئايلىنپ كىتىدۇ. مۇشۇ يول بىلەن بەزى سۆزلەر ئاساسىي لۇغەت تەركىبىدىكى ئادەتتىكى لۇغەت  تەركىبىگە ئۆتۈپ كىتىدۇ. >_0 i=.\  
(LT\ IJSM  
ئاساسىي لۇغەت بىلەن ئادەتتكى لۇغەت تەركىبى ئوتتۇرىسىدا يۈز بىرىدىغان ئالمىشىش تىل تەرەققىياتىغا ئىچكى قانۇنىيەتلىرىگە مۇۋاپىق ھالدا ئۇزاق يىللار ۋە ئەسىرلەر داۋامىدا تارىخىي يوسۇندا بارلىققا كىلىدۇ. jRdhLs,M9  
`^&1
5?Wk  
1.      تۇركى تىللارغا ئومۇمىي ئورتاق سۆزلەر cdJ`Gk  
Ql: b1C,  
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ لۇغەت تەركىبىدە،بولۇپمۇ ئاساسىي لۇغەت تەركىبىگە كىرىدىغان سۆزلەر توپى ئىچىدە ئاسىيادا ياشىغۇچى ئۆزبىك، قازاق، قىرغىز، سالا، يۇگۇ،)سىرىق ئۇيغۇر( تاتار، نوغاي، تۈركىمەن، باشقىرت، قاراقالپاق، توۋا، قۇمىق، خاكاس، چۆۋاش، ئەزەربەيجان، قاراچاي، قارايىم، ياقۇت، تۈرك...قاتارلىق تۈركىي خەلقلەرگە تىللىرى ئۈچۈن ئومۇمىي بولغان،ھاياتى كۈچكە ئىگە بولغان سۆزۋە ئاتالغۇلار بار.بۇ سۆزلەرنى ئۇيغۇر خەلقى قەدىمقى زاماندىن تارتىپ، ئەۋلادتىن- ئەۋلاتقىچە، ئەسىرلەر داۋامىدا بىر خىل مەنىدە قوللىنىپ كەلمەكتە. بۇ سۆزلەر ئۇزاق تارىختىن بۇيان تىلىمىزنىڭ لۇغەت تەركىبىنى بىيتىش ئۈچۈن يىڭى سۆزلەر بارلىق تۈركىي خەلقلەر تىللىرىمۇ كەڭ دائىرىدە قوللنىلىپ، ئۇلارنىڭ لۇغەت تەركىبىنى بىيتىش ئۈچۈن خىزمەت قىلماقتا. بۇنداق سۆزلەرنىڭ بەزى تۈركىي تىللاردا فونىتىكلىق شەكلى ياكى تەلەپپۇز قىلىنشىنىڭ قىسمەن باشقىچىرەك بولۇپ قالغانلىقىنى ھىسابقا ئالمىغاندا تۈپ ئاساسى بىردۇر. مەسىلەن: o! 2n}C  
0[2BY]`Z.  
1(قىرىنداشلىق ۋە تۇغقانچىلىقنى بىلدۈرىدىغان سۆزلەر:ئاتا، ئانا، ئاپا،بالا، قىز، ئوغۇل، ئىنى، سىڭىل ۋە باشقىلار. Rg8m4xw  
n{.*El>{  
2)بەدەن تۈزۈلىشى ۋە ئەزالارنى بىلدۈرىدىغان سۆزلەر:باش،كۆز(گۆز)  قۇلاق،چىش(تىش)،ئاغىز(ئاۋاز،ئاۋىز)،بۇرۇن(مۇرىن،مۇرۇن)،قول(قۇل)،ئاياغ(ئاداق)،يۈرەك(جۈرىك)،تومۇر(تامىر)ۋە باشقىلار. ~}7$uW0ol  
daA47`+d  
3)ھايۋانات ۋە ئۇچار لاناتلارنى بىلۈردىغان سۆزلەر:ئات،تۆگە(تۈيى)،قوي(قۇي)،ئۆچكە(ئىچكى،ئىشچى)،سىيىر(سىگر)، موزاي(بۇزاي،بۇزاق)،قوش(قوس)،توخۇ(تايىق،تاۋۇق)  ۋە باشقىلار. O?nPxa<  
93E,  
4)قۇرۇت-قوڭغۇزلارنى بىلدۈرىدىغان سۆزلەر:قۇرت،يىلان( ژىلان)،چايان(شايان)،تاشپاقا(تاسباقا،داشاغە)،بىلىق(بالىق) ۋە باشقىلار. KMxNH,5  
L,Ao.?j  
5)دىھقانچىلىق ۋە باغۋەنچىلىككە ئائىت سۆزلەر:بۇغداي(بىيداي)،ئارپا،تىرىق(تارىخ، /~o7Q$)-b  
LJRg>8  
تارى)،قوناق(قۇناق)،قوغۇن(قاۋۇن،قايىن)،تاۋۇز(تاربۇز،داربىر)،ئۈزۈم(ژۈزۈم) P &;y] ,)E  
UJee&4C-y  
، ئۆرۈك(ئۈرۈك)، ئالما(ئالمە)، بادام، ياڭاق (يانغاق،ژانغاق)ۋە باشقىلار . l,*yEkU  
u~$WH, P3  
6)مىتاللارنى بىلدۈرىدغان سۆزلەر ؛تۆمۈر (دىمىر)،پولات، ئالتۇن(ئالتىن)،كۆمۈش (كۆمۈس)،ئالماس،چويۈن(چۆيەن، شۆيىن)، قەلەي، قوغۇشۇن(قورغاشىن ،قورغاسىن) ۋە باشقىلار . ;;ER"N  
Hze-Ob8  
7)ئۆي جابدۇقلىرى ۋە ئىشلەپىقىرش ئەسۋابلىرىنى بىلدرۈىغان سۆزلەر ئورغاق (ئاراق ،ئوراق )،(بولقا ،بالقا )،پالتا (بالتا ،) قازان ،تاۋاق (تاباق )،قوشۇق (قاشىق ،قاسىق )،چوموچ ،(چومىچ ،شومىش ،) لىگىز ۋە باشقىلار . Up<~
0  
~_'0]P\  
8) سۇپەت ۋە رەۋشنى بىلدۇرىدىغان سوزلەر ؛ئاق ،قارا ،قىزىل ،(قىرمەزى )،سىرىق ،(سارىغ ،سارى ) ،كوك ،يىشىل ،(ياشىل ،ژاسىل ،)ۋە باشقىلار. . 3GnZR,L  
tC2N>C[N  
9) سانىنى بئىلدۇرىدىغان سوزلەر ؛بىر ،ئىككى ،(ئىكى )،ئۇچ (ئۇش )،توت ،بەش ،(بىش ،بىس ) ،ئالتە (ئالتى ،) ،يەتتە،(يىتتى ،ژىيتتى )  سەككز ،(سىغىز ،سەككار )،توققوز (توغىز )،ئون،يىگىرمە (ژىگرمە )،ئوتتوز (ئوتىز )،ۋە باشقىلار . $Z/klSEf  
 
10) ئالماشنى بىلدۇرىدىغان سوزلەر ؛مەن (مىن ،بەن ) ،سەن (سىن ) ،بىز ،سىز ،ئۇ ،(ئول،) كىم ،نىمە ،(نى ) قايسى ،قانچە  (قانشا ) ،قانداق (قانداي) ،ئۇ ،بۇ (بول )،شۇ ،(شۇل،) ۋە باشقىلار . [(1O"  
"9qp"%  
11) ھەرىكەت ۋە ھالەتنى بىلدۇرىدىغان سوزلەر ؛بار ،كەل ،(كىل ) ،ئال ،بەر ،(بىر ) يۇر ،( ژۇر )، تۇر ،ئولتۇر ،(ئاتىر ) چە باشقىلار ؛ hm3jpWi8  
job[bhK'Jt  
12) ياردەمچى سوزلەر ؛بىلەن ،(مىيىن ) ،تىخى (تاغىن ،تاغى ) ۋە باشقىلار ؛ DF'8GF&Rp  
0qv$:w)g+v  
13)  ئىملىق سوزلەر ؛ ئاھ  (ھايىت ،ئايىت ) ،چوھ (شوھ )،تۇ،-تۇ،-تۇ،پىش –پىش پىش ،تىر –تىر ۋە باشقىلار غا ئوخشاش . hq?jdNy :  
1kmQX+f
  
ھازىرىقى  زامان ئۇيغور تىلنىڭ لوغەت  تەركىبىگە تارىخى نوقتئىىنەزەردىن  قارىغاندا ،ئۇنىڭدىكى تۇركى خەلىقلەرگە ئورتاق بولغان سوزلەرنى توۋەندىكى ئۇچ خىل مەنبەدىن تەركىپ تاپقان دىيىش مومكىن ؛ , H2YpZk  
S5_t1wqBJ  
1)   تۇركى تىل تۇركىمىدىكى  يىللاردا ئەڭ قەدىمكى زامانلاردىن تارتىپ ،ئاساسەن بىر خىل شەكىلدە قوللىنىلغان ،كىيىنكى ۋاقىتلاردا بىيىپ تەرەققىي قىلىپ، ھازىرقى ۋاقتتىمۇ بارلىق تۈركىي تىللار شەكل ۋە مەنە بىرلىكىنى ساقلاپ كىلىۋاتقان ھەم بىرىبىر فونىتىكىلىق ئۆزگىرىشلەر بىلەن باشقىچىراق شەكىلدە ئىشلىتلىۋاتقان سۆزلەر تۈركىي تىل تۈركۈمدىكى تىللارنىڭ، جۇملىدىن ئۇيغۇر تىلىنڭمۇ ئاساسىي لۇغەت تەركىبىنىڭ بىرىنچى خىل مەنبەسى ھىسابلىندۇ. nJJs%@y  
xhw-2dl*H  
2)   ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلغىلا خاس بولغان، لىكىن قىرىنداش تۈركىي خەلقلەر تىللىرىغا نامەلۇم سۆز ۋە ئاتالغۇلار ئۇيغۇر تىلى تەركىبىنىڭ ئاساسىنى تەشكىل قىلغۇچى ئاساسىنى تەشكل قىلغۇچى ئاساسىي لۇغەت تەركىبىنىڭ ئىككىنچى خىل مەنبەسى ھىسابلىندۇ. TJaeQqob  
3bs4mCq  
3)   تۈركىي تىل تۈركۈمدىكى بىر قىسىم قىرىنداش تىللار بىلەن ئۇيغۇر تىلىغلا خاس،بەزىبىر قىرىنداش تىللارغا نامەلۇمبولوغان سۆز ۋە ئاتالغۇلارمۇ ئۇيغۇر تىلى ئاساسىي لۇغەت تەركىبىنىڭ ئۈچىنچى خىل مەنبەسى ھىسبلىنىدۇ. K>1X}ZMdD(  
kIvvEh 
ئۇيغۇرتىلى تۈركىي تىل تۈركۈمدىكى تىللار بىلەن گرامماتىكلىق قۇرلۇش جەھەتتىن (يەنى سۆز تۈركۈملىرى سۆزلەرنىڭ گرامماتىلىق كاتورىيەلىرى، سۆز بىركمىلرى،جۈمەل قۇرلۇشى، سۆز ياسۈۇچى ۋەتۈرلىگچى قوشۇمچىلار ھەمدە سۆز ياساش سۆز تۇرلەش جەھەتتىكى ئومۇمىيلىق ۋە بىرلىك قاتارلىق جەھەتلەردىن )ئوخشاشلىققا ئىگە سۆش تۈرلۈگچى ۋا سۆز ياسغۇچى قۇشۇمچىلار ئاساسەن بىر خىل بولسىمۇ، لىكىن ھەر تىلنىڭ ئۆزىگە خاس فونىتىكلىق خۇسۇسىيەتلىرىگە ئاساسەن تۈرلىك ۋارىيانتلار ئىشلىتىلىدۇ. ئۇلارنىڭ سانى ۋە ساپاسىمۇ ئوخسىمايدۇ ۋە بىر-بىرىدىن مۇشۇ جەھەتتىن پەرقلىنىدۇ.تۇركىي تىل تۈركۈمدىكى ئاساسى لۇغەت تەركىبىدكى سۆزلەرنىڭ ئۆزىگگ خاس فونىتىكلىق، مورفولوگىيلىك ۋە سىمىناتىكلىق بەلگىلىرى بار. مۇشۇ بەلگىلەرگە قاراپ ئۇلار باشقا تىللاردىن كىرگەن سۆزلەردىن پەرقلىنىپ تۇرىدۇ. #Qbl=o4  
[B^G-  
فونىتىكلىق شەكىل جەھەتتىن تۈركىي تىللارغا، جۈملىدىن ئۇيغۇر تىلغا خاس تۇپ سۆزلەر ررئاساسەن ئۈزۈك تاۋۇش بىلەن باشلىنىپ ئوتتۇرىسىدا سوزۇق، ئاخىرىدا ئۈزۈك تاۋۇش كىلىدۇ. مەسلەن ،باش، كۆز، قول، تىل،بىل، قىز،تال،تاش،كۆك ۋە باشقىلار. ئوۋ،ئوي،ئۆز، ئاز، ئاتقا ئوخشاش سوزۇق تاۋۇش بىلەن باشلنىدىغان سۆزلەر كەم ئۇۋىرايدۇ. شۇنىڭدەك تارت، ئارت، ئالىت، ئاست ئۇست قاتارلىق سۆزلەرگە ئوخشاش سۆز (بوغۇم)ئاخىرىدا ئىككى ئۈزۈك تاۋۇش قاتار كىلىش ئەھۋالىمۇ ناھايتى ئاز ئۇچرايدۇ. =Q(vni83<  
fSA)G$b]  
تۈركىي تىللارغا، جۈملدىن ئۇيغۇر تىلغا خاس ئاساسى لۇغەت تەركىبىدىكى سۆزلەر مورفولوگىيلىك جەھەتىىن ئاساسەن بىر بۇغۇملۇق سۆزلەردىن ئىبارەت. مەسىلەن، باغ، تاغ،بار، بىل، بىز،سىز، باس، قال، تىل بول، بۇش، داغ،دان كىر، تۇر،ماڭ، يۇر، كەل، يات،قوپ ،مەن، سەن، يەم، يەت، ياز،يىل، ئاي ،كۇن پۇت، تاش، تىز، سۇ، چەك ۋە باشقىلار. Zb''mf\  
K`k'}(vj  
سۆز تۈرلگۈچى سۆز ياسغۇچى مورفىمىلار ئاساسەن ئۈزۈك تاۋۇش بىلەن باشلانغان شەكەلدە كىلىدۇ. مەسىلەن ،لىك ،لىق ، چان ،چىل، لا، لە، غا، دىن، نىڭ ، دا،نع، داش، ما، سە، غىن، گەن، كى ۋە باشقىلار. kzO&
24  
orIQ~pF#  
تۈركى تىللارغا ئومومى بولغان ۋەلوغەت تەركىبنىڭ ئاساسىنى تەشكىل قىلىدىغان سۆزلەرنىڭ كۆپ قىسمى كۆپ مەنىلىك بولىدۇ. مەسىلەن، باش، كۆز، بۇرۇن، ئال، سال، كەچ، ئاچ، چەك، يۈز، ۋەباشقىلار. =%qEf   
rZwB>c  
2.      ئۇيغۇر تلىغا چەت ئەل تىللىرىدىن قوبول قىلىنغان سۆزلەر Jb(Y,LO^  
-50AX1h31:  
ئۇيغۇر تىلى لىكسىكىسى ئۆزىنىڭ ئىچكى تەرەققىيات قانۇنىيتى ئساسىدا بىيىپ ، تەرەققى قىلىپ ، تاكۇمۇللىشىپ ، بۈگۈنكى دەرىجىگە يەتتى. تارىخي نوختىنەزەرلەردىن قارىغاندائۇيغۇر تىلى لىكسىكىسى تەركىبىدە ئۇيغۇر تىلىغا خاس، تۈركى تىللارغا ئومومى ۋەئورتاق سۆزلەردىن باشقا تارىختىكى تۈرلۈك موناسىۋەتلەر، دىنى ۋە مەدەنىيەت، سودا –ئالاقە ئىشلىرى تۈپەيلىدىن باشقا خەلىقلەر تىلىدىن ،بولوپمۇ ئەرەپ، پارىس، خەنزۇ، رۇس خەلىقلىرى تىللىرىدىن ھەمدە خەلىقئارا سۆز ئاتالغۇلىرىدىن قوبول قىلىنىپ ئۆزلىشىپ كەتكەن سۆزلەرمۇ ئاسان ئەمەس، ئۇيغۇر تىلى لىكسىكىسى ئۆزىنىڭ پۈتۈن ئۆسۆپ يىتىلىش تارىخى جەرياندا بىر تەرەپتىن باشقا تىللاردىن كىرىپ ئۆزلىشىپ كەتكەن سۆزلەر ھىسابىغا بىيىدى . راۋاجلاندى ، بۇنداق سۆلەر تىلىمىزنىڭ لوغەت تەركىبىدىن ئۆزىگە موناسىپ ئورون ئىگىلىدى. d"THt}
  
\m/xV/  
ىلشۇناسلارنىڭ بىردەك قارىشچە، دۇنيادائۆز سۇستاۋىغا چەت ئەل تىلىدىن سۆز –ئاتالغۇ قوبول قىلمىغان مۇتلەق ساپ تىل مەۋجۇت ئەمەس ، دۇنيادىكى مىللەتلەرنىڭ ئارلاشماسلىقىمۇ مومكىن ئەمەس، ,M6ZZ* ,e  
RR|\- 8;  
ئۇيغۇر تىلىغا چەت ئەل تىللىرىدىن كىرگەن سۆزلەر تارىختىن بىرى تۆۋەندىكىچەئۈچ خىل يول بىلەن ئۆزلەشمەكتە. aXR%;] 
r
%=[
},JQ  
1)  تەدىرىجى ،بىر –بىرلەپ كىرىپ ئۆزلەشكەن . جەمىئەت تەرەققىياتىغا ئەگىشىپ يىڭى شەيئى ۋەقە ،يىڭى ھادىسىلەرنىڭ مەيدانغا كىلىشى ، ئاڭ تەسەۋۇرنىڭ ئىنچىكە ،زىل ۋەمورەككەپلىشى بىلەن پەيدا بولغان  سۆز –ئاتالغۇلار لوغەت تەركىبىگە تەدىرىجى ھالدابىر –بىرلەپ كىرىپ قوشولدى. تىلىمىزدىكى ئەرەپ. پارىس. روس ،خەنزۇ تىللىرىدىن كىرگەن بىر مۇنچە سۆزلەر شۇنداق يۇل بىلەن كىرگەن بىر مۇنچە سۆزلەر شۇنداق يول بىلەن كىرىپ ئۆزلىشىپ ئوموملىشىپ كەتكەن. F=wRkU  
\8b6\qF/\  
2)  تۈركۈملىەپ كىرىپ ئۆزلەشكەن . مۇنداق ئۆزلىشىش خەلىقىمىزنىڭ باشقا مىللەتلەر بىلەن ھاياتنىڭ ھەممە ساھالىرىدىكى  مۇستەھكەم دوسلىقى، ئۆز ئارا مەدەنىيەت ئالماشتۇرشى، دىننى ئىتقادى قاتارلىق موناسىۋەتلەر نەتىجىسىدە قوبول قىلىنغان بولوپ، مۇنداق ئۇسۇل بىلەن كىرگەن سوزلەرمو ئۇزاق دەۋىرلەر مابەينىدە تەدىرىجى  ھالدا ئوزلىشىپ ئوموملىشىپ كەتكەن }GZbo kWg.  
i g71/'D  
3)  كوپ مىقداردا ۋە ساھە بويچە كىرىپ ئوزلەشكەن .مىللەتلەر يىقىن دوسلوقى ،يىقىن  موناسىۋىتى ،پەن –تىخنىكا ۋە مەدىنيە ئالماشتۇرۇش ،ئورتاق گۇللىنىشكە قەدەم قويوش نەتىىجىسىدە بىر قىسىم سوزلەر پەن –تىخنىكىنىڭ ھەر قايسى ساھەلىرى بويچە كىرىپ ،ئوزلىشىپ ئوموملىشىدۇ ،ئۇيغور تىلدىكى بىر قىسىم پەن –تىخنىكىغا ئاىئىىت سوز ۋە تىرمىنلار ئەنە شۇنداق ئوسول بىلەن كىرىپ ،ئويغۇر تىلنىڭ لوغەت تەركىبىنى  بىيىتقان .مەلومكى بىر تىلدىن ئىككنچى بىر تىلغا قوبول قىلىنغان سوزلەر ئەسلى تىلدا قانداق بولسا ،شۇنداق ئوزلىشىۋەرمەيدۇ .تىلنىڭ ئىچكى تەرەققىيات قانونىيىتنى،ئۇنىڭ گرامماتىكلىق قائىدىلىرى ۋا تەلەپپۇز ئۆلچەملىىرى باشقا تىلدىن قوبۇل قىلنىغان سۆزلەرنى ئۆزىگە بۇيسۇندۇرۇشقا مەجبۇر قىلىدۇ. تىلنىڭ ئومۇمىي تەرەققىياتى جەرياندا، ئۇنىڭ ئىچىكى قانونىيەتلىرىگە ئويغۇن كەلگەن سۆز ئاتالغۇلار ئۆزىنىڭ ئەسلى شەكلىنى ساقلاپ قالىدۇ. قائىدىگە ئۇيغۇن كەلمىگەنلىرى شۇ تىلنىڭ تەلىپىگە مۇۋاپىق قىسمەن ئۆزگىرىش ياسايدۇ. مەسىلەن ،ئەسلىدە ئەرەب تىلىدا «چاھار شەنبە»«پەنجى شەنبە»شەكلىدە يىزىلىدىغان ھەم تەلەپپۇز قىلنىدىغان سۆزلەر ئۇيغۇر تىلىدا «چارشەنبە، پەيشەنبە»دەپ ئۆزگىرىش ھاسىل قىلغان. شۇنىڭدەك خەنزۇ تىلىدىن كىرىپ ئۆزلەشكەن «مىنليەنزى، بەندىڭ، لازى»سۆزلىرىمۇ «مىلىڭزە، بەلدىڭ، لازا»دەپ تەلەپپۇز قىلنىدىغان بولۇپ قالغان. جۈملىدىن ئەرەب، پارىس ۋە رۇس تىلىدىن قوبۇل قىلنىغان سۆز ئاتالغۇلار ھەمىدە رۇس تىلى ئارقىلىق خەلقئاردا  قوبۇل قىلنغان بىر قىسىم سۆزلەرىمۇ ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلنىڭ مىللى ئالاھىدىلىكى ۋە تەلەپپۇز ئۆلچەملىرىىگە بويسۇندۇرۇلغان ھالدا قوللىنلماقتا. hKe30#:
v  
h'5Cp(G  
1)       پارس تىلىدىن قوبۇل قىلنغان سۆزلەر z@h~Vb&I  
4u1KF:g  
ئۇيغۇر تىلنىڭ لۇغەت تەركىبىدە پارس تىلىدىن كىرىپ ئۆزلىشىپ كەتكەن سۆزلەر خىلى بار. ھازىر ئۇلار ئۇيغۇر تىلىنڭ ئۆز سۆزلىرى قاتارىدا تۇرمۇشىمىز ئۈچۈن ئھتىياجلىق ۋە زۆرۈر بولغان چۈشەنچىلەرنى، جۈملىدىن كونكرىت ئابستىراكت مەنلەرنى ئىپادىلەيدۇ، ئەڭ نازوك مەنىۋەي تۈسلەرنى بايان قىلىش ئۈچۈن خىزمەت قىلىدۇ. سىياسىي ئىلمى ۋە پەننى ئاتالغۇ سۈپىتىدە ئەمىلى ئىستىمالدا كەڭ قوللىنلىدۇ. مەسلەن داستىخان، گەدەن، نەي، دۇتار، ساتتار، سۇناي، دەرخزار، نامىزات، رەھبەر، پىشقەدەم، پىشايۋان، پەشتاق، ساز، سازەندە، نان، ئاسمان، باھار، ئاپىرىن، ھامان، گاھى، چۈنكى، پۇرۇش، شۇناس، كار، مۇزدۇز، ھۆنەرۋەن، دۇشمەن، سودىگەر، مىسكەر، زەگەر ۋە باشقىلار. CjZ2z%||=  
CEtR[Cu  
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدا پارس تىلىدىن كىرىپ ئۆزلەشكەن سۆزلەر بىلەن بىر قاتارىدا شۇ سۆزلەر بىلەن ئوخشاش مەنە ئىپادىلەيدىغان ئەسلى ئۇيغۇر تىلى سۆزلىرى بىرلىكتە ئىشلىتىلدۇ، مەسىلەن ، كۆك- ئاسمان، كۇن-قوياش، بۇلاق- چەشمە، پۇتاق- شاخ، ماڭلاي- پىشانە، كالپۇك- لەۋ، ئالتۇن –تىللا-زەگەر، چىچەك-گۇل، تاتلىق- شىرىن، ئوي-خىيال، كوچا- ئۆي دىگەنلەرگە ئوخشاش. c@du2ICUc  
_

 
پارىس تىلىدىن كىرگەن سوزلەر ؛ئابروي ،ئاھاڭ ،ئەسكەر  ،ئاۋاز ،باھار ،باھادىر ،بەندە ،چىمەنزار ،چارە ،جاي ،جان ،دوسىت ،دۇم ،پەرزەنىت ،گوروھ ،ھەپتە ،ھاممام ،ھەممە ،ھەمراھ ،يەكۇن ،جانىجان ،جاڭجاڭ ،جەڭ ،دان ،دارامەت ،دەرد ،دەريا ،كارخانا ،مەيدان ،مىۋە ،رۇشەن ،پەرۋىش ،سەۋدا ،شەرمەندە ،تەخىت ،ئۇستاز ۋە باشقىلار . ><Z'D  
.[j%sGdKl  
پارىس تىلدىن ئۇيغور تىلغا پەقەت ئىسىملار كىرىپ قالماي ،بەلكى سۇپەت ،رەۋىش ،ئالماش ،سان ،مىقدار ، باغلىغۇچى ،تەقلىد سۇزلەر ،شۇنىڭدەك بى ،بەت ،نا ،داش ،كەش ،كار ،انە ،پەرۋەر ،پەز ،ۋەن ،نەما ،سىمان ،انە ،گۇي ،ھەم ،كەم ،پەرەسىت ،خور قاتارلىقلار قوشۇمچىلارمو قوشۇلوپ كىرىپ ئوزلىشىپ كەتكەن .شۇنىڭدەك بۇنداق سوزلەر بىلەن مورفۇلوگىلىك قوشومچىلار قوشولۇپ ياكى ئۇلارغا ئۇيغۇرچە سوزلەر بىلەن ئۇيغۇرچە قوشومچىلار قوشولۇپ يىڭى سۆز ۋە ئاتالغۇلارنى ياسالغان .مەسىلەن ،شەخىس ناملىرىنى ئىپادىلەيدىغان «حع»قوشۇمچىسى بىلەن «جەڭچى»؛نەرسىنىڭ بەلگىسى ۋە نامىنى ياسغۇچى «لىق، لىك»قوشۇمچىسى بىلەن «مەردانلىق»،قەھرىمانىلق، شادلىق، خوجىلىق» ۋە كەسىپ ئىسملىرىنى ياغۇچى «چىلىق»قوشۇمچىسى بىلەن «چارۋىچلىق، خۇرسەنلىك»؛كىچكلىتىش قوشۇمچىسى «حە»بىلەن «كىتابچە، بەلچە»؛رەۋىش ياسغۇچى قوشۇمچە «لاچە،لەرچە»بىلەن «شەرمەندىلەرچە، باتۇرلارچە»؛ سۈپەت ياسغۇچى قوشۇمچە «لىق، لىك» مورفىمىسى بىلەن «ناملىق، خۇرسەنلىك»دىگەنگە ئوخشاش سۆزلەر ياسىلىپ،ئۇيغۇر تىلى لوغەت تەركىبىنى تىخىمۇ بىيتقان دىگەنگە ئوخشاش سۆزلەر ياسلىپ، ئۇيغۇر تىلى لوغەت تەركىبىنى تىخىمۇ بىيتقان. R]L2(' B  
_l&ucA
 
2)       ئۇيغۇر تىلىغا ئەرەب تىلىدىن كىرىپ ئۆزلەشكەن سۆزلەر }~I|t!GL  
`,#!C`E 9  
ھازىرقى  زامان ئۇيغۇر تىلى لۇغەت تەركىبىدە ئەرەب تىلىدىن كىرگەن سۆزلەرنىڭ نىسبىتى خىلى سالماقنى ئىگىلەيدۇ. بۇ تىگى-ن تەكتىدىن ئىيتقاندا، ئۇيغۇرلارنىڭ دىنىي ئىتقادى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك. مەلۇمكى، تۇركىي خەلقلەر، جۈملىدىن ئۇيغۇر خەلقى ياشىغان رايونلاردا ئىسلام دىنى كىرگەندىن كىيىن، ئاساسلىق مائارىپ ئىشلىرى ئاساسەن ئەرەب تىلى بىلەن ئىلىپ بىرىلدى. جەمئىيەتتە ئەرەبچە ئوقۇش پۈتتۇرگەن زىيالىلار تەدرىجىي كۆپەيدى. ئىلمىي ۋە ئەدەبىي ئەسەرلەرنى ئەرەب تىلىدا يىزىش بەكرەك ئەتىۋارلىنىدىغان بولىدى. مەسچت مەدىرسلەردە ھەمىشە بايان قىلنىپ تۇرىدىغان دىنىي ئەمرىمەرۇپلار ئىتىقاد يۈزىسىدىن كىشلەرنىڭ ئىڭىغا سىڭسە، مەركۈز ئەمرىمەرۇپلارئىپادىلەنگەن سۆز ئاتالغۇلارنى ئۆگىنىش، ئۆزلەشتۇرۇش تەقەززاسىدىن كىشىلەرنىڭ تىلىغا سىڭىشكە باشلىدى. مانا مۇشۇنداق ئەھۋال ئاستىدا، ئۇيغۇر تىلىدا ئىسلام دىنى ۋە ئىسلام مەدەنىيتىگە ئائىت يىڭى ئۇقۇملار ئەرەبچە ئاتىلىدىغان بولۇپ قالدى... ^.HWkS`e  
Tg''1 Wl*  
بۇنداق سوزلەر مەنەجەھەتتن كوپرەك ئابىستىراكىت مەنىلەرنى ئىپادىلەيدۇ .بۇ سوزلەر كوپرەك ئىسىم ۋەسۇپەتلەردىن ئىبارەت بولۇپ ،بۇنداق سوزلەرگە ئۇيغۇر تىلدىكى ياردەمچى سوزلەرقوشولوپ سنتاكىسىلىق يول بىلەن پئىللار ياسىلىپ ئىشلىتىلىدۇ  .مەسىلەن ؛ئىلھام بەرمەك ،تەسلىم بولماق ،مەغلوپ بولماق ،ئىمزاقويماق  ،تەستىق سالماق ،ۋەقە بولماق ،زايە كەتمەك ،ۋاپا بولماق ،ھاتات قالماق ،ئىززەت قىلماق ..... 8
hB.fau  
0XIxwc0Iw  
ئۇيغۇر تىلغا ئەرەپ تىلدىن كىرىپ ئوزلىشىپ كەتكەن ئىسىم تۇركۇمگەمەنسۇپ سوزلەر ئەدەبىيات ،ئادەم ،ھاۋالە ،ھارۋا ،ئەرباپ ،ئاساس ،ئەسۋاپ ،ئوقەت ،ئاخپارات ،ئاخىرى ،جەمىيەت ،جازا ،جۇملە ،دائىم،دەرىجە،داۋام ،دولەت ،دىققەت ،ئەھلى ،پائالىيەت ،پەن ،پەقەت ،غەيرەت ،غەلبە ،ھوجوم ،زەربە ،ھادىسە ،ھايات ،ھاكىميەت ،مىللەت،مەسئىولىيەت ،مۇددەت ،مۇسابىقە ،مۇھەررىر ،قەلەم ،مەكتەپ،كوئەللىم ،مەشىق ،مىھنەت ،قانون ،قارار ،رەئىس ۋە باشقىلار. uPDaq ]A  
9d\N[[Vu]R  
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدا «دىي، ۋىي»دىن ئىبارەت سۈپەت ياسىغۇچى قوشۇمچىلارنىڭ قوشۇلىشى بىلەن ياسالغان سۈپەتلەر ؤە«ئەن»قوشۇمچىسى بىلەن ياسالغان رەۋىشلەرمۇ خىل بار. مەسىلەن،ئاساسىي، ئنىقىلابى، ئىقتىسادىي، مەنىۋى، خىمىيۋى، تەربىيۋى، ئىلمىي، نەزەرىيۋى، پەخرىي، ئاساسەن، بەزەن، نىسپەتەن، قىسمەن، شەخسەن، ئومۇمەن دىگەنلەرگە ئوخشاش. F#1kZ@nq  
@
;J|xkJ  
بۇنىڭدىن باشقا تىلمىزغا ئەرەب تىلىندىن «بەلكى، ئەممە، لىكىن، ؤە، ۋەھالەتكى»قاتارلىق باغلىغۇچىلارمۇ كىرىپ ئۆزلىشىپ كەتكەن. 3"tg+DncC  
(`mOB6j  
ئەرەب تىلىدىن ئۇيغۇر تىلىغا كىرىپ ئۆزلىشىپ كەتكەن سۆزلەر خۇددى پارس تىلىدىن كىرگەن سۆزلەرگە ئوخشاش ئۇيغۇر تىلىغا خاس قوشۇمچىلاربىلەن تۈرلىنىپ يىڭىدىن-يىڭى سۆزلەر ياسىلىپ، لۇغەت تەركىبىمزنى بىيتىشتا زور رول ئوينىغان،پارس ؤ ئەرەب تىللىرىدىن كىرگەن سۆزلەر كۆپىنچە دىنىي مۇناسىۋەت ۋە ئەدەبىيات ئارقىلىق كىرگەن بولۇپ، تىلىمىزنىڭ ئىپادىلەش كۈچىنى يۇقىرى كۆتۈرۈش بىلەن تىلمىزنىڭ زىل ۋە ئىنچىكە، مۇرەككەپ مەنىۋى تۈسلەر ئىپادىلەش ئىقتىدارىنى ئاشۇرغان. :SeLkQC  
+/_!P;I  
3)       ئۇيغۇر تىلىغا خەنزۇ تىلىدىن كىرىپ ئۆزلەشكەن سۆزلەر u]#8$M2  
v1K4$&{F  
ئۇيغۇرلار بىلەن خە نزۇلار ئۇزۇن تارىخىي جەريانلاردىن بۇيان خىلى قويۇق مۇناسىۋەتتە بولۇپ كەلدى. بۇ مۇناسىۋەت بۇ ئىككى مىللەت خەلقنىڭ سىياسىي،ئىقتىسادىي ۋە مەدەنيەت پائالىيەتلىرىنىڭ ھەممىسدە دىگۇدەك كۆزگە كۆرۈنىدۇ. بۇ مىللەتلەرنىڭ بىۋاستە ئارىلىشىشى ۋە بىللە ياشىشى نەتىجىسىدەخەنزۇ تىلىدىن ئۇيغۇر تىلى لۇغەت تەركىبىگە تەدرىجىي ھالدا خىلى كۆپ سۆز-ئاتالغۇلار كىرىپ ئۆزلىشىپ كەتتىى.بولۇپمۇئازاتلىقتىن كىيىن ئىككى مىللەت ئالاقىسىىنىڭ تىخىمۇ قويۇقلۇشىشىغا ئەگىشىپ ، خەنزۇتىلىدىن ئۇيغۇر تىلىغا كۆپلىگەن سۆز-ئاتالغۇلار كىرىش بىلەن بىللە،تەرجىمە ۋە باشقا ۋاستىلەر ئارقىلىق بىر مۇنچە تۇراقلىق ئىبارىلەر،ھەتتا ماقال-تەمسىللەر كىرىپ ئۆزلىشىپ قالدى .بۇ بىر ئىجابى ئامىل بولوپ، ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئىپادىلەش كۈچىنى ئاشۇرۇشتا مۇھىم رول ئوينىماقتا. ئۇيغۇرتىلىغا كىرگەن مۇنداق سۆز- ئاتالغۇلارنىڭ قوللىنىش دائىرىسى كەڭ بولوپ، ھاياتنىڭ ھەممە ساھالىرىگە، يەنى يىزا ئىگىلىك، مەمۇرىيەت،ئائىلە ھاياتى، يىماك- ئىچمەك ،كىيىم – كىچەك ،سودا – سىتىق ، ھەربى تىخنىكا ۋە ئىشلەپچىقىرش قاتارلىق ھەرخىل ساھالەرگە ئائىت شەيئى ،نەرسە، ھادىسسە ۋە چۇشەنچىلەرنى ئىپادىلەيدۇ . مەسىلەن ،لەڭمەن ،گاڭپەن، لەڭپۇڭ، جاڭيۇ، ساڭزا، خاسىڭ، گازىر، دۇفۇ، سەي، لازا، چەيزە، جاڭدو، بەسەي، لاڭخا؛ ئەندۇۋا چەيدۇ، جاۋان، جوتو، سەيپۇڭ؛ جىڭ، مو، موچەن ، پۇڭ، تەڭپۇڭ؛ لۇشيەن، فاڭجىن ،گومىنداڭ؛ جىياڭجۇن، سەنمۇ، سەنمۇبۇ، شاڭجاڭ، دادۇيجاڭ، شۈجى، شاڭشىياۋ، دوبەن، گوڭشى، شەڭگەن، كاڭ، دەڭ، موما، ۋەباشقلار. ?a8nz, zb  
bY&YSlO  
يۇقىرقى مىساللار ئۇيغۇر تىلىدكى خەنزۇچە سۆزلەرنىڭ كەڭ تارقىلىپ. چوڭقۇر يىلتىز تارتقانلىقىنى كۆرستىدۇ. بولۇپمۇ ئازادلىقتىن كىينكى ئۇيغۇرلانىڭ خەنزۇلار بىلەن بولغان سوتسىيالىستىك مىللىي مۇناسىۋەتنىڭ راۋاجلىنىشىغا ئەگىشىپ، سىياسىي،ئىقتىادى، پەن مەدەنىيەت، كۈندىلىك تۇرمۇش ساھالىرىدە خەنزۇ تىلىدىن تىلىمىزىغا يىڭى سۆزلەر قوبۇل قىلىنىپ، بىر مونچىلىرى ئومۇمىي خەلقىمىزگە بىردەك چۈشىنشلىك بولۇپ،ئۆزلىشىپ كەتتى، بىر مۇنچىلىرى بولسا داۋاملىق ئۆزلىشىپ بارماقتا. مەسىلەن، جىڭلى، چاڭجاڭ، لۇشيەن، يەنپەن، شىنخۇا، پىپەن، تۇڭ، ۋە باشقىلار. o"f%\N0_8  
 nFVbQa~  
4)       روس تىلىدىن ۋە باشقا ياۋرۇپا تىللىرىدىن كىرگەن سۆزلەر m(h/:JZ\  
739l%u }<  
تارىختىن بىرى، ئوتتۇرا .ئاسىيادا قىرىنداش تۈركىي خەلقلەر بىلەن بولغان مەدەنيەت،سودا- ئالاقە ۋە باشقا تۈرلۈك مۇناسىۋەتلەر ئارقىلىق ئۇلارنىڭ تىللىرىغا رۇس تىلىدىن ۋە رۇس تىلى ئارقىلىق ياۋرۇپا تىللىرىدىن كىرىپ ئۆلەشكەن بىرمۇنچە سۆزلەر ئۇلارنىڭ تىللىرى ئارقىلىق ئۇيغۇر تىلىغىمۇ كىرىپ ئۆزلەشتى. بۇ سۆزلەرنى دەۋر ئىتىبار بىلەن ئىككى قىسىمغا بۆلۈش مۇمكىن. بىر قىسمى ئۆكتەبىر ئىنقىلابدىن بۇرۇن جانلىق تىل ئارقلىق كىرىپ ئۆزلەشكەن سۆزلەر. مەسىلەن، پەتنۇس، ساماۋەر،پۇت(بىر پۇت بۇغداي)،بوتۇلكا، مەش، چىت، ئىستاكان، پەلتۇ، يەرمەنكە، قىرىنداش، شاتلانكا ۋە باشقىلارغا ئوخشاش؛ يەنە بىر قىسمى ئۆكتەبىر ئىنقىلابىدىن كىيىن، بولۇپمۇ ئازاتلىقتىن كىيىن پەن-تىخنىكىنىڭ ھەممە ساسەلىرىگە تۈركۈملەپ،ساھەلەر بويىچە ئومۇميۈزلۈك كىرىپ ئۆزلەشكەن سۆزلەر. بۇنداق سۆزلەرنىڭ بەزىلىرى ئەينەن قوبۇل قىلنغان، بەزىلىرى ئۇيغۇر تىلنىڭ فونىتىكىلىق قائىدىلىرىگە ئاساسەن ئاز-تولائۆزگەرتىش كىرگۈزۈپ قوبۇل قىلنغان. بونداق سۆزلەرنى تۆۋەندىكىدەك تۈرلەرگە بۆلۈش مۇمكىن: YU*46 hA1B  
}.w#X  
(1)     سىياسىي ۋە ئىجتىمائىي ساھەگە مۇناسىۋەتلىك سۆز-ئاتالغۇلار:سوتسىيالىزىم، كوممۇنىزىم، پارتىيە، دىموكراتىيە، پرولىتارىيەت، دىكتاتۇرا، ماركىسزىم، لىنىنزىم، ئوبىكتىپ، سوبىكتىپ، رىئال، بورژۇئازىيە، كاتىگۇرىيە، ئىدىئالىزىم، كاپىتالىست ۋە باشقىلار. XC57];-  

R20a(4m  
(2)     سانائەت تەرەققىياتقا ئائىت سۆز- ئاتالغۇلار:ئىلىكتىر، ئىستانسا، سىنونىت، ئاليۇمىن، مىتال، تۇرۇبا، ستولبا، كاۋچوك، پويىز، رىلىس، رۇدا، تىخنىك، مىخانىك، تانكا، نىكىل، ئاۋىئاماتكا، ماتۇر، ئاپتۇمبىل، ماشىنا، ماترۇس، پاراخوت، زاۋۇت، فابرىكا، ئايروپىلان، ترامۋاي، تراللىبۇس، ئىنفىنىر ۋە باشىقلار. DKf}47y  
W8\PCXnsfl  
(3)     يىزا ئىگىلىكىگە ئائىت سۆز –ئاتالغۇلارنى :كومبايىن، تراكتۇر، سىيالكا، پومپا،(سۇ پومپىسى)ۋە باشقىلار. Cj`pw2.  
hXj* {vT  
(4)     مەدەنىيەت- مائارىپ ۋە ئەدەبىيات- سەنئەتكە ئائىت سۆز-ئاتالغۇلار:كونسىرت ئابزاس، ئىپىزۇت، ئاپتۇر، دىئالوگ، پروزا، تىياتىر، رومان، پوۋست، ئوبراز، مۇزىكا، سۇژىت، پوئىما، لىرىكا، ئىپىك، لىرىك، پىرسۇناژ، خور، ئوركىستىر، ئوپىرا، روبال، دوكتۇر، فاكۇلتىت، پروپىسۇر، كافىدىرا، دوسسىنىت، لىكتور، سوفلر، پارتا، دوسكا، ئارتىس ۋە باشقىلار. rHA/  
#S/pYP`7  
(5)       ھەربىي تەنتەربىيە ئىشلىرىغا ئائىت سۆز- ئاتالغۇلار: كوماندىر، شتات، ئوفىتسىر، گىنىرال، ئاكوپ، مانىۋر، فرونىت، گرانات، برىگادا، بومباردىمان، ئاتاكا، تانكا، ۋاسكىتبول ۋالىبول، تۇتبۇل،گىمناستىكا، شتانكا، تورنىك، كاتيۇشا، ۋە باشقىلار. P\Pc/[ Z7  
R|cFpRe  
(6)     سودا ۋە مالىيە ئىشلىرىغا ئائىت سۆز- ئىبارىلەر: ماگزىن،يەرمەنكە، بانكا، ئوبوروت، كرىدىت، بوغالتىر، كاسسىر، بانكىر، كرىزىس، كاسساۋە باشقىلار. P:bVcta9g  
Wb*T  
(7)     بىناكارلىق ۋە قۇرلۇش ئىشلىرىغا ئائىت سۆز – ئاتالغۇلار:كران، ئاسفلىت، قانال، زال، كۇلۇپ، بالكۇن، ستون، سىونىت، ئفىت، رىشاتكا ۋە باشقىلار. p~k`Z^xY$  
PLY-,Q&'  
(8)     ئپزۇق-تۈۈلك، كىيىم-كىچەك ۋە تۇرمۇشقا دائىر سۆز ئاتالغۇلار:پەلتۇ، شارپا، كاستۇم، بۇرۇلكا، پوپايكا، كوپتا، روباشكا، مايكا، باسنۇشكا، شىبلىت، بەتىنكەبولكا، كەمپىت، پىچىنە، پىرەنىك، ۋازا، تورت، پىۋا، ماروژنى، كونسىرۋا، ۋىنو، ئۈستەل، دىۋان، ساپا، ئىشكاپ، گەرنىز، گرىلكا ۋە باشقىلار. ijR*5#5h  
4G68WBT  
ئۇنىڭدىن باشقا، رۇس تىلى ۋاستىسى بىلەن باشقا ياۋروپا تىللىرىدىن كىرگەن سۆزلەرنىمۇ ئايرىپ كۆرسەتكىلى بولىدۇ. مەسىلەن: &p(*i@Ms  
&*?!*+!,i  
رۇس تىلى ئارقىلىق كىرىگەن ئىتالىيەنچە سۆزلەر:بىنزىن، گىزىت، كونسىرت،تىياتىر، پەمىدۇر..... Y/Gswcz  
pCud` :o"  
گرىك تىلىدىن كىرگەن:گرامماتكا، پىداگوگىكا،پىداگوگ، پاراللىل تالانت،  كافدىرا، تاكتىكا، مىتىر، ئىدىيە، نىفىت.... E6KBpQcd[
 
@bVh?T0~F,  
نىمىس تىلىدىن كىرگەن سۆزلەر:راكىتا، كران، فرونت، تانسا.....
tg%WVy2  
iLQt9Hyk  
ئىنگىلىز تىلىدىن كىرگەن سۆزلەر:پىئونىر، دوللار، تانكا، پۇتبۇل،..... ,`B>}
  
VL,?91qwe  
فرانسۇز تىلىدىن كىرگەن سۆزلەر:كاستۇم، سىكىتار، شەپكە، بوتۇلكا، مارشال، مىنىستىر، بانكا،....قاتارلىقلارغا ئوخشاش. jwE(]u  
o\V4qekk  
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنڭ يازما شەكلى بىر نەچچە ئىستىكىلىق تۈركۈملەرگە بۆلۈنىدۇ.ئۇلار بەدىئى ئەسەرلەر،ئىلمىي ئەمگەكلەرگە ۋە ھەر خىل ھۆججەتلەرگە خاس ئىستىللاردىن ئىبارەت. بەدىئىي ئەسەرلەرنىڭ ئىستلى ئۆز نۆۋىتىدە ھىكايىنڭ ئىستلى،ئوچرىكنىڭ ئىستىلى، شىئر ۋە داستانلار ئستىلى قاتارلىق بىر نەچچە تۈرگە بۆلۈنىدۇ. ئەممە ئومۇمەن بەدئىي ئەسەرلەرنىڭ تىلى ئاساسەن ئىككى تۈرلۈك ئىستىلغا –نەسىرىي ئەسەلەر ئىستىلى ۋە شىئىريەت ئىستىلغا بۆلۈنىدۇ. شۇنىڭدەك بەدىئىي ئەسەرلەرنىڭ ئىسلتى كۆپ ھاللاردا تامامەن باشقا ئىستىللارنىڭ، مەسىلەن، ئىلمىي ئەسەرلەرنىڭ ئىلمىنتىلىرىىمۇ ئۆز ئىچىگە ئىلىشى مۇمكىن.ئەممە باشقا ئىستللارنىڭ ئىلمىنتلىرى مۇناسىۋەتلىك ساھەلەرگە خاس خۇسۇسىيەتلەرنى يىتەرلىك خاراكتىرلەش، بەدىئىي يۇسۇندا گەۋەدىلەندۇرۇش مەقسىتى بىلەنلا قوللىنلىدۇ. [T?6~^m=  
{]^%?]e  
بەدئىي ئەسەرلەر ئىستلنىڭ ئۆزىگە خاس ئالاھىدىلىكى ئالدى بىلەن شۇنىڭدىن ئىبارەتكى، ئۇنىڭدا ھەشەمەت، تەنتەنە، ھاياجان، جۇشقۇنلۇق، خۇسۇسىيەتلىرى ئوچۈق كۆرۈنىدۇ، بۇ خۇسۇسىيەتلرى بەدىئىي ئوبرازنى روشەن گەۋدىلەندۇرۇىدىغان ئەڭ تەسىرلىك ۋە گۇزەل تىل ۋاستىلىرىنى قوللىنىش ئارقلىق ئىپادىلندۇ. دىمەك، يىزىق تىلمىز جەمئىيەت ھاياتنىڭ قايسى ساسەلەرگە خىزمەت قىلىۋاتقانلىقىغا قاراپ، بىر-بىرىدىن روشەن پەرقلىندىغان ئايرىم-ئايرىم ئىستىللارغا ئىگە. مۇشۇ خۇسۇسىيەتلەرگە ئاساسەن تىل كىشىلەر ئارىسىدىكى مۇھىم ئالاقە قورالى بۇلۇپ، ئەسىر داۋامىدا خىزمەت قىلىش جەريانىدا ئۆزىنىڭ لوغەت تەركىبىدىكى سۆزلەرنى مەلۇم ئىستىلىستىكىلىق قاتلاملارغا بۆلىدۇ. شۇڭلاشقا ئۇيغۇر تىلىنىڭ لىكسىكىلىق تەركىبىدىكى سۆزلەر ئەمەلىيەتتە قوللىنىش دائىرسى جەھەتتىن بىردەك بولمايدۇ. بىر قىسىم سۆزلەر جەمىيەت پائالىيتىنىڭ تۈرلۈك ساھالىرگە ئورتاق ئھىچبىر چەكلەنمەستىن قوللۇنىۋىرىدىغان بولسا، يەنە بىر تۈركۈم سۆزلەرنىڭ ئىشلىتىلىش دائىرسى مەلۇم ئىش ياكى پەن ساھەسىنىڭ ئىتراپىدا چەكلىنىدۇ. مەسىلەن:بەدىئى ئەدەبىياتتا مەلۇم ۋەقەنى، نەرسىنى بەدىئى يوسۇندا تەسۋىرلەش ئۈچۈن،يازغۇچى ئوبرازلىق سۆز ۋە ئىبارىلەرنى،ھەر خىل كىنايىلەر تۈرلىرىنى قوللىنىدىغان بولسا،بۇنىڭ  ئەكسىچە ئىلمى ئەسەرلەردە شۇ ئىلىم ساھەسىگە ئائىت ئاتالغۇلار كۆپلەپ قوللىنىلىدۇ؛ ئىلمى ئەسەرلەردە سۆزلەر يالغۇز بىرلا مەنىدە قوللىنىلىدىغان بولۇپ، بەدىئى تەسۋىرلەش ۋاستىلىرى (سىلىشتۇرۇش، ئوخشىتىش، تەكرارلاش، جانلاندۇرۇش، مۇبالىغە، تەنە ۋە باشقىلار ) كەم ئۇچرايدۇ، ofhZ@3  
KVe'2Q<  
دىمەك، ئۇيغۇر تىلىدىكى كۆپلىگەن سۆزلەرنىڭ ئۆزىگە خاس  قوللىنىش چىكى بار بولۇپ، ئۇلار ئۆزلىرىنىڭ ئىستىلىستىكىلىق خۇسۇسىيەتلىرىگە ئاساسەن ھەر قانداق شارائىتتا بىردەك ئىشلىتىلىۋەرمەيدۇ، بەلكى شۇ سۆزنىڭ ئەتراپىدىكى سۆزلەرنىڭ مەنىلىرى بىلەن ماسلىشىپ، جىپسىلىشىپ كىلىش شەرتىنى تەلەپ قىلىدۇ. K OHH74}_  
+P;D}1B#I?  
ئۇيغۇر تىلىنىڭ لىكسىكىلىق تەركىبىدىكى سۆزلەر خوددى مۇشۇ ئىستىلىستىكىلىق ئالاھىدىلىكلەرگە ئاساسەن، يەنى كىشلىك پائالىيەتنىڭ قايسى ساھەسىدە كۆپرەك قوللىنىدىغانلىقىغا ۋە قايسى ساھەدە كەم ئىشلىتىلدىغانلىقغا قاراپ، بىر نەچچە توپلارغا بۆلىنىدۇ.ئۇلار:1)ئومۇمىي خەلق سۆزلىرى؛2)جانلىق تىلغا خاس سۆزلەر ؛3)دىئالكت سۆزلىرى ؛4)كەسپى سۆزلەر؛5) كونىرىغان سۆزلەر؛6)يىڭى سۆزلەر؛7) يىزىق تىلغا خاس سۆزلەر؛8) ھەشەمەتلىك سۆزلەر. i'LTKj  
bM_(`]&*  
1.                    ھازىرقى زامان سۆزلىرى، يىڭى ۋە كونىرىغان سۆزلەر 31\^9w__8  
~ab_+%  
لۇغەت تەركىبىدىكى سۆزلەر ھەر قانداق بىر دەۋىردە مۇددەت بويىچە تۇراقلىشىدۇ ھەمدە تۇراقلىشنىڭ دەرىجە جەھەتتە پەرقلىرى بولىدۇ. مانا مۇشۇنداق خۇسۇسىيەتكە ئاساسەن لۇغەت تەركىبىدىكى سۆزلەرنى (1)ھازىرقى زامان سۆزلىرى،(2)يىڭى سۆزلەر،(3)كونىرىغان سۆزلەر دىگەن ئۈچ تۈرگە بۆلۈشكە بولىدۇ. W{/z-&  
+# >%bq x  
1)                     ھازىرقى زامان سۆزلىرى ]997`,1b  
,99G2Ev4c  
تىلنىڭ تەركىبىدىكى سۆزلەر مەڭگۇ تەرەققىيات ۋە ئۆزگىرىش ھالىتىدە تۇرىدۇ. بۇنداق ئۆزگىرىش ۋە تەرەققىيات لۇغەت تەركىبىدە ئىككى جەھەتتە يۈز بىرىدۇ. بىرى، يىڭى سۆزلەر لۇغەت تەركىبىدىگە ئۆزلۈكسز كىرىپ، ئ.ۇنى يىڭى سۆزلەر بىلەن بىيىتىپ تۇرىدۇ. يەنە بىرى، لۇغەت تەركىبىدىكى بىر قىسىم سۆزلەر كونىراپ، ئىستىمالدىن چۈشۈپ قىلىپ تۇرىدۇ. تىلدا يىڭى سۆزلەرنىڭ پەيدا بولۇپ تۇرىشى لۇغەت تەركىبىدىكى ئۆزگىرشنىڭ ئاساسىي ئىقىمى، كونىرىغان سۆزلەرنىڭ ئىستىمالدىن چىقىپ كىتىشى، لۇغەت تەركىبى تەرەققىياتدىكى ئۆزگىرىشمۇ ئىككىنچى ئورىندا تۇرىغان ھادىسىسى . لۇغەت تەركىبدىكى سۆزلەردە يۈز بىرىدىغان بۇنداق كونا ۋە يىڭىنىڭ ئالمىشىش ھادىسى جەمئىيەت تەرەققىياتىغا ئەگىشىپ بارلىققا كىلىدۇ. بۇ جەرياندا ئۆزىنڭ ئىچكى قائىدە- قانۇنىيەتلىرى بويىچەئۆزگىرىش ياساپ، لۇغەت تەركىبىنى تەدرىجىي ھالدا بىيتىپ تاكامۇللاشتۇردۇ. ]}l!L;  
21j+c{O  
تىلدىكى كونا بىلەن يىڭنىڭ ئالمىشىپ ھادىسى ئۇزۇن دەۋىرلەر جەرياندا بارلىققا كىلىدۇ. يەنە بىر خىل يىڭىدىن بارلىققا كەلگەن سۆز لۇغەت تەركىبى ئىچىدە تۈرۈقلىشىپ، ئومۇملاشقاندىن كىيىن،  كونىرىغان سۆزلەر ئۆز ئورنىنى يىڭى سۆزلەرگە بىرىىپ، ئىستىمالدىن چىقىپ كىتىدۇ. بۇنداق ھادىسە ھەرگىز قىسقا ۋاقىت ئىچىدىلا بارلىققا كەلمەيدۇ. N|LVLsK  
KJfyh=AD(  
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىمۇ مۇنداق ھادىسدىن خالىي ئەمەس،ھازىرقى زامان سۆزلىرى ئۇيغۇر تىلى لۇغەت تەركىبىدە تۈرغۇن ھالەتكە كەلگەن ۋە پۈرۈن خەلقمىزىگە ئومۇملاشقان سۆزلەردىن. بۇنداق سۆزلەر ھەممە كىشىگە چۈشىنىشلىك، تونۈشلۇق بولىدۇ.لۇغەت تەركىبىدىكى يىڭى ۋە كونىرىغان سۆزلەردىن باشقا بارلىق سۆزلەر ھازىرقى زامان سۆزلىرى ھىسابلىنىدۇ. ھازىرىقى زامان سۆزلىرى لۇغەت تەركىبىدە ناھايتى كۆپ ساننى تەشكىل قىلىش بىلەن ئاساسىي ئورىندا تۇرىدۇ. ئۇ لۇغەت تەركىبىدىك ئاساسىي لۇغەت تەركىبىگە كىرىغان بارلىق سۆزلەرنى ئۆز ئىچىگ ئىلىپلا قالماستىن،بەلكى ئادەتتىكى لۇغەت تەركىبىگە كىرىدىغان كۆپ قىسىم سۆزلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. مەسلەن ، ئادەم، دەرەخ، سۇ، نان، گۈش، تۇز ،يولۋاش، شاتۇتى، كالا، ماڭ، تۇر، كۆپ، قىزىل، ئاق، گۇزەل، تىز،كونا، ئەسكى، تىل دەرىس، مەكتەپ، موئەللىم؛كوممۇنىست، پۇقرا، پرىنسىپ، مائارىپ، سەنئەت، ئارتىس، خىمىيە، ماتىماتىكا ئىتىكا ،پەيلاسوپ،گرامماتىكا، گرادوس ۋە باشقىلار. !W7ekPnK  
8msDJ{,X  
2)                     يىڭى سۆزلەر KRe=n3 1  
9Ba<'wk/>"  
يىڭى سۆزلەر لۇغەت تەركىبىدى پەيدا بولغاندىن كىيىن، ئاممىغا ئانچە تونۇشلۇق بولىماسلىقتەك يىڭى تۈسكە ۋە يىڭىلىق خۇسۇسىيەتكە ئىگە. يەنى تىلنىڭ  لۇغەت تەركىبىدە تىخى تونۈلۇپ بولمىغان خەلق ئامىمىسى ئارىسىدا ئومۇملىشىپ بولمىغان لۇغەت تەركىىگە يىڭىدىن كىرىگەن ياكى پەن- تىخنىكىنىڭ ھەر بىر ساھەلىرىگە يىڭىدىن كىرىپ ئۆزلىشىۋاتقان سۆزلەردۇر. بۇنداق سۆزلەر جەمىيەتتىكى يىڭى شەيئى،يىڭى ھادىسە، يىڭى ۋەقە ۋە يىڭى نەرسىلەرنىڭ بارلىققا كىلىشى نەتىجىسىدە پەيدا بولىدۇ. مەسىلەن؛ ئالەم كىمىسى، ئۈنئالغۇ، سىنئالغۇ،سۇرايى، كىرئالغۇ،ئۇچار تەخسە، ئاققۇن، مەسئۇلىيەت تۈزۈمى، ئىسلاھات ئىچىۋىتىش، ماگىستىر، باكولاۋر،دوكتۇر ئاشتى،كومپيۇتىر،سۈنئى ھەمرا، ئالەم قاتنىشى، ئاۋاز ساندۇقى، كىملىك، يانفون، تىلكامىرا ۋە باشقىلار.                                                 )J0VB't  
s@|?N+z  
       يىڭى سۆزلەر لۇغەت تەركىبىگە كىرىپ، خەلق ئارىسىدا ئومۇملاشقاندىن كىيىن، ئۇنىڭ يىڭىلىق ۋە ئومۇمى خەلققە تونۇش بولماسلىقتەك خۇسۇسىيەتلىرى ئاستا-ئاستا ئاجىزلىشپ بىرىپ، ئاخىرىدا ھازىرقى زامان سۆزلىرىگە ئايلىنىپ كىتىدۇ. tWFJ
x}H  
GZw 
3)                     كونىرىغان سۆزلەر P,wJ@8lv  
f2=s{0SX0  
ھازىرقى زمان ئۇيغۇر تىلنىڭ لۇغەت تەركىبىدە ھازىر ئىشلىتىلمەس بولۇپ قالغان بولۇپ كونىرىغان سۆزلەرمۇ خىلى بار. ئۇلارنى ئۆز خۇسۇسىيەتلىرىگە قاراپ، تارىخىي سۆزلەر ۋە قەدىمكى سۆزلەر دەپ ئىككى تۈرگە ئايرىشى مومكىن. (LjY 
Z%Gvf~u  
(1)تارىخىي سۆزلەر. مۇنداق سۆزلەر تارىختا مەۋجۇت بولغا شەيئىي، ھادىسە، ۋەقە ؤە، نەرسىلەرنى ئىپادىلەيدىغان سۆزلەر بولۇپ، مەزكۇر سۆزلەر ئەينى زاماندا ئىپادىلىگەن نەرسىلەر ھازىر تۇرمۇشىمىزدا مەۋجۇت بولمىغان ياكى خاراكتىرى ئۆزگەرگەن شۇنداقلا ھازىرقى تىلىمىزدا كۆپ ئىشلىتىلمەيدىغان سۆزلەردۇر. مەسىلەن؛ شاتۇر، ئامبال، دوتەي، بەگ، شاڭيۇ، باخشى، كىنەز، ۋاڭ، پاششاپ، ئەلەم، بارىگاھ، لەشكەر، ئاتەشدان، مىرزا، مۇپەتتىش، قازى، سەرراپ، سەردار، مۇپتى، دورغا، مەپە، يامبۇ، تالىپ، مەدرىس، ياساۋۇل، باقاۋۇل، مەشقاۋۇل، مۇشاۋىر، دىۋانبىگى، قۇر بىشى، گۈرزە، ئوقيا، سالغا، ساۋۇت، نۆكەر، ئەڭگۈشتەر، دۇبۇلغا، جەندە، كۇلاھ، تۇتۇق، چورۇق ۋە باشقىلار. -|lnJg4
 
~$$V=$&  
(2) قەدىمكى سۆزلەر. بۇنداق سۆزلەر كونىرىغان سۆزلەرنىڭ بىر تۈرى بولۇپ، ئۇ تىلنىڭ قەدىمكى دەۋىرلەردە قوللىنىلغان ۋە يازما يادىكارلاردا ساقلىنىپ قالغان سۆزلىرىنى كۆرسىتىدۇ. ئۇ تارىخى سۆزلەردىن ئۆزىگە خاس بەزى خۇسۇسىيەتلىرى بىلەن پەرقلىنىدۇ. بۇنداق سۆزلەر ئىپادىلەيدىغان شەيئىلەر بۈگۈنكى دەۋرىمىزدە ئەمەلى تۇرمۇشىمىزدا ھىلىمۇ مەۋجۇت بولۇپ تۇرغان بولىدۇ، شۇنىڭدەك بۇنداق شەيئىلەرنى ئىپادىلەيدىغان سۆزلەر بىلەن بىر قاتاردا تۇرىدىغان يەنە بەزى مەنىداش سۆزلەرمۇ بولىدۇ. مەسىلەن؛ يىغا – دۈشمەن، تىلماچ- تەرجىمان، قاپىغ – دەرۋازا، ئىشىك، سۈنگى – نەيزە؛ چىرىك – ئەسكەر، بودۇن – خەلق، بالىق – شەھەر ۋە باشقىلار . JnZxP> 2B  
dM') <lF  
        تىلدا مۇئەييەن ئىستىلىستىكىلىق تۈسنى ئىپادىلەش يۈزىسىدىنلا بەزى ئەسەرلەردە كونىرىغان سۆزلەر ئىشلىتىلىدۇ. كونىرىغان سۆزلەرنىڭ ئىستىلستىكىلىق رولى ئۈچ تۈرلۈك بولۇپ، ئۇلار تۆۋەندىكىلەردىن ئىبارەت؛ 'e*C^(6  
?`r/_EKNv  
بىرىنچى، دەۋىر خۇسۇسىيتىنى گەۋدىلەندۈرۈش ئۈچۈن بەزى ئەسەرلەردە قەدىمكى سۆزلەر ياكى تارىخىسۇ سۆزلەر ئارقىلىق ئالاھىدىلىكلەر ئەكىس ئەتتۈرۈلىدۇ. مەسىلەن؛ v=4TU\b%  
*+IUGR  
               سۇلتان بىگىم سورايدۇ، Z-Uq89[HZ  
}vi%pfrB  
               ئۆستەڭ چاپقانلار نەلىك. _)|!.r&)63  
z TK  
               بىز بەگكە نىمە قىلغان، Rpr# ,|  
XBc+_=)$  
               بىكار ياتىدۇ شەلىك. o ZAjta_4  
#?/.LMn{  
ئىككىنچى، ئەسەر تىلىدىكى ئۇقۇمنى تەنتەنىلىك، تەسىرلىك ۋە چوڭقۇر، ھىسياتلىق ئىپادىلەش يۈزىسىدىن كونا سۆزلەر ئىشلىتىلىدۇ. مەسىلەن؛ cqq+#39iC  
N@VD-}
E  
     ئىككى خىل كىشىدىن سىر يۇشۇرما، ks{s Q@~  
8 jT"HZB6  
      بىرى ياخشى تىۋىپ، بىرى سادىق يار. 8]c`n!u=`  
Uag1vW,c  
ئۈچىنچى، مەسخىرە قىلىش، كەمستىش، ھاقارەت ۋە دوق قىلىش قاتارلىق ئستىلىستىكىلىق تۈس مەنىسىنى ئىپادىلەش ئۈچۈنمۇ بەزىدە كونا سۆزلەر ئىشلىتىلىدۇ. مەسىلەن؛ خىنىم، غوجام، مۇرىت، بىگىم، دەللال،جادى، دەللە، كاززاپ، ئالۋاستى، . . . . . دىگەندەك. zb4g\H 0  
ygPZkvZ  
2.                    ئومۇمىي خەلق دىئالكت سۆزلىرى ۋە كەسپىي سۆزلەر -lp_~)j^  
u>eu47"n!  
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنڭ لۇغەت تەركىبى يەنە ئومۇمىي خەلق سۆزلىرىدىئالكت سۆزلىرى ۋە تەركىبىي سۆزلەردىن ئىبارەت ئۈچ تۈرلۈك توپنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. p  
&qC>*X.  
دىئالكت سۆزلىرىنىڭ ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلدىكى ئورنى ۋە رولى بارغانسىرى ئاجىزلاپ، ئەدەبىي تىلدىكى سۆزلەر ئۇلارنىڭ ئورننى ئىگللىمەكتە. بۇ ھازىرقى دەۋىردە ئۈستۈن تۇرىدغانلىقى، ئۇنىڭ پۈتۈن خەلقىمىزگە بىردەك چۈشىنىشلىك ۋە ئەۋزەل ئىكەنلىكىنى كۆرستىدۇ. دىئالكت سۆزلىرنىڭ مەنىلرى مەلۇم رايوندا ياشغۇچى كىشىلەر بىلەنلا چەكلەنگەن بولىدۇ، ئومۇمىي خەلقكە بىردەك چۈشىنىشلىك بولمايدۇ. ئۇ ئەدەبىي تىل تەركىبىدە قوللىنىلىپ، مەلۇم بىر مەزگىل ئىشلىتلىپ تەدرىجىي ھالدا تۇراقلاشقاندىن كىيىنلا، ئومۇمىي خەلىقكە بىرەك چۈشىنىلىك بولغان تىلىدىكى يىڭى سۆزلەر قاتارىدىن ئورۇن ئالىدۇ. شۇنداق قىلىپ ئاستا- ئاستا، ئومۇمىي خەلق سۆزلىرىگە ئايلىنپ كىتىدۇ. Q4x71*vy  
e'6?iLpy  
دىئالكت سۆزلىرىنى ئەدەبىي تىلغا ھەر كىم ئۆز خاھىشى بويىچە ئىلىپ كىلىشكە ھەرگىز يول قويۇلمايدۇ. ئەگەر بىرەر شەيئىي، ۋەقە، ھادىسە ۋە نەرسىنىڭ ئاتىلشى ئەدەبىي تىلدا بولماي، مەلۇم دىئالكت سۆزلىرىدە بولسا، زۆرۈر تىپلغاندا، ئۇنى ئەدەبىي تىل دەرىجىسىگە كۆتۈرۈپ قوللنىشقا يول قۇيلىدۇ. r3kI'I|bq  
fwEi//1  
3)كەسپى سۆزلەر x#^kv)  
)N/KQ[W  
مائارىپ ۋە بىر خىل كەسىپ دائىرىسىدە مەخسۇس قوللىنىلىدىغان سۆزلەر كەسپىي سۆزلەر دەپ ئاتىلدۇ. كەسپىي سۆزلەر ئۆزىگە خاس ئالاھىدىلىكلەرگە ئىگە بولۇپ، ئۇلارمەلۇم كەسىپ، مەلۇم ئىش ۋە مەلۇم مۇتەخەسسلىك بىلەن شۇغۇللىنىدىغان كىشىلەر دائىرىسىدە قوللىنىلدىغان شۇ كەسىپكە خاس مەخسۇس سۆز- ئاتالغۇلارنى ئىنىق پەرقلەندۇرۇپ، توغرا ئىپادىلەيدىغان سۆزلەردۇر. كەسپىي سۆزلەر ئىككى تۈرلۈك ساھەنىڭ سۆزلىرىدىن بارلىققا كەلگەن بولۇپ، ئۇنىڭ بىرى ئاتالغۇلانى، يەنە بىرى ھۈنەر –كەسىپ سۆزلىردىن ئىبارەت. 3
XRG"  
UQFuEI<1-  
ئاتالغۇلارنى مەلۇم ئىلىم پەن-ساھەسىگە خاس بولۇپ ئۇلارنى ئاساسەن مۇناسىۋەتلىك ئىلىم پەن مۇتەخەسلىرى قوللانسىمۇ، بۇ ئاتالغۇلار ئومۇمىي خەلق ئۈچۈن بىردەك خىزمەت قىلىدۇ. يەنى ئۇلاردا تار مەنىدىكى كەسىپە باغلىق سۆزلەردىكىلەرگە ئوخشاش يەرلىك ئۆزگىچىلىكىنى ئەكىس ئەتتۇرۇش خۇسۇسىيتى بولمايدۇ. بۇنداق ئاتالغۇلار ئادەتتە مۇناسىۋەتلىك دۆلەت ئورگانلىرىنىڭ رەسمىي تەستىقىدىن  ئۆتكۈزۈلگەندىن كىيىن، خەلقبىردەك،ئومۇميۈزلۈك قوللنىش  ئىمكانىيتىگە ئىگە بولىدۇ. شۇڭلاشقا ئاتالغۇ مەسىلىسى تىلشۇناسلىقىتىكى ئەڭ مۇھىم مەسللەردىن ئۇنىڭ مەنىسنى ئىۋنىق چۈشەندۇرگىلى بولۇۋىرىدۇ. iCS/~[  
>MT)=4 9q  
1)           ھەشەمەتلىك سۆزلەر bhmjH(.t  
2. _cEY34  
بەدىئىي ئەدەبىياتىمىزدا ئەدەبىي نوتىقىمىزدا كۆتۈرەڭگۇ روھ، كۈچلۈك ھاياجان ۋە تەنتەنە بىلەن ئىيتىلىدىغان ئالاھىدە ئىستىلستىكىلىق تۈس مەنىسىگە ئىگە سۆزلەر بار. بۇنداق سۆزلەر ھەشەمەتىلىك سۆزلەر دەپ ئاتىلىدۇ. مۇنداق سۆزلەر بەدىئىي ئەدەبىياتىمىزنىڭ ھەر خىل ژانىرلىرىدا، بولۇپمۇ شىئىرىيەتتە كۆپ قوللنىلدۇ. چۈنكى، مۇنداق سۆزلەر كىشىلەرنىڭ بىرەر نەرىسە، بىرەر ۋەقە ياكى بىرەر ھادىسىگە بولغان كۆز قارىشى ۋە ھىسياتلىرىنى ئىنىق، قىزغىن ئىپادىلەش ۋە جۇملە مەشمۇنىنى كۈچەيتىش ئۈچۈن خىزمەت قىلىدۇ. 
>=H8>X  
W=?87PkJu  
2)           نەپرەت سۆزلىرى V*}zwms6  
;^]A
@WN6_  
كىشىلەرنىڭ ئىچكى سىزىمى بىلەن كەيپىياتنى، پوزىتسىيىنى ئىپادىلەش ئۈچۈن خىزمەت قىلدىغان سۆزلەر نەپرەت سۆزلىرى دەپ ئاتىلدۇ. بۇنداق سۆزلەر بىرىنچىدىن، شەخسنىڭ ئىچكى ھىسياتىنى ئىپادىلەيدۇ، ئىككىنچىدىنم شەخىسنىڭ بىرەر نەرسە ياكى ھادىسىگە بولغان كۆز قارشى ۋە پوزىتسىينى ئىپادىلەيدۇ. k 9rnT)YU  
OB22P%  
ئۇيغۇر تىلى ئۆز لۇغەت تەركىبىنى تولۇقلاش ۋەبىيتىشتا ئالدى بىلەن ئۆز تىلىنى ئاساس قىلىدۇ. ئۆز تىلنىڭ سۆز ياساش ئىقتىدارىدىن پايدىلنىپ، ھەر خىل يوللار بىلەن سۆز ياساشنى ئالدىنقى شەرت ۋە مۇھىم پرىنسىپ قىلىدۇ؛ Ziimz}WHF  
n~j[Pw  
2)ھاياتىي كۈچكە ئىگە بولغان قەدىمىي سۆزلەر دىئالكت سۆزلىرىدىن مۇۋاپىق ھالدا پايدىلنىپ، يىڭىدىن پەيدا بولغان يىڭى شەيئى، يىڭى ئۇقۇملارنى ئىپادە قىلىدۇ؛ g/p }r.  
JxJntsn  
3)   تىلمىزنىڭ لۇغەت تەركىبىدىكى ھازىرقى زامان سۆزلىرى توپى ئچىدىكى بەزى سۆزلەرنىڭ مەنىسى كىڭەيىپ، كۆچمە مەنىدە قوللنىشنى تۇراقلاشتۇرۇش، ئومۇملاشتۇرۇش يولى ئارقىلىق يىڭى ئۇقۇم، يىڭى نەرسىلەرنى ئىپادە قىلالايدىغان يىڭى سۆزلەرنى ياساپ قوللىنىدۇ؛ PDng!IQ^  
ZnLk :6'  
4)   باشقا مىللە تىللىرىدىن، بولۇپمۇ تۈركىي تىل تۈركۈمدىكى قىرىنداش تىللاردىن سۆز قوبۇل قىلىش يولى بىلەن تۇرمۇشىمىزدا يىڭىدىن بارلىققا كەلگەن شەيئىلەر ۋە ھادىسلەنى ئىپادىلەيدۇ؛ Ws)X5C=A  
"B3:m-'  
5)   خەلقئارا تىللاردىن سۆز- ئاتالغۇلارنى قۇبۇل قىلىدۇ.بۇ يەردە ئاسسەن ئۇيغۇرتىلى بىلەن بىر تىل سىستىمىسىغا مەنسۇپ بولمىغان تىللار،بولۇپمۇ تەرەققى تاپقان ياۋروپا ئەللىلرى،يەنە رۇس تىلى ۋە رۇس تىلى ئارقىلىق ئۇيغۇر تىلىغا كىرگەن خەلقئارا سۆز ئاتالغۇلار نەزەردە تۇتۇلىدۇ؛ :iB%JY Ad  
1Z8Oh_DC  
6)   خەنزۇ تىلىدىن سۆز قوبۇل قىلىشمۇ ئۇيغۇرتىلى لۇغەت تەركىبىنى تولۇقلاش ۋە بىيتىشتىكى مۇھىم ۋاستىلەرنىڭ بىرى ھىسابلىنىدۇ. x*8f3^ wE  
KGmc*Jwy  
دىمەك،ئالدى بىلەن ئۆزتىلىمىزنى ئاساس قىلىپ،يىڭى سۆزلەرنى ياساش،ئاندىن قالسا قىرىنداش مىللەتلەر تىلىدىن،رۇس تىلى ۋە خەلقئارا تىللاردىن،شۇنىڭدەك خەنشۇ تىلىدىن زۆرۈر تىپىلغان سۆز-ئاتالغۇلارنى قوبۇل قىلىش ئارقىلىق تىلىمىزنىڭ لۇغەت تەركىبى بىيىتىلىدۇ ۋە راۋاجلاندۇرىلىدۇ. kah3Uhr~  
9$V_=Bo  
                     ئون تۆتىنچى باپ لۇغەتشۇناسلىق y{Y+2}Dv/  
X#I`(iHY  
C1B3VG  
UoMWn"ZE  
لۇغەتشۇناسلىق تىلشۇناسلىقنىڭ مۇھىم بىر تەركىبى قىسىمى بولۇپ، لۇغەت ۋە ئۇى تۈزۈشنىڭ پرىنسىپ- ئۇسۇللىرى، لۇغەتنىڭ تۈرلىرى ھەققىدىكى قائىدە قانونىيەتلىرىنى ئومۇمىي ۋە كونكرىت نوقتىدىن تەكشۇرۇش ۋە تەھىل قىلىشىنى ئۆزنىڭ ئاساسلىق تەتقىقات ئۇبىكتى قىلدۇ. T~~[a|bLa  
^Ii \vk  
لۇغەتشۇناسلىق تۈزمەكچى بولغان لۇغەتنىڭ مەزمۇنى ، تۈرى ۋە ئالاھىدىلىكىگە ئاساسەن قايسى دائىردىكى (قايسى كەسىپ، قايسى تىل)سۆزلەرنى تاللاش، سۆزلەرنى قايسى پرىنسىپلارغا ئاساسەن ئىززاھلاش، لۇغەتنى قانداق مەقسەت-مۇددىئا بىلەن تۈزۈش، قايسى ئۇسۇلدا تۈزۇش قاتارلىق مەسىللەرنى تەتقىىق قىلىدىغان پەن. xe gL!  
akvwApn5  
1§ .لۇغەت ۋە ئۇنىڭ خاراكتىرى B==a  
R2Rstk  
«لۇغەت»سۆزى تىلمىزىدا ئىككى خىل مەنىگە ئىگە بىر، «لىكسىكا، سۆزلۈك»دىگەن مەنىنى بىلدۇرسە، يەنە بىرى، مەلۇم بىر ياكى بىرىدىن ئارتۇق تىلدىكى لىكسىلىق ماتىرىياللارنى توپلاپ مەلۇم مەقسەت ۋە ئۇسۇلىدا تۈزۈپ چىققان«سۆزلىكلەر توپلىمى»دىگەن مەنىدەقوللىنىلدۇ. *pb:9JKi  
&J;H@d||  
بىزنىڭ كۆزدە تۈتقىنىمىز ئىككىنچى خىل مەنىدىكى لۇغەت ئۇقۇمىدىن ئىبارەت. N0K>lL=  
{8{t]LK<  
دىمەك، لۇغەت دىگىنىمىز، مەلۇم پرىنسىپ ۋە مەقسەت بويىچە بىر خىل ياكى كۆپ خىل تىلنىڭ لىكسىكلىق ماتىرىياللىرى ئاساسىدا تۈزۈلگەن سۆزلىكلەر توپلىمىدىن ئىبارەت. zJfK4o  
?z5ne??  
ئومۇمەن،ياخشى تۈزۈلگەن لۇغەت تۆۋەندىكىدەك خۇسۇسىيەتلەرگە ئىگە بولۇشى لازىم: Q/QQ:t 
Dm|gSv8d,  
1)   قۇرۇلمىسى پۇختا بولۇشى،تاللانغان سۆزلەر مەلۇم سىستىما ئاساسىدا تاللانغان ۋە سىستىمىغا سىلىنغان بولۇشى لازىم. TV1e bH7q  
FG>;P]mvp  
2)   لۇغەتتىكى تەرجىمە ۋە ئىزاھلار توغرا، دەل، ئىلمى بولىشى لازىم. لۇغەتتە بۇنىڭ ئەكسچە خاتالىققا يول قويۇلسا، سۆزلەر ئەگىتمە يول بىلەن چۈشەندۈرۈلسە،سۆزلەرنىڭ ئادەتتىكى ۋە ئالاھىدە مەنىلىرى ئايرىم-ئايرىم ئىزاھلانمىسا،ئۇخىل لۇغەتنىڭ ھىچقانداق قىممىتى بولمايدۇ.يەنى مەنىداش ئاھاڭداش،شەكىلداش سۆزلەرنىڭ مەنىلىرى،بىر قىسىم ئىدىئۇملۇق تەركىبلەرنىڭ مەنىلىرى ئەمىلىي تىل ماتىرىياللىرى ئاساسىدا ئىزھلىنىشى لازىم. %;pD8WgJA  
mD D4_E2*  
ئىدىىيۋىلىككە ئەھمىيەت بىرلىشى لازىم. لۇغەت كىشىلەرنى بىلىم بىلەن تەمىن ئىتىدىغان، چىگىش مەسىللەرنى ھال قىلشقا ھەل قىلىشقا ياردەم بىرىدىغان قورال خاراكتىرىدىكى قوللانما بولغاچقا، سۆز تاللىاندا، ئىدىيىۋى مەزمۇنى ساغلام بولۇشى،سۆزلەرنىڭ ئىزاھاتى ۋە تەرجىمىسى .  &7L~PZ  

[ بۇ يازما ئىدىرىسجان تەرپىدىن2008-10-21 04:27دە قاي ]

    مەنمۇ شۇ      

ئەجىر قىلىنغان تىما ئىكەن ،مەن ساقلاپ قويۇپ تەپسىلى ئوقۇپ چىقاي .

رەخمەت سىزگە

كەسىپداشكەنمىزدە، ياخشى يوللاپسىز

مەنبەسىنى مەن قوشۇپ قوياي: V!!'S h  
http://www.htszedu.com/jpkcw/zwxxdwwy/ppt/33.htm