5. ئىتالىيە رىۋايەتلىرىدىكى ئاتتىلا
3 n
TJW9 WU
el @YQ.4
*0*(0=myr
<_ = %
ئىتالىيىدە ئاتتىلا رىۋايىتى باشقا دۆلەتلەرگە سېلىشتۇرغاندا خېلىلا كەڭ تارقالغان. ئاچۇيلا(ئاكۇيلا) مۇھاسىرە قىلىنىشى، شىمالىي ئىتالىينىڭ ئىشغال قىلىنىشى، پاپالىئوⅠ بىلەن ئاتتىللانىڭ كۆرۈشۈشى ۋە ئاتتىلانىڭ ھۇنارىيا بىلەن توي قىلماقچى بولغانلىقى، تارىخچىلارنىڭ ۋاستىسى بىلەن ھەممە كىشىلەرگە مەلۇم بولغان ھەمدە ئاتتىلا ھەققىدە نۇرغۇن رىۋايەتلەرنىڭ كېلىپ چىقىشىغا مەنبە بولغان. بۇنىڭدىن باشقا يەنە ئاتتىلادىن 100 يىل كېيىن رىم شەھىرىنى مۇھاسىرىگە ئالغان شەرقىي گوت پادىشاھى تۇتىلانىڭ نامىنى ئاتتىلا بىلەن تەڭلەشتۈرۈش ئۈچۈن، تۇتىلانىڭ نۇرغۇن پائالىيەتلىرى ئاتتىلاغا مال قىلۋېتىلگەن. ئىتالىيىنىڭ قەدىمكى زامان تارىخىنى يازغان مالاسپىنا(مىلادىيە 1281-يىلى ئالەمدىن ئۆتكەن) ۋە ۋىللانى(مىلادىيە 1348- يىلى ئالەمدىن ئۆتكەن)نىڭ رىۋايەت قىلىشىچە، ئاتتىلا فلورىنسىيا(ئىتالىيە)دىكى مەشھۇر كىشلەرنىڭ ھەممىسىنى بىر-بىرلەپ ئالدىغا چاقىرىپ، ئۇلارنىڭ كاللىسىنى ئالغاندىن كېيىن، فلورىنسىيا شەھىرىنى ئوت قويۇپ كۆيدۈرىۋەتكەن. دانتى ئاتتىلانى دوزاقنىڭ 7-قەۋىتىدىكى قانخور زالىملار قاتارىغا قويغان. "W~8yq`g:
ئاتتىلا ئىتالىيىگە يۈرۈش قىلغاندا، پو دەرياسىنىڭ ئۇ قېتىغا ئۆتمىگەن. تۇتىلا بولسا فلورىنسىيانى ھەقىقەتەن مۇھاسىرىگە ئالغان. تۇتىلا دېگەن ئىسىم ئاتتىلا دېگەن ئىسىمغا يېقىن كەلگەچكە، ئاتتىلا تارىخىي ئەسەرلەردە ۋە رىۋايەتلەردە فلورىنسىياغىچە بارغان قىلىپ سۆزلىنىدۇ. #ak.sy= h\
ئىتالىيدە ئېقىپ يۈرگەن ئاتتىلا ھەققىدىكى رىۋايەتلەر مۇنداق باشلىنىدۇ: ئاتتىلا ئىتالىيە سەپىرىدە ئاچۇيلاغا بارىدۇ. ئاتتىلا ئىستىھكاملىرى مۇستەھكەم ئاچۇيلا شەھىرىنى زادىلا قولغا كىرگۈزەلمەيدۇ. ئاتتىلانىڭ قوشۇنى بۇ شەھەردىن ئۈمىدىنى ئۈزۈپ، چېكىنىپ كېتىشكە تەمشىلىپ تۇرغان چاغدا،سېپىل تېمى ئاستىدا ئۇچۇپ يۈرگەن تۇرنىلارنىڭ باچكىلىرىنى شەھەر سرتىدىكى چاتقاللىقلارغا ئۇچۇرۇپ كېتىۋاتقانلىقىنى كۆرىدۇ. تۇرنىلارنىڭ كۆچىشىنى ئاتتىلا غەلبىنىڭ بىشارىتى دەپ بىلىپ، شەھەرنىڭ ئۇزۇنغا بارماي ھۇنلارنىڭ قولىغا چۈشىدىغانلىقىغا ئىشىندۇ. شۇنىڭ بىلەن، ئاتتىلا قايتا ھۇجۇمغا ئۆتۈپ شەھەرنى ئىشغال قىلىدۇ. #? }1 7lF
تۆۋەندە بايان قىلىنماقچى بولغان مودىنا ئېپىسكوپى گىمنىئانوس رىۋايىتى لوپۇس رىۋايىتىنى ئەسلىتىدۇ. ئاتتىلا ھۇنلار تەرىپىدىن مۇھاسىرىگە ئېلىنغان مودېنا شەھىرى ئۈستىدە تۇرۇپ خەلققە ئىلھام بېرىۋاتقان كىشىدىن – سەن كىم ؟ دەپ سورايدۇ. ئېپىسكوپ : ppt`YhfPo
ـــ تەڭىرنىڭ قۇلىمەن، دەپ جاۋاپ بېرىدۇ. r
zG
ئاتتىلا بۇنىڭغا جاۋابەن ناھايىتى مەغرۇر ھالدا: /{QO}E|nk(
ـــ ئەگەر سەن تەڭرىنىڭ قۇلى بولساڭ، مەن تەڭرىنىڭ قامچىسى ــ ئاتتىلا بولىمەن. ئىتائەتسىزلىك قىلغان ۋە ئۆز خانىنىڭ ئەمىرىگە بويۇنتاۋلىق قىلغانلارنى دۇمبالاشقا ۋە قامچىلاشقا ھەقلىقتۇر، دەيدۇ. ئاتتىلانىڭ سۆزىنى ئاڭلىغان گىمنىئانوس ناھايىتى سىلىقلىق بىلەن: phu=L'(:
پۈتۈن قۇدىرەت تەڭرىنىڭ قولىدا تۇرۇپتۇ، سەن ئۆزۈڭنىڭ تەڭرىنىڭ قامچىسى ئىكەنلىكىڭنى ئېيىتقان يەردە، مەن يەنىلا ئۆزۈمنى تەڭرىنىڭ قۇلى دەپ سانايمەن، شۇڭا ئۇنىڭ قامچىسىغا قارىشى چىقمايمەن، دەپ جاۋاپ بېرىدۇ ۋە شەھەر دەرۋازىسىنى ئېچىپ بېرىدۇ. ھۇنلار شەھەرگە كىرگەندىن كېيىن ھېچقانداق نەرسىگە چېقىلمايدۇ. DR !VCK
مىلادىيە 9-ئەسىردە ياشىغان ئاگنىللوس راۋاننا(غەربىي رىم پايتەختى)نىڭ باش ئېپىسكوپى جۇھاننىسنىڭمۇ راۋاننانى ھۇنلارنىڭ قولىدىن قۇتقۇزۇپ قالدىغانلىقىنى رىۋايەت قىلدۇ. بۇ رىۋايەتتە ئاتتىلا بىر خرىستىئان مۇخلىسى سۇپىتىدە تەسۋىرلەنگەن. بۇ رىۋايەتتە بايان قىلىنىشىچە، ھۇنلار راۋاننا شەھىرىگە قاراپ ھۇجۇمغا ئۆتكەندە، ئېغىر تەھدىتنى كۆرگەن بەش ئېپىسكوپ جۇھاننىس پاپا بىلەن بىرلىكتە ۋەكىللەر ئۆمىكى تەشكىللەپ، ئاتتىلانىڭ ئالدىغا بارىدۇ. تەختتە ئولتۇرغان ئاتتىلا پاپا باشچىلىقىدىكى بىر توپ كىشلەرنى كۆرۈپ ئەتراپتىكىلەرگە: Khw%Mq
ــ ئىلاھىي سۆز قىلىدىغان بۇ ئۇلۇغ كىشىلەر كىم ؟ئۇلار نېمە قىلماقچى ؟ بۇنداق كىشلەرنى ئەزەلدىن كۆرۈپ باقماپتىكەنمەن، بۇلار قاردىنمۇ ئاق، جىمىكى ئېسىل نەرسىلەردىنمۇ گۈزەل ۋە ناھايىتى پەزىلەتلىك تاللانغان كىشىلەر ئىكەن، دەيدۇ. ۋەكىللەر توپنىڭ ئالدىدا تۇرغان باش ئېپىسكوپ ئاتتىلاغا ئۆز ئوغۇللىرىنىڭ بەختى ئۈچۈن جېنىنى پىدا قىلىدىغانلىقىنى ئېيتىدۇ. ئاتتىلا بۇ ئوغۇللارنىڭ مەنىۋىي ئوغۇل ئىكەنلىكىنى چۈشەنگەچكە، چىرايى بىردىنلا ئۆزگىرىپ ھوشىدىن كېتىدۇ. ئۇ چۈش كۆرۈپ جەننەتتكە كرېستكە باغلانغان ئەيسانى كۆرىدۇ. ئاتتىلا ھوشىغا كېلىپ: jLisG,5@\8
ــ ھەي! ئوغۇللىرى ئۈچۈن ئۆز جېنىنى ئۆلۈمگە ئاتىغان ئۇلۇغ ئاتا،ھەي! تەرىپلىگۈسىز مۇقەددەس سەۋىرچان كىشى، دەپ خىتاب قىلىدۇ. ئاتتىلا شەھەرگە چېقىلماستىن شەھەر كوچىلىرىدىن قوراللىق ھالدا ئۆتۈپ كېتىدۇ. ReZl
7_9O
ئاتتىلانىڭ شىمالىي ئىتالىيىدە ئېلىپ بارغان يۈرۈشلىرى نۇرغۇنلىغان رىۋايەتلەرنىڭ بارلىققا كېلىشىگە ئاساس سالغان . شۇڭا، شىمالىي ئىتالىيىدىكى شەھەرلەرنىڭ تارىخى ئاتتىلانىڭ فۇتۇ ھاتىدىن كېيىن باشلىنىدۇ. ئېلىپ ئېيتساق، ۋېنىتسيىلىكلەر ئۆزىنىڭ ئەجدادىنى ئاچۇيلا شەھىرى ۋەيران بولغاندىن كېيىن، ھازىرقى ۋېنىتسىيىگە كۆچۈپ كەلگەن، دەپ بىلىدۇ. مىلادىيە 10ـ ئەسىرگە مەنسۇپ بىر ۋېنىتسىيە يىلنامىسىدە رىۋايەت قىلىنىشىچە، ئاتتىلا زور قوشۇن بىلەن ۋېنىتسىيەگە ھۇجۇم قىلغاندا، بۇ يەردىكى خەلقلەر سۇ ئۈستىگە سېلىنغان ئۆيلەرگە قاراپ كۆچكەن. بۇ چاغدا تەڭرى ھۇنلارنىڭ ئەقلىنى بۇلغىغان، ھۇنلارنىڭ بىر قىسمى ئۆزىنى سۇغا تاشلاپ، بىر قىسىمى بىر-بىرىنى سۇغا ئىتتىرىپ ئۆلىۋېلىشقان. يەنە بەزىلىرى تاغنىڭ ئۈستىدىن ئۆزىنى سۇغا ياكى كۆيىۋاتقان ئوتقا تاشلاپ ئۆلىۋالغان. `[ xEL<0
ئاتتىلا ۋە ھۇنلارنىڭ ئىتالىيىدە ئۆز ھاياتىدىن ئايرىلىشى ئىتالىيە رىۋايەتلىرىنىڭ ئاساسىي موتىفى ھېسابلىنىدۇ. بۇنى ئەسلىدە ئاتتىلادىن ئەمەس،بەلكى تۇتىلانىڭ ھېكايىسىدىن ئىزدەشكە بولىدۇ. تۇتىلا ھەقىقەتەن ئىتالىيىدە شەرقىي رىم قوماندانى نارسېس بىلەن ئۇرۇش قىلىۋاتقان چاغدا،ئوق تېگىپ ئۆلگەن. بۇ يەردە تۇتىلانىڭ ھاياتى ۋە ئۆلىمىگە توقۇلغان رىۋايەتلەر ئاتتىلاغا يۆكلەنگەن. &J-hjPSu
مىلادىيە 10-ئەسىردە ياشىغان كونىستانتىنوسمۇ قەدىمكى ۋېنىتسىيىنىڭ تارىخىنى ئاتتىلاغا باغلايدۇ. كونىستانتىنوسنىڭ رىۋايەت قىلىشىچە، ھۇنلارنىڭ ئىمپېراتورى ئاتتىلا قوشۇن باشلاپ كېلىپ، پۈتۈن فرانىكلار دۆلىتىنى كۆيدۈرۈپ ۋەيران قىلغاندىن كېيىن، فرانىكلار ئاچۇيلا بىلەن فرانىك دۆلىتىنىڭ يەنە بىر قەلئەسىدىن قېچىپ چىقىپ، ۋېنىتسىيىدىكى بوش ئاراللارغا كۆچكەن ھەم بۇ يەردە ئۆي –جاي سېلىپ ماكانلاشقان. a6; ir "-
غەرب مەنبەلىرىنىڭ ئاتتىلا ھەققىدە بەرگەن سەلبىي خاراكتېردىكى رۋايىتىدىن ئىتالىيىدا ئىت يۈزلۈك ئاتتىلا رىۋايىتىدىن بىرى پەيدا بولغان. ئاتتىلانىڭ تاقىر بېشى ۋە ئىتنىكىگىگە ئوخشايدىغان قۇلاقلىرىنىڭ بارلىقى تۇنجى قېتىم مالاسپىنانىڭ ئەسىردە تىلىغا ئېلىنغان. مەلۇمكى،مالاسپىنا جوردانىسنىڭ ئاتتىلانىڭ ساقىلى ھەققىدە ئىشلەتكەن «canisaspersus» يەنى «ئاق چۈشكەن» دېگەن سۆزنى خاتا ھالدا «canisaspertus» يەنى «ئىت يۈزلۈك» دېگەن شەكىلدە ئوقۇۋالغان. شۇڭلاشقا، پىلنوس قاتارلىق نۇرغۇنلىغان ئالىملار ئاتتىلانى قەدىمكى ئىت باشلىق خەلقلەر بىلەن بىر بولسا كېرەك، دەپ قارىغان. مىلادىيە 14-ئەسىردە ئاتتىلانىڭ ئىتتىن تۇغۇلغانلىقى توغرىسىدا ھېكايىمۇ يېزىلغان. بۇ ھېكايىنىڭ دەسلەپكى شەكىلى ۋېنىتسىيدىكى سان-ماركو كۈتۈبخانىسىدا ساقلانغان «ئاتتىلا ھېكايىسى»دە ئۇچرايدۇ. يەنە شۇ ئەسىرنىڭ ئوتتۇرلىرىدا كاسۇلا دېگەن بىر شائىر بۇ توغرىسىدا داستاندىن بىرنى يازغان. داستاندا ئاتتىلا ھۇنلارنىڭ خانى ئەمەس، بەلكى ھۇنگىرلارنىڭ خانى سۈپىتىدە تەسۋىرلەنگەن. 5%X"9e2L}
بۇ داستاندا ئېيتىلىشچە، ئەينى ۋاقىتتىكى ھۇنگىرىيىدە ئوستۇرۇبال دېگەن بىر پادىشاھنىڭ دۇنيادا تەڭدىشى يوق گۈزەل بىر مەلىكىسى بولغان. بۇ قىزغا نۇرغۇن يىگىتلەر توي قىلىش تەكلىپىنى قويغان بولسىمۇ، قىز ھەممىسىنىڭ تەلىپىنى رەت قىلغان. مەلىكىنىڭ ئانىسى ئۇنى شەرقىي رىم ئېمپىراتورى كونستانتىنوسنىڭ ئوغلى ھىراكلىئوسقا ياتلىق قىلىش نىيىتى بولغاچقا، مەلىكىنى نۇرغۇن كېنىزەكلەر بىلەن بىرگە، ئېگىز بىر قەلئەگە سولاپ قۇيۇپ نازارەت قىلغان. ئانىسى مەلىكىنىڭ تاشقى دۇنيا بىلەن بولغان ئالاقىسىنى پۈتۈنلەي ئۈزۈپ تاشلاش ئۈچۈن، ئۇنىڭ ئۇزۇق-تۈلىكىنى ئارغامچا ئارقىلىق يەتكۈزۈپ بەرگەن. مەلىكە ئۆزى بىلەن بىرگە بىر كىچىك كۈچۈكنى ئېلىۋالغان بولۇپ، ئاخشىمى بۇ كۈچۈك بىلەن يېتىپ-قوپقان. كۈچۈك چوڭايغاندىن كېيىن مەلىكە ئۇنىڭدىن ھامىلدار بولۇپ قالغان. پادىشاھ بۇ سەتچىلىكتىن قۇتۇلۇش ئۈچۈن، دەرھال مەلىكىنىڭ تويىنى قىلىۋەتكەن. مەلىكىنىڭ ۋاقتى-سائىتى توشۇپ كۆزى يۇرىغاندا، ئىتقا ئوخشاش بوۋاقتىن بىرى تۇغۇلغان. بالىغا ئاتتىلا دەپ ئىسىم قويۇلغان. ئاتتىلا چوڭ بولغاندىن كېيىن، چوڭ دادىسىنىڭ تەختىگە ئولتۇرغان. ئاتتىلا ناھايىتى ئەقىل-پاراسەتلىك، ئەخلاقىي-پەزىلەتلىك ۋە كۆتىرەڭگۈ روھلۇق بولغاچقا، قوشنا ئەللەرنىڭ پادىشاھ، بەگلىرى ئۇنى ناھايىتى ياخشى كۆرۈپ قالغان. ئاتتىلا خىرىستىئانلارغا بەك ئۆچمەنلىك قىلغان. ئۇ كاتولىك دىنىنىڭ ھۇنگىرىيىگە يېقىنلاپ كېلىۋاتقانلىقىنى ئاڭلاپ، قاتتىق غەزەپلەنگەن ھەم قوشۇن باشلاپ يول بويى ئالدىغا ئۇچرىغان ھەر قانداق نەرسىنى ۋەيران قىلىپ، ئۇدۇل ئاچۇيلا شەھىرىگە يېتىپ بارغان. داستاننىڭ بۇنىڭدىن كېيىنكى بۆلۈملىرى ناھايىتى چىرايلىق سۆزلەر بىلەن بايان قىلىنغان. ?U^=^aC
ئاتالمىش ئىتالىيە رىۋايەتلىرىدىكى ئىت يۈزلۈك ئاتتىلا ۋە ئۇنىڭ بىلەن ئۇرۇش قىلغان ئىتالىيە پادىشاھلىرى توغرىسىدا ئىتالىيە ئەدەبىياتىدا نۇرغۇنلىغان ھېكايە، مەسەل، داستان ۋە رومانلار يېزىلغان. مىلادىيە 14-ئەسىرگە ئائىت بىر ئىتالىيە يىلنامىسىدە، ئاچۇيلا تۇرنىلىرى رىۋايىتىنىڭ بەزى ئىزلىرى ساقلانغان. بۇنىڭدا ئېيتىلىشىچە، ئاچۇيلا شەھەر خەلقى ئۆز شەھىرىنىڭ يوقىتىلدىغانلىقىنى ئالدىن سەزگەچكە، شەھەرنى تاشلاپ قاچىدۇ. ئۇلار ئۆزىنىڭ شەھەردىن قېچىپ چىققانلىقىنى چاندۇرۇپ قويماسلىق ئۈچۈن، سېپىل تېمىغا ياغاچ قونچاقلارنى تىكلەپ قويىدۇ. ئۇلارنىڭ بۇ ھىيلە-نەيرىڭى ئاتتىلانىڭ بۈركۈتلىرىدىن بىرىنىڭ ياغاچ قونچاقنىڭ بېشىغا قونغاندا ئۇنىڭ جىم تۇرغانلىقىدىن مەلۇم بولىدۇ. ئىتالىيە رىۋايەتلىرىنىڭ يەنە بىرىدە ئاتتىلا بىر جاسۇس تەرىپىدىن تۇتۇلۇپ، دارغا ئېسىپ ئۆلتۈرۈلگەن قىلىپ تەسۋىرلىنىدۇ. V$1 "_xT
ئاتتىلا ئەنئەنىسى ئىتالىيدە ئۇزۇن مەزگىل دەۋىر سۈرگەن، ھەتتا ئەدەبىيات-سەنئەتنىڭ قايتا گۈللىنىش دەۋرىدە توساتتىنلا ئاتتىلانىڭ رەسىمى چۈشۈرۈلگەن تەڭگە پۇللارمۇ بېسىلغان. كۆمۈش ياكى مىستىن قۇيۇلغان بۇ پۇللارنىڭ ياسىلىشى سەل قوپالىراق بولغان. كۆمۈشتىن قۇيۇلغان پۇلنىڭ ئالدى يۈزىدە ئاتتىلانىڭ رەسىمى، «ئاتتىلا، 441-يىلى، كىرال» ياكى « كىرال، 441-يىلى، ئاتتىلا» دېگەن سۆز بار. ئارقا يۈزىدە بولسا ئۈستىگە «ئاچۇيلا» دەپ يېزىلغان، ئاستىغا بىر شەھەر ياكى قەلئەنىڭ رەسىمى چۈشۈرۈلگەن. مىستىن قۇيۇلغان پۇلنىڭ ئالدى يۈزىدە ئاتتىلانىڭ رەسىمى، ئۇنىڭ چۆرىسىگە «تەڭرى قېلىچى ئاتتىلا» ياكى « تەڭرى قېلىچى كىرال ئاتتىلا» دېگەن خەت چۈشۈرۈلگەن. ئارقا يۈزىدە بولسا، بىر قېرى كىشىنىڭ شىرنىڭ ئۈستىگە مىنىپ تۇرغان رەسىمى چۈشۈرۈلگەن. بۇ مەزگىلدە ئىتالىيىدە يەنە ئاتتىلانىڭ ئاكىسى بۇدانىڭ خاتىرە پۇلىمۇ قايتا بېسىلغان①. VDm ^LOj77
ـــــــــــــــــ- xMvII( a
①«تۈرك ئىنسىكلوپىدىيىسى»، تۈركچە، 4-توم، 197-198-بەتلەر. 8 d{ M~
q1s; h[)X
RvB9~SDq
B#_
&/q
u h ? ny@;
p< E*lar
6. گېرمانىيە رىۋايەتلىرىدىكى ئاتتىلا 4HE lj1XE<
g|O[ Jt"
f! IG86 m
x. $F?5Fm
گېرمان مىللەتلىرىنىڭ ئوتتۇرا ئەسىرگە مەنسۇپ قەھرىمانلىق داستانلىرىدا ئۇلۇغ ئېمپىراتور ئاتتىلانىڭ نامى خېلىلا كۆپ تىلغا ئېلىنغان. yNb::LbH
قەدىمكى گېرمان قەھرىمانلىق داستانلىرىدا ئاتتىلانىڭ سارىيىدا گېرمان پادىشاھلىرىنىڭ تۇرغانلىقى ياكى گېرمان شاھزادىلىرىنىڭ ئۆسۈپ-يېتىلگەنلىكى، ئاتتىلانىڭ ئىنتايىن روھلۇق، مېھىرىبان، ئاقكۆڭۈل، ئېسىل ئادەم ئىكەنلىكى ئالاھىدە تەسۋىرلىنىدۇ. گېرمانىيىدە ئاتتىلانىڭ ئىسىمى مىلادىيە 9-ئەسىرگە ئائىت «ھىلدبراند داستانى»دا تۇنجى قېتىم تىلغا ئېلىنغان. لېكىن ئۇنىڭدا ئىش-ئىزلىرى رىۋايەت قىلىنمايدۇ. مىلادىيە 10-ئەسىرگە ئائىت «كۈچلۈك بىلەكلىك w داستانى»دا ئاتتىلا ۋە ھۇنلار توغرىسىدا خېلى كۆپ رىۋايەت سۆزلىنىدۇ. بۇ داستاندا ئېيتىلىشچە، ئاتتىلا ئىلگىرىكى زەپەرلىرىنى قايتا تەكرارلاش ئۈچۈن، گىبىچۇغا ھۇجۇم قىلماقچى بولۇپ تۇرغاندا، بىردىنلا نىيىتىدىن يېنىپ، ئۇنىڭ بىلەن تىنىچلىق كېلىشىمى ئورنىتىپ، ئۇنىڭ ئوغلى خاگىننى ئۆز ئوردىسدا تۇرغاقلىققا ئالىدۇ. ئۇنىڭدىن كېيىن، ئاتتىلا بۇرگىندلار ئۈستىگە يۈرۈش قىلىدۇ. ئاتتىلا ئۇلار بىلەنمۇ كېلىشىم تۈزۈپ، بۇرگۇند پادىشاھىنىڭ ئوغلى ھىلدىگوندنى تۇرغاقلىق ئۈچۈن ھۇنگىريىگە ئېلىپ كېتىدۇ. ئاتتىلا يەنە ئاچۇيتانىيا پادشاھى ئالىپخىرنىڭ ئوغلى ۋالخارۇسنى تۇرغاقلىققا ئالىدۇ. بۇ گىرمانىيە شاھزادىلىرى ئاتتىلانىڭ ئوردىسىدا ھۇنلارنىڭ مۇنتىزىم ھەربىي تەلىم-تەربىيىسى ئاستىدا ئۆسۈپ- يېتىلىدۇ. ھەمدە ئۇلار ھۇنلارنىڭ قوماندانلىرى دەرىجىسىگە كۆتۈرىلىدۇ. كېيىن بېۇ شاھزادىلەر ئاتتىلادىن يوشۇرۇن ھالدا ئۆز دۆلىتىگە قېچىپ كېتىدۇ. ئاتتىلا ئۇلاردىن ئايرىلىپ قالغانلىقىغا بەكمۇ ھەسرەت چېكىدۇ. (Qs( M-'
مىلادىيە 13-ئەسىردە ياشىغان ئاۋستىرالىيىلىك ئىسمى نامەلۇم بىر شائىر تەرىپىدىن يېزىلىغان «نىبۇلۇڭلار ھەققىدە قوشاق» ناملىق ئىپوستا مۇنداق ۋەقەلىك رىۋايەت قىلىندۇ: ئەتىزەل (بۇ داستاندا ئاتتىلا ئەتزەل دەپ ئېلىنغان) چوڭ خانىش ئارىغقان ئالەمدىن ئۆتكەندىن كېيىن، خاگىن تەرىپىدىن ئۆلتۈرۈلگەن سيگفىرىدنىڭ تۇل قالغان خانىش كىريمخىلد بىلەن توي قىلىشنى تەلىپ قلىدۇ. ئەتزەل ناھايتى شۆھرەتلىك، قۇدىرەتلىك پادىشا بولسىمۇ، لېكىن ئۇ كۆپ خۇدالىق دىنغا ئېتىقاد قىلىدىغان بولغاچقا، دىنىي ئايرىمىلىق تۇپەيلىدىن ئۆز تەلىپىنى رت قىلىنىشىدىن ئەندىشە قلىدۇ. ئەتىزەلنىڭ ئەلچىسى كىريمخىلدقا ئەتزەلنىڭ ئوردىسىدا خرىستىئان دىنغا ئېتقات قىلىدغان بىر قانچە قوماندانىڭ بارلىقىنى ۋە ئەتزەلنىڭ ۋاقىتسىز (خرستىئان دىنىغا كىرگەنلەرنىڭ يۇيۇنۇپ پاكلىنىش) قىلىدىغانلىقىنى ئېيتىپ ئۇنى قايىل قىلىدۇ. ئۇلارنىڭ يوي مۇراسىمى دەسلەپتە ۋېنادا،كېيىن ئەتزەلنىڭ پايتەختى ئەرزەلبورگدا ئۆتكۈزىلىدۇ. TGA-KlCa
كىريمخلد ئۆلۈپ كەتكەن ئېرى سيگفىرىدنىڭ قىساسىنى ئېلىش ئۈچۈن بۇرگۇندلار (نىبۇلۇڭلار)نى ئەتزەلبورگقا تەكلىپ قىلىدۇ. ھېچقانداق ئىشتىن خەۋىرى بولمىغان ئەتزەل قېيىن ئىنىسى ۋە سيگفىرىدنىڭ قاتىلى خاگىننى ناھايىتى قىزغىن كۇتىۋالىدۇ. ئەتزەل مېھمانلارنىڭ شەرىپىگە ئەڭ ياخشى جەڭ ئويۇنلىرىنى ئۇيۇشتۇرىدۇ. بۇ چاغدا ھۇنلار بىلەن بۇرگۇندىلار ئوتتۇرسىدا قانلىق ئۇرۇش پارتلايدۇ . ئۇرۇشتا تۇنجى بولۇپ ئەتزەلنىڭ ئاكىسى بىلۆدەل (بىلەندا – بۇدا ) جېنىدىن ئايرىلىدۇ . مىڭلىغان ھۇنلار قۇربان بولىدۇ. ئەتزەل تېخىچە نېمە ئىش بولغانلىقىنى ئاڭقىرالماي قالىدۇ. كېيىن ئەتزەل ئۆز ئوغلىنىڭ خاگىن تەرىپىدىن ئۆلتۈرەلگەنلىكىنى بىلگەندىن كېيىن. ئاندىن ئۇرۇشقا ئاتلىنىپ كىريمخىلدانى ئۆلتۈرۈپ، بۇرگۇندالارنى قىرىپ تاشلايدۇ . nd6O3o03l
«نىبولۇڭ داستانى «دا يەنە ئەتزەل بېشىغا داۋاملىق دوبولغا كىيىپ يۈرەتتى،ئادەملىرىنى چوڭ بىر زالدا قوبۇل قىلاتتى، ئەتزەل ناھايىتى ئېسىل ياسالغان بىر تەختتە ئولتۇراتتى، ئەجدادلىرىنىڭ ئش-ئىزلىرى ئويۇلغان بىر قاچىدا غىزالىناتتى، دەپ رىۋايەت قىلىنىدۇ. G O5
كېيىنكى چاغلاردا گېرمانلار ئارسىدا بارلىقا كەلگەن «گۈل باغچىسى»، «ئەتزەلنىڭ ساريىى» ۋە «شىكايەت» قاتارلىق داستانلاردىكى ئاتتىلا رىۋايىتى يۇقىرىدا سۆزلەنگەن «نىبۇلۇڭ داستانى» دىكى ۋەقەلىك بىلەن ئوخشىشىپ كېتىدۇ. YrN93H7bd;
ئاتتىلا شىمالىي گېرمان مىلەتلىرىنىڭ رىۋايىتىدىمۇ ئۇچىرايدۇ. ئاتتىلا قەدىمكى ئىسلاندىيە تىلىدا يېزىلغان «ئېددا داستانى »دا«ئاتلى» دېگەن ئىسىم بىلەن بايان قىلىنىدۇ. بۇ داستاندا ئاتلى «ئاتتىلا»نىڭ قۇۋ، مەككار، مال-دۇنياغا ئامراق كىشى ئىكەنلىكى،گوت ۋە بۇرگۇندلار نىڭ قەھرىمانلىرىنى ھىلەن بىلەن توزاققا دەسسىتىپ يوقاتقانلىقى سۆزلىنىدۇ. D q5,w >
«ئاتلا چۇيدا» دېگەن ئېددا خەلق ناخشىسىدا تەسۋىرلىنىشىچە، ئاتلى ئۆزىنىڭ قېينى ئىنىسى گۇننارنى دوستلىرى بىلەن بىرگە مېھمانغا تەكلىپ قىلىدۇ. ئاتلىنىڭ خانىشى گوردۇن ئۆز ئىنىسى گۇننارنىڭ بىرەر خەۋىپكە ئۇچىراپ قالماسلىقى ئۈچۈن، ئۇنىڭغا بۆرىنىڭ تۈكى بىلەن قاپلانغان بىر ئالتۇن ئۈزۈك ئەۋەتىدۇ. خاگىن گۇننارنى ئاتلىنىڭ قېشىغا بارماسلىققا دەۋەت قىلىدۇ. گۇنار ئۇنىڭ سۆزىگە قۇلاق سالماي، يېقىن دوستلىرىنى ئېلىپ يولغا چىقىدۇ. ئاتلى قۇشۇنى بىلەن گۇننارنى بىر قەلئەدە ساقلاپ تۇرىدۇ.گۇننار قەلئەگە كېلىشى بىلەنلا ئاتلى ئۇنى تۇتۇپ باغلاپ ئۇنى نىبۇلۇڭ غەزىنىسىنىڭ قەيەرگە يۇشۇرۇلغانلىقىنى ئېيتىپ بېرىشكە قىستايدۇ. گۇننار بۇنى زادىلا ئېيتىمايدۇ. ئاتىلى گۇننارنى بىر توپ يىلانلار ئارسىغا تاشلاپ ئۇلارغا يەمچۈك قىلىپ بېرىدۇ. گوردۇن ئاتلىدىن ئىنسنىڭ قىساسىنى ئېلىش ئۈچۈن، ئاتلىنىڭ بالىلىرىنى ئۆلتۈرۈپ، گۆشىنى پىشۇرۇپ ئاتلىنىڭ تامىقىغا قوشىۇۋېتىدۇ. ئۇلارنىڭ باش سۆڭىكىدە ئاتلىغا شاراپ قويۇپ بېرىدۇ. ئاخىرىدا مەس بولغان ئاتلىنى ئۆلتۈرۈپ، ئۇنىڭ سارىيغا ئوت قويۇپ كۆيدۈۈۋېتىدۇ. wtg*,5{#
بۇ رىۋايەتە «ئاتلامال»دېگەن ئېددا خەلق ناخشىسىدا مۇنداق بايان قىلىنىدۇ. گوردۇن خاس خىزمەتچىسى ئارقىلىق ئىنىسىگە يامان كۈننىڭ يېقىنلاپ قالغانلىقىنى ئۇقتۇرۇپ قويۇش ئۈچۈن، خەت ئەۋەتىدۇ. خەتنى ئېلىپ ماڭغان خاس خىزمەتچى يېرىم يولغا كەلگەندە، ئۇنىڭغا يېزىلغان سۆزنى ئۆزگەرتىۋېتىدۇ. شۇنىڭ بىلەن گۇننار ئاتلىنىڭ قەلئەسىگە يېتىپ كېلىدۇ. ئاتلى ئۇنى تۇتۇپ دارغا ئاسىدۇ. گوردۇن ئىنىسىنىڭ ئۆچىنى ئېلىش ئۈچۈن ئاتلىنىڭ باللىرىنى ئۆلتۈرۈپ، گوشىنى ئۇنىڭغا يېگۈزۋېتىدۇ.خاگىن ئاتلى قاتتىق ئۇخلاۋاتقان چاغدا ئۇنى ئۆلتۈرۈۋېتىدۇ. {3}'7grz
بۇ رىۋايەتلەردە ھۇن ئېمپىراتورى ئاتتىلانىڭ ئۆز خانىشى تەرىپىدىن سۇيقەست بىلەن زەھەرلەپ ئۆلتۈرۈلگەنلىكىدىن ئىبارەت تارىخى پاكىت بايان قىلىنغان. ,EP9L0"'&H
«ھۇللارنىڭ ئۇرۇشى» دېگەن قەدىمكى شىمالىي گېرمان داستانىدا ئاتتىلا «ھۇملى» دېگەن ئىسىم بىلەن رىۋايەت قىلىنىدۇ. بۇ داستاندا مۇنداق سۆزلىندۇ : گوت پادشاھى ھىدرىكنىڭ كىچىكىدىن باشلاپلا ھۇملىنىڭ ئوردىسىدا تۇرغاق بولۇپ تۇرۇپ، ھۇملىنىڭ بىۋاستە تەربىيىسىدە ئۆسۈپ-يىتىلگەن. پادشاھ ھىدىرىك ئۆلگەندىن كېيىن، خىلودىر دادىسىنىڭ مىراسى ئۈچۈن گوت دۆلىتىنىڭ يېرىمىنى، ئورمانلىقلارنى، يول بويىدىكى مۇقەددەس قەبرىستانلىقلارنى ۋە دىنىستىر دەرياسىنىڭ بويىدىكى خاسىيەتلىك تاشنى ئۆزىگ بۆلۈپ بېرىشنى ئاكىسىدىن تەلەپ قلىغان. ئاكىسى بۇنى رەت قىلغان. شۇنىڭ بىلەن ھۇملى نۇرغۇن كىشلىك قۇشۇن بىلەن گوت پادىشالىقىغا يۈرۈش قىلغان. ئۇرۇشتا ۋە خىلودىر ھاياتىدىن ئايىرىلغان. , J.[=_M
دانىيە تارىخچىسى گىرامماتكوسنىڭ مىلادىيە 1200-يىلى يازغان «دانىيىلىكلەرنىڭ قەھىرمانلىق داستانى» نىڭ ھۇنلارغا ئائىت قىسىمدا، ئاتتىلا ھۇن دېگەن ئىسىم بىلەن بايان قىلىنىدۇ. داستاندا يېزىلىشچە، ھۇن (ئاتتىلا) دانىيىلەكلەر بىلەن ئۇرۇش قىلۋاتقان چاغدا ھاياتىدىن ئايرىلىدۇ. ھۇنلارغا يەنە ھۇن دېگەن بىر كىشى قوماندان بولىدۇ. ئۇ 170نەپەر ھۇن خانلىرى بىلەن بىرلىكتە دانىيىلىكلەرگە تەسلىم بولىدۇ. r'_r%B
مىلادىيە 13-ئەسىرگە ئائىت «تىدرىك داستانى» بولسا «نىبولۇڭ داستانى» نىڭ داۋامىدەك قىلىدۇ. بۇ داستاندا مۇنداق بىر ۋەقە بايان قىلىنىدۇ: ئاتلى پىرىز پادىشاھلىقىدىن تارتىۋالغان سۇسىك دېگەن جايدا تۇرىدۇ. ئاتلىنىڭ يېنىدا بېرىتانىيە پادىشاھى ئارتوسنىڭ تىدرىك ۋە ھۆگنى (خاگىن) ئىككى ئوغىلى چېچىپ كېلىدۇ. ئاتلى ئۇلارغا بىراندېنبورگ بىلەن رىيىن دەرياسى بويىدىكى ئۇنگار ئورمانلىقىنى بولۇپ بېرىدۇ. مۇناپىق ھۆگىن ئاتتىلادىن يۈز ئۆرۈپ ئۇنى غەزىنە يوشۇرۇلغان تاغقا سولاپ قويىدۇ. ئاتلى ئۇ يەردە ئاشلىقتىن قىيلىنىپ ئالەمدىن ئۆتىدۇ. bi}:#mI1
مىلادىيە 1400-يلى يېزىلىغان بىر يىلنامىدە رىۋايەت قىلىنىشچە، ئاتتىلا ئالەمدىن ئۆتكەندىن كېيىن، ئۇنىڭ ئوغۇللىرنىڭ بەزىلىرى ئەنگىليە، بەزىلىرى ئىسپانىيە بىلەن ئىتالىيىگە كۆچۈپ كېتىدۇ. ھۇن ۋە گوتلارنىڭ خانلىق تەختىگە گوت پادشاھى تىدرىك چىقىدۇ t#&R#(x
يۇقىردا بايان قىلىنغان گېرمان مىلەتلىرى رىۋايەتلەردە ئاتتىلا ئىككى خىل خارەكتىردە تەسۋىرلەنگەن. جەنۇبىي گىرمان رىۋايەتلىردە ئاتتىلا رەھىمدىل، ئاق كۆڭۈل، ياخشى نىيەتلىك كۆتىرەڭگۈ روھلۇق، خۇش تەبىيەتلىك پادشاھ سۈپىتىدە خاراكتېرلەنسە،شىمالىي گېرمان رىۋايىتىدە قانخور، زالىم، قۇۋ-ھىلىگەر، مال- دۇنياغا ئامراق پادىشاھ سۈپىتىدە خارەكتېرلەنگەن. ① «تۈرك ئىنسىكلوپىدىيىسى»، تۈركچە، 4-توم، 197-198-بەتلەر. NP#]J5(sx1
7 . ھۇنگر رىۋايەتلىرىدىكى ئاتتىلا Axlf4*q
;[;4+2Ak
مىلادىيە 2-ئەسىردىن باشلاپ، فىن-ئۇغۇر تىللىرى ئائىلىسىگە مەنسۇپ ماجارىلار (ئەسلى ئاتىلىشى مانسى-ماگىي، ئۇلار تۈركىي تىللىق مىللەتلەر بىلەن ئۇچراشقاندىن كېيىن، تۈركچە ‹ئەر (ئار)› قۇشۇمچىسىنىڭ قۇشۇلۇشى بىلەن ئۇلارنىڭ نامى ماجار دېگەن نامدا ئاتىلدىغان بولدى) ھۇنلار بىلەن ئالاقىدە بولۇپ، ھۇنلارنىڭ كۈچلۈك تەسىرىگە ئۇچرىغان. مىلادىيە 374-يىلى ھۇنلار ئىتىل دەرياسىدىن ئۆتۈپ، ياۋروپاغا كۆچكەندە، ئەسلى جايلىرىدا تۇرۇپ قالغان بىر قىسىم ھۇنلار ماجارلارغا قوشۇلۇپ كەتكەن. ياۋروپا ھۇن ئېمپىرىيىسى قۇرۇلغاندىن كېيىن، ماجارلار ھۇنلارغا قارىغان. مىلادىيە 469-يىلى ياۋروپا ھۇن ئېمپىرىيىسى ئاغدۇرۇلغاندىن كېيىن، ھۇنلارنىڭ زور كۆپچىلىكى ئاتتىلانىڭ كىچىك ئوغلى ئىرنەكنىڭ رەھبەرلىكىدە قارا دېڭىزنىڭ شىمالىغا كۆچۈپ كەلگەن ۋە بۇ جايلارغا يېڭىدىن ئۇرۇنلاشقان ئۇيغۇرلارنىڭ بىر تارمىقى بولغان ئون ئۇغۇرلارنىڭ ئىچىگە قۇشۇلۇپ كەتكەن. شۇنىڭ بىلەن ئون ئۇغۇرلار يەنە «ھۇنۇغۇر» دەپ ئاتالغان. مىلادىيە 8-ئەسىرگە كەلگەندە، ئىتىل دەرياسىنىڭ ئوتتۇرا ئېقىنى بويلىرىدىكى ماجارلار جەنۇبقا سۈرۈلۈپ، ھۇنۇغۇرلارنىڭ تەركىبىگە قۇشۇلۇپ كەتكەن. نەتىجىدە ماجارلار تۈركلىشىشكە باشلىغان. بۈگۈنكى ھۇنگىرلار مانا شۇ ئون ئۇغۇر، ھۇن ۋە ماجارلارنىڭ ئۆز-ئارا قۇشۇلۇشىدىن شەكىللەنگەن بولغاچقا، ئۇلار ئاتتىلانى ئۆزىنىڭ ئۇلۇغ داھىسى دەپ قاراپ كەلمەكتە. شۇڭا ھۇنگىرلار ئارىسىدا ئاتتىلاغا ئاتالغان نۇرغۇن رىۋايەتلەر ۋە تارىخى ئىزلار كۆپ ساقلانغان. |\\Z-Jg c
مىلادىيە 9-ئەسىرنىڭ ئاخىرىدا يېزىلغان «ھۇنگىر قەھرىمانلىق داستانى»دا ھۇنگىر خانى ئارپات ئاتتىلانىڭ ئەۋلادى بولۇپ، ئۇنىڭغا ھۇن ئېمپىرىيىسىنىڭ مەركىزى قىسىمى بولغان ھۇنگىرىيە مىراس قىلىنغان، ئارپات مانا مۇشۇ يەردە تەختتە ئولتۇراتتى، دەپ رىۋايەت قىلىنغان. 1}I |.
ھۇنگىر تارىخچىسى ئانموسنىڭ رىۋايىتىگە قارىغاندا، ئاتتىلا دوناي دەرياسى بويىدىكى ئوكۋېنكوم(بۇداپىشت)نى ئۆزگەرتىپ، مۇستەھكەم سېپىللار بىلەن قورشاپ پايتەخت قىلغان، گېرمانلار ئۇنى ئەتزەلبورگ دەپ ئاتىغان. 4![Ih^iZ
مىلادىيە 12-14-ئەسىرلەردە ھۇنگىرىيىدە كىشىلەر ئارىسىدا ئاتتىلا، ئاتىلا، ئەتخەلە، ئەتەلە، ئەتىلا دېگەن كىشى ئىسىملىرى ناھايىتى كۆپ قۇيۇلغان، ھەتتا بۇ خىل ئىسىملار ھۇنگىرلار ئىچىدە بۈگۈنكى كۈندىمۇ كەڭ قۇيۇلماقتا. سۇمۇگىي ۋىلايىتىدىكى ئاتالا(ئاتىلا) دېگەن يېزا-كەنت نامى، ئاتتىلا دېگەن ئىسىمنىڭ يەر نامى سۈپىتىدىمۇ قوللىندىغانلىقىنى چۈشەندۈرىدۇ. ru2!pj0
ئارپات خاندانلىقىدا ئاتتىلا خاتىرە-ئەنئەنىسى ناھايىتى كۈچلۈك ئەۋج ئالغان. بۇنى ئارپات خاندانلىقىنىڭ غەزىنىسىدە ساقلانغان «ئاتتىلا قىلىچى» ياكى بۇ خاندانلىقنىڭ ئاتتىلا جەمەتىدىن ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلاش مەقسىتىدە يېزىلغان «ئاتتىلا شەجەرىسى» تۇلۇق ئىسپاتلاپ بېرىدۇ. JMj~9 =4p_
ئاتتىلا شەجەرىسى مىلادىيە 11-ئەسىردە ياشىغان ئىسمى نامەلۇم بىر ھۇنگىر تارىخچىسى تەرپىدىن تۇرغۇزۇلغان. ناھايتى كۆپ ئالىملار تەتقىقات ئېلىپ بارغان بۇ شەجەرە تۆۋەندىكى ئىسىملارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. 1-نوھ، 2-يافەس، 3-تانا، 4-نەمبۇرۇت، 5-ھۇنۇر، 6-بور، 7-داما، 8-كەلەد، 9-كەۋە، 10-كەئار، 11-بەلەر، 12-قادار، 13-ئوزمار، 14-فاركاس، 15-بوندوفارد، 16-بۇكەن، 17-ساناد، 18- بۇدلى، 19-بەزتۇر، 20-مىكە، 21-مىسكە، 22-ئومپۇت، 23-كۈلسە، z
!{z`@bO
24-لەۋەنتە ، 25-لېل، 26-زامۇر، 27- زامبۇر، +z F>
28-بولۇگ، 29-بولسۇ، 30-زولتا، 32-بەرەنىد، k[Zj ZlgH
31-كادسىا، 33-ئوپۇس، 34-ئەسىھ، 35-سىنرەمەن، 36-تۇردا، 37-بەندەگۆز، 38-ئەتخەلە ياكى ئاتتىلا، 4<m-55
39-سابا، 40-ئىد، 41-ئۈگيەك، 42-ئېلود، 43-ئالماس قاتارلىقلار. SGUX{Z
5c
نېمىس خەنزۇشۇناسى ف.ھېرت بۇ شەجەرىنى مۇقەددەس كىتابتىنن ئېلىنغان دەسلەپكى تۆت ئىسىمدىن باشقىسىنى مۇھىم ۋە ئىشەنچىلىك دەپ قاراپ، خەنزۇچە مەنبەلەردە خاتىرلەنگەن ھۇن ھۆكۈمدارلىرى شەجەرسى بىلەن مۇناسۋەتلىك ئىكەنلىكى ئالغا سۈرۈلگەن. ف. ھېرت ئاتتىلا ۋە ھۇنلارنىڭ شەجەرىسىنى مۇنداق كۆرسەتكەن. oy%P1BK
1 . تۈمەن =بودلى Mm7Fh:h)
2. باتۇر = باكتۇر = بەزتۇر ,_axU|.
3. قايۇق = مىكە *1TGI*8>9
4. ئىچىغسە = مىسكە PV~e#;Ax
5. قۇتىقۇ = ئومپود ^KeZ;Q&J
6. غۇلىقۇ = كۈلسە {]@j5I,\
7. شۇلۇچانچۇ = لەۋەنتە [e\rrY0ET'
8 . چىچى =لېل ZVc t ~b
ف.ھېرتنىڭ بۇ قارشىنى ۋ.رادلوۋ، ز.پ.بورۇي ۋە ئى.كىرائۇس قاتارلىق نۇپۇزلۇق ئالىملار ئېتىراپ قلىغان.لېكىن، بۇنىڭغا قارشى چىققۇچى ئالىملارمۇ ئاز ئەمەس. uO bt?y
ھۇنگىريەدە ئاتتىلا ھەققىدىكى تارىخى رىۋايەتلەر كىرال لاسىزوⅣ دەۋرىدە (مىلادىيە 1272-1290-يىللار) ناھايىتى كەڭ تارقالغان. لاسىزونىڭ ئوردا تارىخچىسى سىمون تەرىپىدىن مىلادىيە 1282-1884-يىللاردا يېزىلغان «ھۇنگىر يىلنامىسى» دېگەن ئەسەردە، ئاتتىلا ھۇنگىرلاشتۇرۇلغان شەكىلدە مۇنداق رىۋايەت قىلىدۇ: ئاتتىلا ئوتتۇرا بويلۇق، بۇغداي ئۆڭلۈك، قاراكۆزلۈك، گۈرەنلىك، ناھايىتى مەغرۇر، ئەقىل- پاراسەتلىك، كۈچ-قۇۋۋەتكە تولغان، قورال-ياراقلىرى ئىلغار، چىدىر ۋە كىيىم-كېچەكلىرى ئىنتايىن پاكىز كىشى بولغاچقا، يات ئەللەرنىڭ پادىشاھلىرىمۇ ئۇنى ئىنتايىن ياخشى كۆرۈپ قالىدۇ. ئاتتىلا ئۆزىنىڭ پايتەختى سىچامبىرا(ئوكۋئېنكوم) دىن قۇشۇن تارتىپ، يول بويى ئالدىغا ئۇچرىغان شەھەرلەرنىڭ ھەممىسىنى ئىشغال قىلىپ، ئۇدۇل سىتراسبورگقا يېتىپ بارىدۇ، ئاندىن جەنۇبقا بۇرۇلۇپ، فىرانسىيىنىڭ بىر قانچە شەھەرلىرىنى ئىشغال قىلغاندىن كېيىن، كاتولونىيە چىگىرىسىغىچە بارىدۇ. ئاتتىلا كاتولونىيە قوشۇنىنى ئىككى قىسىمغا ئايرىپ، بىر بۆلىكىنى ماراكەش سۇلتانى ئەمرىل مۆمىننىڭ ئۈستىگە ئاتلاندۇرىدۇ، بۇ چاغدا غەربىي رىم قوماندانى ئائىتوس خۇددى كەلكۈن سۇدەك ھەيۋەت بىلەن ئاتتىلا ئۈستىگە قوشۇن تارتىپ كېلىدۇ. ئۇرۇش پارتىلايدۇ. ئاتتىلا ئائىتوسنى قاتتىق مەغلۇپ قىلىدۇ. ماراكەشكە ئەۋەتىلگەن قوشۇن ۋاقتىدا قايتىپ كەلمىگەچكە، ئاتتىلانىڭ غەزىپىدىن قورقۇپ، كاتولونىيىدە تۇرۇپ قالىدۇ. شۇنىڭدىن باشلاپ بۇ يەر «سىپان» (ھۇنگىرىچە سىپان سۆزى ۋلى دېگەن مەنىدە) دېگەن ھۇن قوماندانىنىڭ ئىسمىدىن ئېلىنىپ ئىسپانىيە دەپ ئاتىلدۇ. ئۇنىڭدىن كېيىن ئاتتىلا فىرانسىيەنى بېسىپ ئۆتۈپ، كۆلنگە يۈرۈش قىلىپ، ئۇ يەردە ئورسۇلا ۋە ئۇنىڭ 11 مىڭ كېنىزىكىنى قېلىچتىن ئۆتكۈزىدۇ. دانىيە، نورۋىگىيە، لىتۋا ۋە فىروسىيىنى ئىگىلەپ، ھۇنگىرىيىگە قايتىدۇ. ئاتتىلا ئۇرۇشتىن قايتقاندىن كېيىن، ئاكىسى بۇدانىڭ ئۆزى يوق پۇرسەتتىن پايدىلىنىپ، سىچامبىرانى بۇداۋارا دەپ ئاتىۋالغان گۇناھى ئۈچۈن ئۇنى ئۆلتۈرىۋېتىدۇ، ئاتتىلانىڭ غەزىپىدىن قاتتىق قورققان گېرمانلار بۇ يەرنى «ئەتزەلبورگ» دەپ ئاتايىدۇ. ھۇنگىرلار بۇنىڭغا ئەمەل قىلماي يەنىلا «بۇداۋارا» دەپ ئاتاۋېرىدۇ، ئۇزۇن ئۆتمەي ئاتتىلا ئىتالىيىگە يۈرۈش قىلىدۇ. ئۇ ئاچۇيلا شەھىرىدىن تۇرنىلارنىڭ باشقا شەھەرگە قاراپ ئۇچىۋاتقانلىقىنى كۆرۈپ، شەھەرنى تىزلا ئىگىلەيدۇ. ئاچۇيلا شەھەر خەلقى شەھەرنى تاشلاپ كۆچۈپ كەتكەندىن كېيىن، ۋېنىتسىيىنى بەرپا قىلىدۇ. راۋاننانىڭ ئېپىسكوپى ئاتتىلانى رىم شەھىرىگە ھۇجۇم قىلىشقا ئۈندەيدۇ. ئاتتىلا رىم شەھىرىگە يۈرۈش قىلىپ يېرىم يولغا كەلگەندە پاپا بىلەن ئۇچرىشىدۇ، پاپا ئاتتىلادىن قوشۇن چېكىندۈرۈشنى تەلەپ قىلىدۇ. ئاتتىلا قايتىپ بېرىپ راۋاننا ئېپىسكوپىنىڭ كاللىسىنى ئالىدۇ. ئاتتىلا پاننوياغا يۈرۈش قىلىپ بارغاندا، باكتىرانلار پادىشاھلىقىنىڭ تەڭداشسىز گۈزەل مەلىكىسى مىكولت ئاتتىلاغا ياتلىق قىلىندۇ. توي كېچىسى ئاتتىلا ھەددىدىن زىيادە كۆپ شاراب ئىشكەچكە، بۇرنىدىن توختىماي قان ئېقىپ، گېلى قانغا تولۇپ ئالەمدىن ئۆتىدۇ. مىلادىيە13-، 14-ئەسىرلەردە رومانتىك تۈسنى ئالغان رىۋايەتلەر ياۋروپادا ناھايىتى كەڭ تارقىلىشقا باشلاپ، ھەر قايسى مىللەتلەر ئۆزىنىڭ كېلىپ چىقىشىنى ئۆزى خالىغان شەكىلدە ھۇنلارغا ۋە ئاتتىلاغا باغلىغان. دانىيە تارىخچىسى گىرامماتىكوس مىلادىيە 1200-يىلى يازغان «دانىيەلىكلەرنىڭ قەھرىمانلىق داستانى» مۇشۇ مەقسەتتە يېزىلغان ئەسەرلەرنىڭ بىرى بولۇپ ھېسابلىنىدۇ. مىلادىيە 13-ئەسىردە يېزىلغان «لىخ-ھۇنگىر يىلنامىسى»مۇ ئالاھىدە دېققەتنى تارتىدۇ. چۈنكى، ئۇنىڭدا جەنۇبى سىلاۋيانلار بۇلۇپمۇ خورۋاتلارنىڭ تارىخىغا مۇناسىۋەتلىك ئاتتىلا ھېكايىسى بايان قىلىندۇ. بۇ ئەسەردە ئاتتىلا ھۇنگىر پادىشاھى سۈپىتىدە ۋە ئاچۇيلا دېگەن نامدا سۆزلىنىدۇ. Sl\}pgDy
ئاچۇيلا پۈتۈن دۇنيانى بويسۇندۇرۇش ئۈچۈن، شىمالىي تەرەپتىن ھۇجۇمغا ئۆتۈپ، لىتىۋان، دانىيە، ئىسلاندىيە قاتارلىق ئەللەرنى ئىشغال قىلىپ، كۆلىنگە بارىدۇ، ئۇ يەردە ئۇرسۇلار بىلەن ئۇنىڭ 11مىڭ كېنىزىكىنى قىلىچتىن ئۆتكۈزىدۇ. ئۇنىڭدىن كېيىن ئاۋستىريىگە يۈرۈش قىلىدۇ. بۇ چاغدا بىر مالائىكە ئۇنىڭغا ئەۋلىيالار توپلاشقان جاي راۋانناغا بېرىپ، ئۇ يەردىن قايتىپ كەلگەندىن كېيىن، خورۋات – سلوۋان پادشاھى كازىمىرنىڭ ئۆچىنى ئېلىشنى تاپىلايدۇ. ئاچۇيلان شۇ ھامان ۋېنىتسىيىگە ئاتلىنىپ،ئۇ يەردە ئۆزىنىڭ ئىسمى قويۇلغان ئاچويلان شەھىرنى بىنا قىلىدۇ. ئاچۇيلا، خورۋات-سىلوۋانىيە چېگىرسىغا بېرىپ، كازىمىرنى ئۆلتۇرگەن خورۋات- سلوۋانلار پادىشاھلىرىنى مەغلۇپ قىلىپ،ھۇنگر ئەرلىرىنى خورۋات- سلوۋانلارنىڭ ئاياللىرى بىلەن توي قىلىشقا بۇيرۇيدۇ. ئاچۇيلان ئۆزىمۇ سىلوۋان پادىشاھىنىڭ مەلىكىسىگە ئۆيلىندۇ. ئۇنىڭدىن كېيىن ئاچۇيلا ھۇنگىريىگە قايتىپ كېلىدۇ. ئاچۇيلا تۆتىنچى ئوغلى كولۇماننى خورۋات مەلىكىسىگە ئۆيلەندۈرىدۇ. كۇنۇماننىڭ ئوغلى بىلا دادىسى ئالەندىن ئۆتكەندىن كېيىن، ئاچۇيلا شەھىرىگە بېرىپ، يۇنان ئىمپېراتورىنىڭ مەلىكىسىگە ئۆيلىنىدۇ. بىلا ئۇنىڭدىن گىزا ئىسىملىك بىر ئوغۇل پەرزەنت كۆرىدۇ. ئۇنىڭ لىخ مىللىتىدى 34epr~z?z
بولغان ئايالى ئادېلخد ھۇنگرلارنى خرىستئان دىنغا كېرگۈزىدۇ. FyZF$leZ
ھەققى تارىخى پاكىتلارغا ئاساسلانغاندا،خورۋاتىيىنىڭ ھۇنگىريىگە قوشۇۋېلىنىش كىرال لاسىزو ۋە كالمان دەۋرىدە ئېلىپ بېرىلغان. يىلىنامىنڭ ئاپتۇرى ھۇنگر - خورۋات خانىدان مۇناسىۋىتىنىڭ قەدىمىي تارىخقا ئىگە ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلاش ئۈچۈن، بۇ ۋەقەنى ئاتتىلانىڭ نامىغا باغلاپ رىۋايەت قىلغان . l q:X5
ھۇنگىر تارىخچىسى جانۇس مىلادىيە 1488-يىلى يازغان «ھۇنگىر يىلنامىسى» دېگەن ئەسەر، ھۇنگىرلاردىكى ئاتتىلا رىۋايىتىنىڭ تەرەققىياتىدا ئالاھىدە ئورۇننى ئىگىلەيدۇ. جانۇس بۇ ئەسەردە ئاتتىلا رىۋايىتىگە يېڭى مەزمۇنلارنى قوشقان ۋە باشقا مەنبەلەردىكى يېڭى رىۋايەتلەرنى كىرگۈزگەن. ئېلىپ ئېيتساق، بۇ ئەسەردە خاتىرلەنگەن ئەۋلىيالار رىۋايىتىدە مۇنداق سۆزلىنىدۇ: ئورلىئاندىن كاتولونىيىگە قاراپ يولغا چىققان ھۇنلار بىر ئەۋلىيانى تۇتىۋېلىپ، ئۇنى ئاتتىلانىڭ ئالدىغا ئېلىپ كېلىدۇ. ھەممە ئىشلاردىن ئالدىن بىشارەت بەرگۈچى بۇ ئەۋلىيا كىشىدىن ئاتتىلا كاتولونىيە ئۇرۇشىنىڭ ئاقىۋىتىنىڭ قانداق بولىدىغانلىقىنى سورايدۇ. ئەۋلىيا ئاتتىلاغا: «پۈتۈن مىللەتلەرنىڭ ئىگىسى، قۇدرەتلىك تەڭرى دۇنيا ھاكىميىتىنىڭ قىلىچىنى ھازىر سېنىڭ قۇلۇڭغا تۇتقۇزدى، سەن تەڭرىنىڭ قامچىسى، تەڭرى يولىدىن ئازغانلارنى سەن ئارقىلىق جازالايدۇ، ئەمما تەڭرى خالىغان ۋاقىتتا بۇ قىلىچنى سېنىڭ قۇلۇڭدىن ئېلىپ باشقا بىرىنىڭ قولىغا تۇتقۇزىدۇ. بىلىشىڭ كېرەككى، بۇ قېتىمقى ئۇرۇشتا سەن غەلبە قىلالمايسەن. ئەمما، بەلگىلەنگەن ۋاقىتتىن بۇرۇن بۇ قىلىچ سېنىڭ قولۇڭدىن چۈشمەيدۇ. ھۆكۈمرانلىقىڭمۇ ئاخىرلاشمايدۇ» دەيدۇ. شۇنىڭدىن باشلاپ ئاتتىلا ئۆزىنى «تەڭرى قامچىسى» دەپ ئاتايدۇ. ,/EN2Uoy
كىرال ماتياس دەۋرىدە (1458-1490-يىللار) ھۇنگىرىيىدە ئاتتىلاغا چۇقۇنۇش دولقۇنى كەڭ ئەۋج ئالغان. كىرال ماتياس ئۆزىنى «ئاتتىلاⅡ« دەپ ئاتىغان. ئۇ ھۇنگىر تارىخىنى يازغان ئوردا تارىخچىسى بونفىنگە كىتاپنىڭ ئاتتىلاغا ئائىت قىسىمىغا ئالاھىدە ئەھمىيەت بېرىشنى تاپىلىغان. جانۇس ۋە بونفىننىڭ ۋاستىسى بىلەن ئاتتىلا ھەققدىكى مەلۇماتلار ھۇنگىر مىللىتىنىڭ ھەر قايسى ساھەلىرىگە تارقىلىپ كىرگەن. بۈيۈك ھۇن ئېمپىراتورى ئاتتىلانىڭ درامماتىك ۋەقەلەرگە ئىنتايىن باي بولغان ھاياتىنى يورۇتۇش ئۈچۈن، يازغۇچى-شائىرلار قولىغا قەلەم ئېلىپ ئۇنى مەدھىيىلىگەن، تارىخچىلار ھۇنگىر ۋە لاتىن تىللىرىدا نۇرغۇنلىغان تارىخىي ئەسەرلەرنى يازغان. بەزى باي كىشىلەرنىڭ ئۆيلىرىدە ئاتتىلا دەپ ئاتىلدىغان نەيزە-قالقان، قىلىچ ۋە باشقا نەرسىلەر ساقلانغان. ھۇنگىرلار يەنە ئاتتىلانىڭ قەبرىسىنى ئىزدەشكە كىرىشىپ، مىلادىيە 1799-يىلى تېپىلغان بىر قەبرىنى ھازىرغا قەدەر ئاتتىلانىڭ قەبرىسى، دەپ قاراپ كەلمەكتە. y5Q9}`sm
19-ئەسىر رومانتىزىم ئەدەبىياتىدا، بۇلۇپمۇ ئۇلۇغ شائىر ژ.ئارانىينىڭ ئاتتىلا دەۋرىدىكى ئىجتىمائىي ھاياتىنى يۇرۇتۇپ بېرىدىغان شىئېر ۋە داستانلىرى، شۇنداقلا خەلق ئارىسىدا تارقىلىپ يۈرگەن ھېكايە-چۆچەك ۋە مەسەللەر ئاتتىلا رىۋايىتىگە تېخىمۇ جانلىق ۋە تېخىمۇ رەڭدار مەزمۇن قوشتى. ھۇنگىرلار ئارىسىدا تا بۈگۈنكى كۈندىمۇ ئاتتىلا توغرىسىدا نۇرغۇن رىۋايەتلەر توقۇلۇپ تۇرىدۇ. ھۇنگىرلار نۇرغۇنلىغان يەر-جاي، دەريا-جىلغىلار، تاغ-ئېدىرلىقلار ۋە شەھەر-قەلئەلەرنىڭ نامىنى ئاتتىلا ۋە ھۇنلارغا باغلاپ چۈشەندۈرىدۇ. مەسلەن: ئاتتىلانىڭ چوڭ خانىشى رېكانى رېكاس يېزىسىغا ياكى رېكاس جىلغىسىغا دەپنە قىلىنغان، ئەتەلەكا (ئەتەلە-ئاتتىلا، كا-قارارگاھ) دېگەن جاينى ئاتتىلانىڭ پايتەختى، دەپ قارايدۇ. ئۇنىڭدىن باشقا ئاتتىلا ئەسكەرلىرىنىڭ ئۇسسۇزلۇقىنى قاندۇرۇش ئۈچۈن ئۇزۇن ساقاللىق بىر كىشىنىڭ دېگىنى بويىچە، قىلىچنى سانجىغان يەردىن سۇ چىقىپ، كىسبودزا جىلغىسى شەكىللەنگەن، ئاتتىلا مەغلۇپ قىلىپ ئۆلتۈرگەن ئەسكەرلەرنىڭ قېنىدىن سودا كۆلى شەكىللەنگەن، ئاتتىلا توققۇز خانىشى ئىچىدە بىرىنىڭ ئەتكەن تامىقىنى ياقتۇرمىغانلىقى ئۈچۈن، ئۇ خانىش ئاتتىلاغا زەھەر بېرىپ ئۆلتۈرگەن، دېگەنگە ئوخشاش رىۋايەتلەر ھۇنگىرلار ئارىسىدا كەڭ تارقىلىپ يۈرمەكتە. h$|N @A(&
يۇقىردا بايان قىلىنغان ياۋروپا رىۋايەتلىرى ئىچىدە ھۇن، شەرقىي رىم، جەنۇبىي گېرمان ۋە ھۇنگىر رىۋايەتلىرىدە ئاتتىلانىڭ بۈيۈك سىماسى ۋە ئۇلۇغ تارىخىي پائالىيەتلىرى رىئاللىققا ماس ھالدا سۆزلەنسە، باشقا رىۋايەتلەردە بولسا، ئاتتىلا مەغلۇبىيەتچى شەخىس سۈپىتىدە بايان قىلىندۇ. بۇنىڭدىن شۇنى چۈشىنىشكە بولىدۇكى، ھۇنلار ۋە ئاتتىلا تەرىپىدىن بويسۇندۇرۇلۇپ، ئېغىر باج-سېلىق تاپشۇرۇشقا مەجبۇر قىلىنغان ياۋروپالىقلار، ھۇنلارغا چىش-تىرنىقىغىچە ئۆچ بولۇپ كەتكەن بولۇپ، ئۇلارنىڭ ياۋروپاغا تارقاتقان مەدەنىيىتى، ئۇلارنىڭ ياۋروپا تارىخىدىكى تۇتقان ئورنى ۋە رولىغا كۆز يۇمۇپ، ئەمەلىي ھاياتتا قولغا كەلتۈرەلمىگەن ئارزۇ-ئارمانلىرىنى پەقەت ھېكايە-رىۋايەتلىرىدىلا ئىشقا ئاشۇرۇپ، ھۇنلار ۋە ئاتتىلا ئۈستىدىن غەلبە قىلغان مەزمۇننى تەسۋىرلەيدىغان نۇرغۇن رىۋايەتلەرنى توقۇپ چىقىرىش ئارقىلىق، ئۆزىنىڭ تارىختىكى ئاجىزلىقىنى يۇشۇرماقچى بولغان. kMhG,8
بۇ يەردە شۇنى ئالاھىدە تىلغا ئېلىپ ئۆتۈش كېرەككى، ياۋروپا رىۋايەتلىرىدە ئاتتىلانىڭ نۇرغۇن شەھەرلەرنى سالدۇرغانلىقىمۇ سۆزلىنىدۇ. شىمالىي ئىتالىيىدىكى شەھەرلەرنىڭ ۋەيران قىلىنغاندىن كېيىن قايتا قۇرۇلۇشى، ئوكۋېنكوم خارابىسىنىڭ قايتا تۈزەشتۈرۈلۈشى ئاتتىلاغا مەنسۇپ قىلىندۇ. بۇلۇپمۇ، ئىتالىيىلىكلەر بۈگۈنكى كۈندىمۇ ئۇدىنە شەھىرىنى ئاتتىلا سالدۇرغان ۋە بۇ شەھەرگە ئۆزىنىڭ بىر قوماندانىنىڭ ئىسمىنى قويغان، دەپ قارايدۇ. ئۇلار يەنە غەربىي رىم ئېمپىرىيىسى دەۋرىدىن قالغان بىر كونا قەلئەنى «ئاتتىلا قەلئەسى» دەپ ئاتايدۇ. مىلادىيە 12-ئەسىرگە ئائىت بىر مەنبەگە ئاساسلانغاندا، ياۋروپادا «ئاتتىلا كۆۋرۈكى» دەيدىغان بىر كۆۋرۈك بولغان. يەنە شۇنداق بىر ھەقىقەت باركى، ئاتتىلا رىۋايەتلەردە ئېيتىلغىنىدەك ئۇنداق بۇزغۇنچى-ۋەيران قىلغۇچى شەخىس ئەمەس ئىدى. بۇنىڭغا ئۇنىڭ ياۋروپادا ھۇيۇم، ھۇگنىيە، ھۇگنىياكۇم، سۇبھۇگنىياكۇم ۋە ھۇنۇنىيا دېگەن شەھەر، قەلئە ۋە يېزا-قىشلاقلارنى بىنا قىلدۇرغانلىقى ئىسپات بولىدۇ①.
ـــــــــــــــــــــ XQ5|
①«تۈرك ئىنسىكلوپىدىيىسى»، تۈركچە، 4-توم،199-، 200-، 201-، 204-بەتلەر |!I_D|F&
